Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти «ижтимоий фанлар» кафедраси

I.БОБ. Бизнес ҳуқуқи ва фаолияти тушунчаси, тамойиллари, иқтисодий ва ҳуқуқий манбалари.


Режа:
1.1. Бизнес ҳуқуқи тушунчаси.
1.2. Бизнес ҳуқуқининг асосий тамойиллари.
1.3. Бизнес фаолиятининг ҳуқуқий асослари.

1. 
   Бизнес ҳуқуқи тушунчаси.
   

Маълумки, бозор иқтисодиётининг моҳияти ҳар бир фуқаронинг ижодий ва меҳнат фаолиятини такомиллаштириш, боқимандаликка хотима бериш, ташаббускорлик ва бизнесни ривожлантириш, мулкка эгалик туйғусини кучайтириш, унга ишлаб чиқаришга бўлган ҳукмронлик ҳиссини сингдириш, ишлаб чиқаришни истеъмолчи манфаатига бўйсундириш, уларнинг маҳсулотга бўлган талабини аниқ ҳисобга олиб, шунга яраша тезлик билан иш тутиш, хўжалиқда тежамкорликка эришиш, харажатларни камайтириш, талон-торож ва суиистеъмолчиликка қарши кураш, янгиликларга нисбатан сезгир бўлиш ва фан-техниканинг сўнгги ютуқларини дадил ва ғайрат билан жорий этишдан иборат. Мана шулар ҳаётга тадбиқ этилгандагина халқимиз ҳар қандай иқтисодий тангликдан тезроқ чиқиб олиши ва фаровон ҳаёт кечириши учун имконият яратилади.
Эндиликда бозор иқгисодиёти турли хизматлар кўрсатиш, товарлар ишлаб чиқариш, уларни айирбошлаш муносабатларининг барча сохдарини борган сари кенг қамраб олмоқда. Бу жараён ўз навбатида ҳар бир фуқародан тадбиркорлик билан иш кўришни, тадбиркор фаолиятини тобора ривожлантириб боришни тақозо этмокда.
Бизнес фаолияти асосан XVIII асрда пайдо бўлиб, кўпинча "мулкдор" деган тушунча билан тенг англанган. Хусусан, А. Смит бизнесменни фойда олиш учун бирон бир тижорат ғоясини амалга ошириш мақсадида тавак-калчилик билан иш кўрувчи мулкдор, деб таърифлайди.
Бизнес фаолиятининг барча харакатлари асосан бозор имкониятларини таҳлил қилиш, ундан фойдаланиш, новаторлик ғояларини амалга оширишдан иборат бўлди.
Ғарбда бизнесга фойда олиш мақсадини кўзлаб, ҳўжалик юритиш санъати, ижодкорлик, ташаббуснинг эркин намоён бўлиши, наваторлик, хавф-хатарга доим тайёр туриш каби кўп қиррали фаолият деб қаралади. Бизнинг тафаккуримизда ҳам бизнес фаолиятига нисбатан шу сингари тушунча пайдо бўлмоқда. Бизнес билан шуғулланмоқчи бўлган шахслардан маҳорат, зеҳн, акл ва хушёрлик талаб этилади ва бу хислатлар муҳим аҳамият касб этади, Шу маънода тадбиркорлик фойда олиш мақсадидаги мустақил фаолият сифатида таърифланади.
Бунда бизнес фаолиятининг капиталистик эксплуататорлик моҳиятига олиб келувчи анъанавий синфий таърифи эмас, балки инсон фаолиятининг шу соҳадаги функцияси, унинг жамиятда тутган ўрни ва ижтимоий аҳамиятига эътиборни қаратмоқ лозим. Агар бизнес шу томондан ёндашиб талқин қилинса, аввало, бозор ҳўжалиги ва иқтисодий манфаатларни амалга ошириш усули сифатида намоён бўлади.
Янада аниқроқ қилиб айтганда, у бозор иқтисодиётининг алоҳида бўғинларида такрор ишлаб чиқариш борасида хизмат кўрсатувчи ташкилий, иқтисодий, молиявий, ҳуқуқий ва бошқа хўжалик муносабатларининг мажмуидир. Шу сабабли тадбиркорлик, образли қилиб айтганда, ҳар бир хўжалик бўғинларининг, товар айирбошлашни, бозор хўжалигининг ривожланишини таъминловчи воситадир.
Маълумки, бизнес ўз-ўзидан пайдо бўлмайди. Жаҳон тажрибаси шуни кўрсатадики, тадбиркорлик фаолияти яхши ҳуқуқий база мавжуд бўлган тақдирда ҳам, мақбул шароит мавжуд бўлмаса, етарли даражада ривожланмайди.
Бизнес фаолиятининг ривожланиши бозор иқтисодиётининг, шаклланиб бориши билан боғлиқ.
Аммо бозор иқгисодиёти муносабатлари бирданига тўлиқ шаклланмайди. У аста-секин ривожланиб борадиган жараён бўлиб, ақл билан иш тутишни тақозо этади. Республикамизда пухта тузилган режага биноан босқичма-босқич иқтисодий ислоҳотлар ўтказилиб борилиши бунга ёрқин мисол бўлади.
Иқтисодий ислоҳотларнинг амалга оширилишидан асосий мақсад бозор муносабатларини ташкил этиш, бозорни турли моллар ва хизматлар билан тўлдириб, истеъмолчиларга товарни танлаб харид қилишларига кенг имкониятлар яратиб бериш, оқибат натижада халқнинг турмуш шароитини фаровонлаштиришдан иборатдир. Бунда тадбиркорликнинг ўзига ҳос ўрни бор. Чунки тадбиркорлик қанчалик ривожланса, ҳуқуқий томондан ҳимоя қилинса, моддий ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш ҳам шунчалик тараққий этади.
Тадбиркорлик мулк ҳуқуқи субъектларининг товар ишлаб чиқариш, хизматлар кўрсатиш асосида фойда кўриш ёки даромад олишга қаратилган амалдаги қонунлар доирасида ташаббускорлик билан фаолият кўрсатишидир. Ўзбекистон Республикасининг 2000 йил 25 майда қабул қилинган "Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида"ги қонуни мамлакатимизда тадбиркорликни ривожлантириш ишининг ҳуқуқий таянчидир.
Мазкур қонунда фуқароларнинг ишбилармонлигини ошириш, тадбиркорлик фаолияти эркинлигини бутун чоралар билан ҳимоя қилиш ва тадбиркорликни ривожлантиришнинг ҳуқуқий кафолатлари белгиланди ва тадбиркорларимизнинг жаҳон бозорларига кириб боришларига ҳар томонлама қулай имконият яратилди.
Республикамизда бизнес фаолиятининг асосий мақсади иқтисодиётнинг кўп қиррали йўналишини таъминлаш, ишлаб чиқаришни истеъмолчиларнинг талаб ва эҳтиёжига мослаш, тақчилликни, қимматчиликни енгиб ўтиш, фуқороларнинг иқтисодий фаолият соҳасидаги эркинлигани таъминлаш, ҳар бир кишининг шахсий қобилиятини қадрлаш ва тадбиркорлик соҳасидаги уларнинг бой имкониятлари очилишига, юксак унумдорлик ва ташаббускорлик билан меҳнат қилишларига шарт-шароит яратиб беришдан иборат.
Бизнес фаолияти фақат қонун доирасида бўлиши керак. Бу юқорида таъкидланганидек, ҳар бир тадбиркор республикамизда ҳозир амалда бўлган қонунларга мос фаолият билан шуғулланишга ҳақли эканлигини англатади. Тадбиркор бирон фойда ёки даромад олиш мақсадида товар ишлаб чиқариш ёки маиший қулайлик яратиш билан боғлиқ фаолият билан шуғулланар экан, унинг фаолияти фақат қонун доирасида бўлиши керак.
Бизнес субъекти фойда олиш мақсадида ўз фаолиятини бозор талабларига мослаштиради, харидоргир моллар ишлаб чиқаради. Агар молларга талаб, таклиф ўзгарса, дарҳол шу таклифга кўра ишлаб чиқариш жараёнини унга мослаштиради. Қисқаси, харидор учун зарур моллар ишлаб чиқаришга ҳаракат қилади. Ўзга ишлаб чиқарувчи субъктлар билан доимо рақобатда бўлади. Рақобатга бардош бериш йўлида тинмай изланади, иқтисодий имкониятларни ҳар томонлама ошириб боради.
Бизнесдан кутиладиган мақсад, юқорида айтилганидек, даромад олишдир. Даромад қанчалик кўп бўлса, тадбиркор ўз фаолияти натижасидан шунча мамнун бўлади. Бу ҳол янги изланишларга чорлайди, юқори иқтисодий самараларга эришиш йўлида вазият билан ҳисоблашмай тинимсиз меҳнат килади. Мазкур меҳнат натижаси ўз навбатида фақат тадбиркорнинг фойдаси, бойлиги бўлмай, балки халқимизнинг ҳам бойлиги ҳисобланади. Чунки тадбиркор ўз хўжалигани ташкил этиш натижасида олган умумий даромаддан қонунда белгиланган микдорда солиқ тўлайди, бошқа тўловларни қоплайди. Қолгани эса тадбиркорнинг соф фойдаси ҳисобланиб унинг тасарруфига ўтади. Тадбиркорлик аксарият ҳолларда мулк билан боғлиқ ҳолда ривожланади. Тадбиркор уни ташкил этиш ва ривожлантириш мақсадида ўзининг хусусий мулкидан фойдаланади. Хусусий мулк фуқаронинг қонунга мувофиқ фаолият юритиш асосида олган соф фойдаси, хусусийлаштирилган, қонунчилик асосида, хусусий мулк деб ҳисобланган бошқа мулклардан ташкил топади.
Ўзбекистон Конституциясининг 36-моддасида ҳар бир шахснинг мулкдор бўлиши, 54-моддасида эса мулқдор мулкига ўз хоҳишига кўра эгалик қилиши, ундан фойдаланиши ва уни тасарруф этиши белгиланган.
Ҳар бир фуқоронинг мулкдор бўлиши ва ундан фойдаланиши республикамизда бозор муносабатларининг ривожланишига ниҳоятда катга замин яратади. Шу туфайли Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 53-моддасида "Бозор муносабатларини ривожлантиришга қаратилган Ўзбекистон иқтисодиётининг негизини хилма-хил шакллардаги мулк ташкил этади. Давлат истеъмолчиларининг ҳуқуқий устунлигани ҳисобга олиб, иқтисодий фаолият, тадбиркорлик ва меҳнат қилиш эркинлигини, барча мулк шаклларининг тенг ҳуқуқлигини ва ҳуқуқий жиҳатдан баб-барабар муҳофаза этилишини кафолатлайди", деб кўрсатилган. Бу қоиданинг амалиётда тўлиқ тадбиқ этилиши натижасида республикамиз фуқоролари турли хилдаги мулклардан, шу жумладан хусусий мулкдан ҳам фойдаланиб тадбиркорлик фаолиятларини бирмунча ривожлантирадилар. Натижада мамлакатимиз ижтимоий-иқтисодий ҳаётида, халқ хўжалигининг бошқа соҳаларида, ўтган қисқа муддатда бир қатор ютуқлар қўлга киритилди.
Меҳнат кўп талаб қилинадиган ва хизмат кўрсатиш соҳалари, қишлоқ жойларда кичик корхоналар ташкил этилса ва тез ривожлантирилса, тадбиркорлик рағбатлантирилса, ҳунармандчилик-косибчилик ва халқ бадиий устачилиги қайта тикланса, республика учун ғоят муҳим муаммо ҳал этилади. Шу сабабли тадбиркорлик соҳасида мулқдор дуч келадиган муаммоларни ечиш, унга кенг йўл очиб бериш, кўплаб ҳақиқий мулк эгаларини тарбиялаш мақсадга мувофиқдир. Биринчи навбатда_; тадбиркорликнинг қонуний базасини мустаҳкамлаш ва уни давлат томонидан қўллаб-қувватлашни таъминлаш керак. Бу ўринда шуни айтиш керакки, тадбиркорларга ва бозор муносабатларини жорий этишга интилаётган шахсларга факат ҳуқуқий кафолат бериш кифоя эмас. Уларни амалга ошириш учун ана шу ҳуқуқ ва кафолатлардан тўла фойдаланиш учун шарт-шароит яратиш, ишбилармонлар фаолиятига қилинаётган тўсқинликларни бартараф этиш лозим. Хусусий тадбиркорликни ҳар томонлама ривожлантиришга бутун республикамизнинг иқтисодий тараққиётини таъминловчи омил сифатида қараш ва қонунчилик фаолиятига ҳам ана шу нуқтаи назардан ёндашиш даркор.
Бизнес фаолияти ўзга шахсларнинг мулкидан қонун доирасида фойдаланиш асосида ҳам ташкил этилиши мумкин. Бунда, бизнес фаолиятини мулк эгаси билан ижара шартномаси тузиб, унинг мулкидан фойдаланиш ҳисобига ташкил этади. Тадбиркор билан мулк эгаси ўртасида тузиладиган шартнома 1991 йил 19 ноябрда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг «Ижара тўғрисида»ги қонуни билан тартибга солинади. Мазкур қонунга мувофиқ ижара, мулкнинг барча шаклларига тадбиқ этилади. Агар мулк хусусий бўлса, шу мулк эгаси билан ижарачи ўртасида, мулк хўжалик юритиш асосида мулқдорга тегишли бўлса, шу мулкни идора қилувчи шахс билан, мулкдор чет эл фуқароси бўлса, улар билан шартнома тузилади. Мулк эгасининг мақсади ўз мулкини ижарага топшириб, ундан фойда олиш бўлса, ижарачининг мақсади ижарага олинган мулкдан фойдаланиб даромад олишдир. Қисқаси, ижарачи ҳам, мулкни ижарага берувчи ҳам ана шу йўсинда тадбиркорлик билан шуғулланади. Ижарага олувчи фақат фуқарогина бўлиб қолмай, балки юридик шахслар, яъни корхоналар, ташкилотлар, қўшма корхоналар, халқаро ташкилотлар ва бирлашмалар, Ўзбекистон ёки чет эл юридик шахсларининг мулклари асосида ташкил этилган ташкилотлар ҳам бўлиши мумкин.
Ўзбекистон Республикасининг «Мулкчилик тўғрисида»ги қонунида белгиланишича, корхоналар ўз мулкига нисбатан, агар улар давлат ва жамоат ташкилотларига тегашли бўлса, тўла хўжалик юритиш ёки мулкни тезкор бошқариш ҳуқуқига эга бўлади.
Ана шу қонуннинг 24-моддасига мувофиқ, давлат мулки бўлган ва давлат корхонасига бириктириб қўйилган мол-мулк тўла хўжалик юритиш ҳуқуқи асосида унга тегишлидир. Корхона ўз мол-мулки билан тўла хўжалик юритиш ҳуқуқини амалга оширар экан, мазкур мулкка эгалик қилади, ундан фойдаланади ва уни тасарруф этади, унга нисбатан ўз хоҳиши билан қонунга зид келмайдиган ҳар қандай ҳаракатларни амалга оширади. Тўла хўжалик юритиш ҳуқуқига нисбатан, агар Ўзбекистон Республикаси қонунларида бошқача тартиб кўзда тутилмаган бўлса, мулкчилик ҳуқуқи тўғрисидаги қоидалар қўлланилади. Мулкка нисбатан хўжалик юритиш ҳуқуқига эга бўлган тадбиркор ўз фаолиятини мулкдор томонидан белгаланган ҳуқуқ доирасида амалга оширади. Тадбиркорнинг бу мулкни эгаллаш, фойдаланиш ва уни тасарруф этиш ҳуқуқи низомга асосан белгиланади. Аммо мулкка нисбатан хўжалик юритиш ҳуқуқига эга бўлган тадбиркор фойда (даромад) олиш мақсадида қонунларга мувофиқ бизнес фаолияти билан шуғулланиб, ташаббус кўрсатиш, бизнес фаолиятини янада ривожлантириш билан боғлиқ барча ҳаракатларни ўзи мустақил бажаради.