Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги алишер навоий номидаги тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети

2. Aккомодация — турли категориялардаги товушларнинг, масалан, унли билан ундошнинг ўзаро таъсири туфайли юзага келадиган мослашув. Масалан: кишт «и»нинг олд қатор оттенкаси, у саёз тил орқа «к» ундошига мослашган — қиш (қыш: «и»нинг орқа қатор оттенкаси, у чуқур тил орқа «қ» ундошига мослашган). Баъзан унли ундошга эмас, аксинча, ундош унлига мослашади. Масалан, лаб-тиш (лабио-дентал) «ф» ундоши лаблашган «и» унлиси таъсирида лаб-лаб «ф»га айланиши мумкин. Қиёс қилинг: фақат («ф» — лаб-тиш), нуфуз («ф» — лаб-лаб), афт («ф» — лаб-тиш), уфқ («ф» — лаб- лаб), саф («ф» — лаб-тиш), туф («ф» — лаб-лаб) каби.
Ўзаро таъсирда бўлган товушларнинг бир-бирига нисбатан олдин ёки кейин келишига кўра аккомодация қуйидаги икки турга бўлинади:
а) прогрессив аккомодация. Бунда олдинги товуш кейинги товушга таъсир қилади: кулмоқ сўзида саёз тил орқа «к» ундоши орқа қатор «у»ни олд қатор «у» га айлантиргани каби. Қиёс қилинг: қул («и» - орқа қатор унли) – кул («у» — олд қатор унли), қўл («ў» — орқа қатор «о» унлиси) – кўл («ў» — олд қатор «е» унлиси);
б) регрессив аккомодация. Бунда кейинги товуш олдинги товушга таъсир қилади. Масалан: тўк сўзида саёз тил орқа «к» ундоши орқа қатор «ў» унлисини олд қатор «ў»га айлантиради. Aссимилацияда бўлганидек, аккомодацияда ҳам фонеманинг комбинатор оттенкаси юзага келади.
3. Диссимилация – сўз таркибидаги бир хил (ёки ўхшаш) товушлардан бирининг бошқа товушга кўчиши: бирорта > биронта (рор > рон), кисса > киста (сс > ст) каби. Бу ҳодисани ассимилациянинг акси дейиш мумҳин.
Диссимилация ҳодисаси йўналишига қараб икки хил бўлади:
а) прогрессив диссимилация. Бунда кейинги товуш ўзгаради: зарур > зарил
б) регрессив диссимилация. Бунда олдинги товуш ўзгаради: мақтанмоқ > махтанмоқ каби.
Товушнинг ўзгариш даражасига кўра диссимилация яна икки турга бўлинади:
а) тўлиқ диссимилация. Бунда иккита бир хил товушдан бири ноўхшаш товушга айланади: кисса > киста (сс > ст) каби;
б) тўлиқсиз диссимилация (қисман диссимилация). Бунда товушнинг артикулацион хусусиятларидан айримларигина ўзгаради. Масалан, учта > ушта (ч > ш) каби: «ч» ва «т» ундошларининг иккаласи ҳам портловчи, аммо «т» нинг таъсирида «ч» сирғалувчи «ш» га ўтган.
Товушлар ўртасидаги масофага нисбатан ҳам диссимилация икки хил бўлади:
а) контакт диссимилация. Бунда ёнма-ён турган товушлардан бири ўзгаради: кисса > киста каби:
б) дистант диссимилация. Бунда диссимилацияга учраётган товушлар бир-биридан узоқроқда жойлашган бўлади. Масалан: бирорта > биронта каби.
4. Назализация — сўз таркибидаги бумн сонантлари таъсирида шу сонантлар ёнида қўлланган унлининг резонатор тон билан айтилишии нон, нок, мен, менг каби. Бундай ҳолларда ҳам фонеманинг комбинатор оттенкаси (унлининг кўриниши) пайдо бўлади.