Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги фарғона давлат университети жадид адабиёти тарихи

4-мавзу: Қўқон адабий мактаби. Муқимий, Фурқат, Ибрат.
Жадид адабиётида анъана ва янгилик уйғунлашуви (2 соат)
Режа:
1. Қўқон адабий мактаби ҳақида маълумот.
2. Муқимий ижоди.
3. Фурқат ижоди.
4. Ибрат ижоди.
5. Жадид адабиётида анъана ва янгилик уйғунлашуви.
Тавсия этиладиган адабиётлар:

1. 
   Каримов Ғ. Ўзбек адабиёти тарихи. –Т.: Ўқитувчи, 1966.
   
2. 
   Қаюмов П. Хўқанд тарихи ва унинг адабиёти. –Т.: Тамаддун, 2011.
   
3. 
   Муқимий. Танланган асарлар. –Т.: 1974.
   
4. 
   Фурқат. Танланган асарлар. –Т.: 1983.
   
5. 
   Юсупов Ш. Худоёрхон ва Фурқат. –Т.: 1985.
   

Назорат саволлари:

1. 
   Қўқон адабий мактаби намояндалари ҳақида нималар биласиз?
   
2. 
   Қўқон адабий мактабига хос жиҳатлар нималарда кўринади?
   
3. 
   Қўқон адабий мактаби вакиллари ижодига хос адабий жанрлар қайсилар?
   
4. 
   Муқимий ғазалларига хос хусусиятлар нималарда кўзга ташланади?
   
5. 
   Фурқат шеърий маҳоратига хос жиҳатлар қайсилар?
   
6. 
   Завқий ҳажвий шеърлари ҳақида нималар биласиз?
   

Дарснинг мақсади: Магистрларда Қўқон адабий мактаби вакиллари ижодига хос жиҳатлар ҳақида маълуом тҳосил қилиш.
Қўқонда Муқимий (1850-1903), Фурқат (1859-1909), Завқий (1893-1921), Нисбатий (1903 й в.х.), Муҳаййир (1845-1918), Қори Юсуф Мунтазир (1899 й. в.х.), Усмонхўжа Зорий (1839-1916) кабилар адабий давра ташкил этдилар. Водийнинг машҳур кишисидан бири “Тожи шоирон” (“шоирлар шоҳи”) деб эъзозланган Муҳйи (1835-1911) бўлса, иккинчиси, шубҳасиз, “Ҳазиний тўра” деб арзонлашган Зиёвуддин Ҳазиний (1867-1923) эди. Асли пскентлик Саид Акмалхон (1834-1883), марғилонлик қози Хўжахонхўжа Рожий (1838-1937), Намангандан Нодим (1844-1910), Ибрат (1862-1937), Андижондан Абдураззоқ Бимий (1847-1918), Хўжанддан Тошхўжа Асирий (1864-1916), Сайрамдан Юсуф Сарёмий (1845-1912), Тошкентдан Каримбек Камий (1865-1922) кабилар Қўқондаги адабий суҳбатларда тез-тез иштирок этиб турдилар.
Бу ерда ҳам анъанага кўра шеърият кўпроқ ривож топди. Айни пайтда, ундаги мазмун ва шаклни янгилаш ҳаракатлари илк бор бу ерда кўзга ташланди. Муқимий бир томондан, мумтоз адабиётимиздаги энг яхши анъаналарни давом эттирди. Иккинчи ёқдан, рус истилоси туфайли ижтимоий ҳаётда кечаётган ўзгаришларни адабиётга олиб кирди. Масалан, завод-фабрикалар ишга тушиб, ишчилар синфини майдонга чиқиши, тили, дини, урф-удумлари, ҳатто ҳаёт тарзи кескин фарқ қилувчи Европанинг Туркистонга кириб келиши ва бунинг маҳаллий халққа, унинг турмуши етказган таъсири, европалашув томон қўйилган дастлабки қадамларнинг яхши-ёмон жиҳатлари таҳлили илк дафъа Муқимий ижодида акс этди. Муқимий янгилана бошлаган адабиётнинг ғоя ва мазмунинигина эмас, шаклу ифодаларига ҳам маълум янгиликлар киритди.ҳажвга алоҳида эътибор берди. Ижтимоий фикрга, жамият танқидига алоҳида диққатини қаратди.
Фурқат лирикаси ўзбек мумтоз адабиётининг гўзал намуналари эди. У эҳтирос тўла ғазаллари, эркка ташна мусаддаслари, ҳижрон изтироблари барч урган шеърий мактублари билан ўзбек адабиётига тоза ва типик оҳанглар олиб кирди. Бироқ унинг ҳаёти ғоят мураккаб кечди. Замон унинг тақдирини алғов-далғов қилиб юборди. У бир умр ватанига қайтиш армони билан яшади. Лекин бу унинг асарларигагина насиб этди. У кўнгил тубидаги ишқини дардларини шеърларига тўкди. Бу шеърлар Ватан соғинчини ифодалаган энг сара асарлар бўлиб қолди. У дастлаб рус илм-фанига, Европа мўъжизадай боқди. Рус зиёлиларининг Туркистондаги вакилларига халаскорлардек қаради. Буларни орқасида ўз устунликларини намойиш қилиш ва у орқали забт этилган юртни иқтисодий ва маънавий асоратда сақлаш мақсади ётганлигини бирданига англаб етмади. Бу мумкин ҳам эмас эди. Бироқ юрт фожеалари, тақдирни беаёв зарбалари аста-секинлик билан бўлса-да Русиянинг Туркистондаги сиёсатини асл моҳиятини англади.
Унинг шеърларига тақдирдан шикоят билан бирга эркпарварлик, озодлик руҳи кириб келди. Жумладан, “Сайдинг қўябер, Сайёд” мусаддаси ўзига хос озодлик мадҳияси бўлса, “”Муножот мусаддас”и, “Бегим”, “Бўлди” радифли мухаммаси рус истибдодига очиқдан – очиқ исён намуналари эди.
Эпик жанрлар, хусусан, достончилик ривожланди. Қўқон адабий мактаби вакилларидан Умиди-Ҳавоий (1835-1905), “”Мактубчаи хон”, “Жангнома”, “Бадавлатнома ёки тарихи Хўқанд” каби тарихий достонлар ёзди. Бу асарлар бевосита рус босқини ва унинг оқибатлари билан боғлиқ воқеаларни Ватан ва Миллат шаъни, эл-юрт манфаати нуқтаи назаридан акс эттирди.
Қўқон адабий ҳаракатчилигининг муҳим хусусиятларидан бири Х1Х асрнинг биринчи ярмида шаклланган шоирлар силсиласини давом этганлигидандир. Жаҳон Отин Увайсий, Моҳларойим Нодира анаъаналари бу даврда Дилшод-Барно (1800-1905/06) ва Анбаротин (1870-1915)да илк истеъдодли шоирни етказиб берди.
Муқимий замондошларининг таниқли вакилларидан бири, исми-шарифи Сулаймонхўжа Улуғхўжа ўғли (1844-1910)дир. “Нодим” адабий тахаллусидир. Маъноси “пушаймон қилувчи” маъносини англатади. Жомиъ маҳалласи Наманган шаҳрида зиёли оилада туғилган. Шу шаҳарнинг Саидқулибек мадрасасида ўқиган. 1887-1888 йилларда Муқимий билан Тошкентда танишади. 1899 йилда Авлиё ота, Бухоро, Самарқанд, Тошкентга сафар қилди. 1902 йилда ҳажга борди. Туркия, Миср, Арабистонда бўлди. 1910 йил 26 июнда Наманганда вафот этди.
Шоирнинг бизга ўз қўли билан тузган “Баёзи Нодим” қўлёзмаси етиб келган. Унда мумтоз шеъриятимизга доир барча тилларда ёзилган шеърлар учрайди. Уларнинг бир қисми Навоий, Нодирадан тортиб, замондошлари Муқимий, Завқий, Фурқат ғазалларигача боғлаган мухаммаслардан, яна бир қисми шоирни турли-туман сафар таассуротларидан иборат. Ҳажвиялари ҳам бор. Унинг ижтимоий-сиёсий мавзудаги шеърлари унинг ижодида жиддий ва салмоқли ўрин эгаллайди. Бу жиҳатдан Маҳмурнинг “Хапалак”, Фурқатнинг “Сайдинг қўябер сайёд” шеърлари боғлами мужассамлашган. “Мухаммаси Нодим ва аҳволи замона”, “Дер маззамоти замона” асарлари муҳим. Шоирнинг бир қатор шеърлари машҳур товланиши, рус капиталисти Виктор Риматов ҳақидаги “Ҳажви Виктўр” тўртликни тўлдиради. Муаллиф рақобатга бардош беролмай бирин-кетин синаётгани ўзбек заводчиларининг ҳисоби йўқлигини, судхўрлардаги катта фоиз билан қарз кўтариб, ҳовли-жойини келгиндилар қўлига арзон-гаровга ўтиб кетаётганлигини ачиниш билан изоҳлайди. Айни пайтда уни фан-техника ютуқлари табиий суратда ҳаммага солади. Масалан, у поездни илк бор кўраркан ҳайратини яширмайди. Гарчи унинг номи мақсадга хизмат қилишини яхши англаб етмаса-да, илму фан мўъжизаси сифатида миллатдошлар таърифлаб беришни маъқул кўради.
Лирик ва ҳажвий асарлари билан халқ ўртасида кенг эътибор қозонган шоирлардан бири Убайдулло уста Солиҳ ўғли Завқийдир (1853-1921). 1955 йилда адабиётшунос Ҳ.Раззоқов у ҳақда “Завқий ҳаёти ва ижоди” рисоласини ёзди ва 1958-1960 йилларда 50 га яқин шоирларни тўлдириб, “Танланган асарлари” номи билан нашр эттирди. 2003 йилда А.Мадаминов ва А.Турдиалиевлар шоир авлодлари ҳомийлигида “Ажаб замона” китобини чоп этдилар.
Шоирнинг адабий мероси бой. У косиб-махсидўз оиласида туғилган. Эски мактабдан сўнг тоҳаси Муҳаммад Сиддиқнинг ёрдами билан мадрасада ўқиган. У шеър ёзиш билан бирга косиблик қилиб оилага қарашган.
1880 йилларда Завқий Қўқон пойабзал растаси пудратчи Мўминжон маҳкамасига иш юритувчи бўлиб киради. 1890 йилларда оиласи билан кетма-кет мусибатлар тушади: отаси, икки укаси изма-из вафот этадилар, рафиқаси тожибиби шамоллаб, икки кўзи ожиз бўлиб қолади.
1900 йилда ҳаж сафарига боради. Уч йил Кавказ, Кичик Осиё, Миср ва Арабистонни кезиб, янги фикр-қарашлари билан юртига қайтади. Табиатан ҳозиржавоб, мутойибага мойил шоир ижодида ҳажв кучайди. Ва бу унинг бошига катта ташвишлар олиб келди. Масалан, 1905-1906 йилларда ёзилган 47 байтлик. “Ақли роста ҳажви” шеърида 46 киши номма-ном тилга олиниб, ҳар бирини ўзига хос феъли, атвори кескин сатирада чизиб кўрсатилган эди. Бу атмагандек, уни катта қоғозга кўчиртириб, Қўқонни энг гавҳари сайгоҳига муймаракдаги баланд бир теракка осиб қўяди. Раста аҳли эса шоирни тутиб калтаклайдилар.
Устидан шаҳар ва уезд ҳокимига арз қиладилар. Завқийга жарима солишади. Кўп ўтмай шоирнинг ушбу можарога бағишланган “Таладинг баринг” шеъри пайдо бўлди.
Биринчи жаҳон уруши йилларида эса у давр фожиалари акс эттирувчи “Қаҳатлик”, “Каждор замона” ва истиқбол орзулари билан тўлиб тошган “Ажаб эрмас” шеърларини ёзди.
Шоир 1918-1921 йилларда қўқон пойабзал растаси оқсоқоли очарчиликка қарши кураш ҳайъати раиси бўлиб ишлади.
Завқий лирик шоир сифатида “Келмаса келмасун нетай”, “Офарин”, “Кўзинг”, “Айлаб келинг”, “Мен кимга дей” каби халқ қалбида сақланиб келаётган бир қатор гўзал ғазаллар яратди. Айниқса, унинг “Юзингни кўрсатиб аввал, ўзингга бандалар қилдинг” мисра билан бошловчи мухаммаси мумтоз қўшиқчилигимизни олтин фондидан жой олган.
Завқий ўз ҳажвияларида шунчаки икир-чикир, феъл табиат танқидидан жамиятни адолатсизлик асосида қурилган негизини фош этишгача кўтаради. “Замона кимники?”, “Мунча кўп” шеърлари бунинг далили. “Уй пули”, “Золим пули”, “Вексел” шеърларида ўлкага кириб келган янгиликлар ахлоқий қусурларни фош этади.
Шоирнинг “Воқеаи қози сайлов”, “Қаҳатлик” асарлари маснавий йўлида ёзилган бўлиб, ихчам достонлардир.
Завқийнинг Муқимий билан мушоира йўсинида ёзган ҳазил мутойибалари, “Саёҳатнома”си ва шеърий мактублар муҳим аҳамиятга эга. Жадид адабиёти ана шу тариқа ўзига хос анъана ва янгиликлар жараёнини босиб ўтди.