Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти «ижтимоий фанлар» кафедраси

13.4.Тадбиркорлик фаолиятини давлат томонидан қўллаб-қувватлаш ва рағбатлантириш.
Тадбиркорлик фаолиятини давлат томонидан қўллаб-қувватлаш ва рағбатлантириш мулкдорлар синфини шакллантириш ҳамда бозор иқтисодиётига асосланган фуқаролик жамиятини қуришнинг асосий йўлларидан бири ҳисобланади. Ҳар қандай юксак тараққий этган жамият ўз тадбиркорини ҳимоя қилади ва қонуний рақобатни таъминлайди.
Тадбиркорликнинг муҳим аҳамияти унинг мамлакатимизда олиб борилаётган иқтисодий ислоҳотларда тутган ўрни билан белгиланади.
Давлат ва тадбиркорлик мақсадларининг уйғунлиги (умумийлиги) қуйидаги йўналишларнинг бирлигида намоён бўлади:
1. Давлат учун вазифаларни мувафаққиятли амалга ошириш, тадбиркорлик учун эса даромад (фойда) олиш имкониятини яратувчи жамиятдаги сиёсий ва иқтисодий барқарорликни таъминлаш;
2. Аҳолининг товар (хизмат)га бўлган эҳтиёжини имкон қадар тўлароқ қондириш. Бунда тадбиркор ўз товарларини сотиш (реализация қилиш) орқали даромад (фойда) олса, давлат ишлаб-чиқаришини ривожлантириш, янги технологияларни жорий қилиш, солиқ ундириш орқали миллий иқтисодиётни тараққиётига эришади;
3. Рақобатбардош товар (хизмат)ларни кўпайтириш, уларни экспорт қилиш, жаҳон бозоридан муносиб жой олиш. Бунда тадбиркор янги сотув бозорларидан жой олса, давлатнинг халқаро майдонда нуфузи ошади.
Демак, давлат ва тадбиркорлик бир-бирига муҳтож ва бир-бирини қўллаб-қувватлаши бозори иқтисодий муносабатларини ривожлантиришнинг муҳим омилидир.
АҚШ тажрибаси шуни кўрсатадики, тадбиркорликни ривожлантиришни мамлакат иқтисодий тараққиётининг умумий йўналишларидан ажратиб бўлмайди. Шунинг учун тадбиркорларнинг мамлакат иқтисодий тараққиётига доир асосий йўналишлардан келиб чиққан ҳолда, иқтисодий ривожланиш дастурлари доирасида ўз фаолиятларини белгилашлари ҳамда юритишлари мақсадга мувофиқ бўлади.
Тадбиркорлик фаолиятини давлат томонидан қўллаб-қувватлаш, авваламбор, унинг мустаҳкам ва жамият билан чамчарчас боғлаб турувчи ҳуқуқий тизимини яратишдан иборат. Бунда ҳуқуқий тизимнинг, қонунларнинг республикамиз иқтисодиётининг бозор шароитига мос келадиган ва сиёсий, ижтимоий-иқтисодий, маънавий-аҳлоқий талабларига жавоб берадиган ҳуқуқий асосининг шаклланишини таъминлаш муҳим аҳамиятга эга.
Давлат истеъмолчиларининг ҳуқуқи устунлигини инобатга олиб, иқтисодий фаолият, тадбиркорлик эркинлигини кафолатлайди. Барча хўжалик юритувчи субъектлар учун тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқини беради. Айтиш лозимки, хўжалик юритувчи субъект сифатида тадбиркорларнинг ҳуқуқий мақомини белгилашда ва улар ўртасидаги мулкий муносабатларни тартибга солишда Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси алоҳида ўрин тутади.
Тадбиркорликнинг ҳуқуқий тизимини мукаммаллаштириш мақсадида 2000 йил 25 майда Ўзбекистон Республикасининг «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида»ги Қонуни қабул қилинди. Ушбу Қонун хўжалик юритувчи субъектларнинг ҳуқуқий мақомини мустаҳкамлашга хизмат қилди, унда давлатнинг тадбиркорликни қўллаб-қувватлашга йўналтирилган хоҳиш-иродаси яна бир карра ўзининг амалий ифодасини топди. Қонунда умумий қоидалар, тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш асослари белгиланган бўлиб, тадбиркорларнинг қатор ҳуқуқлари ҳар томонлама кафолатланди. Тадбиркорлик фаолияти, тадбиркорлик субъектларининг ўз маҳсулоти (иш хизмати) ва даромадларини тасарруф қилиш, тадбиркорларнинг ташқи иқтисодий фаолият, уларнинг мулк ҳуқуқи ва бошқа ашёвий ҳуқуқлари, хом ашё, товарлар ва хизматлар бозорларига эркин кириш, кредит ресурсларидан эркин фойдаланиш, ахборот олиш, тадбиркорлик фаолиятига аралашмаслик, улар эркинликларининг кафолатлари шулар жумласидандир.
Кўриниб турибдики, юқорида қайд этилган Қонунларда тадбиркорлик фаолиятини давлат томонидан қўллаб-қувватлаш элементлари бир бутунликда яққол акс эттирилган бўлиб, уларнинг мазмуни қуйидагича:
а) давлат тадбиркорларнинг қонуний манфаатлари ва ҳуқуқларининг амалга ошишини кафолатлайди;
б) тадбиркор хўжалик фаолиятини амалга оширишда қонунга зид бўлмаган барча турдаги хатти-ҳаракатларни қилишга ҳақли;
в) тадбиркорнинг хўжалик ва бошқа фаолиятига давлат, жамоат ёки бошқа органларнинг ноқонуний аралашувига йўл қўйилмайди;
г) давлат ваколатли органлари ва уларнинг мансабдор шахслари тадбиркорлар ва улар фаолиятига алоқадор масалалар юзасидан фақат қонун асосидагина қарор қабул қилишлари лозим ва ўз хатти-ҳаракатлари учун қонун олдида жавобгардирлар. Муҳими, давлат органлари ва мансабдор шахслар тадбиркорларга қонунда белгиланган ваколатлари доирасидагина кўрсатма (фармойиш) беришлари мумкин. Агарда давлат ёки бошқа ваколатли орган томонидан қонунчилик талабларига зид бўлган акт қабул қилинса, тадбиркор бундай актни ҳақиқий эмас деб топиш ҳақида судга ариза билан мурожаат қилиш ҳуқуқига эга;
д) давлат тадбиркорларни мулк шаклларидан қатъи-назар хўжалик юритишнинг бир ҳил ҳуқуқий ва иқтисодий шарт-шароитлари билан таъминлайди;
е) давлат бозорни ривожлантиришга имкон яратади, яккаҳокимликка қарши курашади, истеъмолчиларни ижтимоий ҳимоя қилади;
ж) давлат янги технология жорий этиш, товар, (иш, хизмат) сифатини яхшилаш ва миқдорини кўпайтириш орқали ишлаб-чиқаришни ривожлантирган тадбиркорларга имтиёзли шароитлар яратади;
з) давлат ва бошқарув органлари тадбиркор билан узаро муносабатларини билвосита иқтисодий воситалар ва услублар асосида шакллантиради.
Тадбиркорлик фаолиятини давлат томонидан қўллаб-қувватлаш мақсадида қабул қилинган ва амалда бўлган қонун ҳужжатлари нормаларини тадбиркорлик соҳасидаги муносабатларнинг вужудга келиш доираси ҳамда тартибга солиш йўналишига кўра, шартли равишда тўрт гуруҳга ажратиш мумкин:
-тадбиркорлик фаолияти субъектларнинг ички муносабатларини белгиловчи нормалар;
-тадбиркорлик фаолияти субъектларининг давлат ва бошқарув органлари билан муносабатларини тартибга солувчи нормалар;
-тадбиркорлик фаолияти субъектларининг бошқа ташкилотлар, хусусан банк, суғурта ташкилотлари, жамғармалар билан муносабатларини тартибга солувчи нормалар;
-тадбиркорлик фаолияти субъектларининг ўзаро муносабатларини белгиловчи нормалар.
Қонунда тадбиркорлик фаолиятини давлат томонидан қўллаб-қувватлаш назарда тутилган бўлиб, давлат бошқарув органлари ва маҳаллий давлат ҳокимияти органлари белгиланган ваколатлари доирасида қатор ишларни амалга оширишлари мумкин. Масалан, давлат тадбиркорлик фаолияти субъектлари кадрларини тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш тизимининг ривожлантирилишини таъминлайди (Қонуннинг 47-моддаси).
Бундан ташқари, Қонунда тадбиркорликни ривожлантиришни давлат томонидан рағбатлантириш йўллари, хусусан, инвестицияларни, замонавий технология ва ускуналарни жалб этиш учун шароитлар яратиш, солиқлар, йиғимлар ва тарифлар бўйича имтиёзлар белгилаш ва бошқалар назарда тутилган. Айниқса, кичик ва хусусий тадбиркорликнинг қонуний асосини мустаҳкамлаш ва уни қўллаб-қувватлашга алоҳида эътибор қаратилган. Масалан, кичик ва хусусий тадбиркорлик субъектларига энергия таъминоти манбаи истеъмолидаги имтиёзлар, асосий фондларнинг тезлаштирилган амортизацияси бўйича имтиёзлар бериш кўзда тутилган.