Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги жиззах политехника институти

     7.1§ Нуқтанинг табиий о`қлардаги ҳаракатида унинг тезлиги ва тезланишини аниқлаш

 Табиий о`қларда нуқтанинг тезлигини аниқлаш учун унинг ҳаракат қонунидан вақт бо`йича бир марта ҳосила олинади, я`ни    

                                                                      (7.1)

га тенг бо`лади. Нуқтанинг тезлиги вектор қиймат бо`либ, унинг ё`налиши доимо ҳаракат томонга ё`налган бо`либ, траекторияга уринма ҳолда бо`лади (7.1 шакл). Нуқта эгри чизиқли ҳаракат қилганда унинг оний эгрилик  радиуслари  - р, турлича бо`либ  О<sub>1</sub>,  О<sub>2</sub>,  О<sub>3</sub>  нуқталарда  тегишлича -р<sub>1</sub>,   -р<sub>2</sub>,   -р<sub>3</sub>  ларга тенг бо`лади.

7.1 шакл.

Табиий о`қларда нуқтанинг то`лиқ тезланиши, иккита вектор ташкил этувчилардан иборат бо`лади. Биттаси уринма тезланиш вектори бо`лса, иккинчиси нормал тезланиш вектори дейилади. Уринма тезланиш вектори қуйидагича аниқланади, унинг модули

                                       (7.2)

га тенг бо`либ, ё`налиши нуқтанинг траекториясига уринма ҳолда бо`лади.

7.2 шакл.

Агар нуқта тезланувчан ҳаракат қилаётган бо`лса, (7.2 шакл) М<sub>2</sub> ҳолат содир бо`либ, уринма тезланишнинг модули мусбат ишорали бо`лади ва тезлик вектори билан устма уст ётади. Агар секинланувчан ҳаракат қилаётган бо`лса, М₁ ҳолат содир бо`либ, уринма тезланишнинг модули манфий ишорали бо`либ, тезлик векторига қарама қарши томонга ё`налади.

Нормал тезланиш векторининг модули қуйидаги формула бо`йича ҳисобланади,

                                                                        (7.3)

ва у ҳар доим нуқта траекториясининг ботиқ томонига қараб ё`налади ва нуқтанинг тезлик векторига нисбатан  перпендикуляр равишда ё`налган бо`лади (7.2 шакл).

Нуқтанинг то`лиқ тезланишининг модули Пифагор теоремаси орқали  аниқланади,

                                                            (7.4)

Агар нуқта то`г`ри чизиқли траектория бо`йлаб ҳаракатланаётган бо`лса, нормал тезланиш нолга тенг бо`лади, чунки то`г`ри чизиқнинг радиуси чексизликка тенг бо`либ,  р=¥  (7.3) формуланинг чап тарафи        нолга тенг бо`лади.

Ко`п масалаларда траекториянинг ма`лум нуқтадаги эгрилик радиусини аниқлаш зарур бо`лади, у ҳолда нормал тезланишни аниқлангандан кейин,

                                                                     (7.5)

 формула орқали ҳисобланади.

Агар нуқта о`згармас тезлик билан эгри чизиқли траектория бо`йлаб ҳаракатланаётган бо`лса уринма тезланиш нолга тенг бо`лади, чунки бу ҳолда в=cонст бо`лади, шу сабабли ундан вақт бо`йича олинган ҳосила нолга тенг бо`лади.

Агар нуқта то`г`ри чизиқ бо`йлаб р=¥, о`згармас тезлик =cонст билан ҳаракатланаётган бо`лса, унинг ҳам нормал, ҳам уринма тезланишлари нолга тенг бо`лади,  чунки



бо`лганлиги сабабли   бо`лади.