‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
|
|
shakliy o'zgarishlar
Biz m azkur m asala b o ‘yicha oldin h am so*z yuritgandik. H o z ir s h u fikrlarga qisqacha yakun yasaymiz. Y uqorida iz o hlaganim izdek, xabarlardagi m azm uniy o zgarishlar u la m in g shakliy m ukam m ailashuviga ham olib keldi. K itoblarda, keyin- c h a lik davriy nashrlarda b erilad ig a n xabarlar asta-sekin axborot tarqa- tish n in g zam onaviylashayotgan usullariga xos uslub, til va ja n rlar kasb eta b ordi. M azk u r shakllar m a tb u o t tarixiy rivojlanishining hosilasi edi. Ommaviylik ju rn alistik a n in g asosiy xususiyati sifatida. Ommaviylik ju rn alistik an in g birinchi, y e ta k c h i belgisi desak, adashm agan boUamiz. C h u n k i aynan shu xususiyat bugungi jurnalistikaning vujudga kelishiga ta m a l to sh in i quydi. O m m aviylik barcha ijtimoiy q atlam lar u ch u n axborot y aratish va tarqatish u su llarin in g ham m aga qulay m azm un va shakllarga solinishiga sabab b o ‘ldi. ........................ . . . . . A xborot ta rq a tish n in g d u n y o miqyosidagi haqiqiy ommaviyligmi G u te n b e rg boshlab berdi. G u te n b e rg kashfiyoti ungacha xabarlar yoyish so h a sid a bo'Igan b a rc h a dastlab k i protousullarm yaxlit b ir tizim ga k eltird ik i, uning tarkibiy q ism lari h am o ‘zaro birlashib va muvofiqlashib ketdi. B ora-bora ju rn alistik a n o m ig a sazovor boMgan m azkur tizim dav- la tla rn in g ham ichki, h a m xalq aro m unosabatlariga k atta ta ’sir ko‘rsata o la d ig an kuchga aylandi. U sh b u kitobim iz, e n g a w a lo , xalqaro jurnalistika yo nalishida ta lim o la y o tg an talabalarga m o ‘jallanganligi sababli G u ten b e rg ixtirosining xalqaro aham iyatiga h am t o ‘xtalib o ‘tishni lozim topdik Biz jurnalistika p aydo b o ‘lishi bilan u n in g sh a k lid a xalqaro m unosabatlarning yetakchi vositasi vujudga keldi, d eg a n te z isn i o ‘itaga tashlam oqchim iz. U m isbot- lashga o ‘taylik. . Ui • Ju m alistik ad an o ld in h a m xalqaro m unosabatlarning turli ko nm shlan b o ig a n , albatta. B ular sirasiga, eng aw alo , savdo-sotiq aloqalari, turli safarlar, quda-an d ach ilik , u ru sh lar, ko'chm anchilik va boshqalarni kintish m u m k in . K o‘rib tu rib m izk i, u sh b u m uam m olarning aksariyati k o 'proq m o d d iy m a ’noga ega. S ay o h a tla r esa m a’naviy boyish m aqsadlarida uyush- tirilgan b o ‘lsa-da, haqiqiy om m aviylikka erisholm adi. U sh b u shakllam ing barchasi tarixiy istiqbollilik nuqtayi nazaridan bosm a m a tb u o t yordamidagi xalqaro axborot alm ashinuviga h e c h ham teug kelolm asdi. Bosm a m atbuotning vaijudga kelishi bilan xalqaro hayotning tarixan te z va yuksak sam ara beradigan om m aviy-ijtim oiy sohasi paydo b o ‘ldi. A ntik dunyoda va o ‘rta asrlarda kitoblam i ayirboshlash xalqaro m unosa- b atlar uchun n aqadar m uhim aham iyatga ega b o ‘lgani csim izda, albatta. A m m o o*sha vaqtlardagi ax borot alm ashinuvini X V asrla rd a boshlangan ja ra y o n lar bilan solishtirib • b o'lm aydi, chunki G u te n b e rg ixtirosi axborot ommaviyligiga m utlaqo yangi sifat bag'ishladi va uni keskin ravishda ancha yuqori pog‘onaga ko ‘tardi. Bosm a m atbuot o 'z in i h ududlar, m illatlar va d av latlararo hayotning noyob usuli sifatida nam oyon etdi. Shu vaqtlardan boshlab odam lar to m o n id an axborotni jam lash, saqlash, tarqatish, b ir s h a h a r yoki m am - lakatdan boshqasiga k o ‘chirish u chun deyarli cheksiz, qiyinchiliklar tu g ‘dirm aydigan im koniyatlar vujudga keldi. O m m aviy axborotni keng tarqatish uchun uzoq asrlar davom ida jiddiy m u a m m o b o 'lib kelgan m asofa, yuk, vaqt va til m asalalari o ‘z yechim ini topdi. C h u n k i xabarlarni hatto boshqa tillarga tarjim a qilish va bosish h am k o ‘proq texnikaviy im koniyatlarga bog‘liq bo ‘lib qoldi. Sayyoramiz va insoniyatning fizikaviy jih a td a n birligiga qaram asdan, kishilik jam iyati tarixida uzoq m ingyilliklar davom ida x alq lar va elatlarning m afkuraviy va m a ’naviy farqlari ju d a katta bo‘lib keldi. U sh b u o ‘ziga xoslik hozir ham saqlanib qolayapti. A m m o bunday o 'zg a ch alik la m i, m asalan, XV asrdagi tafovutlar bilan solishtirib bo‘lmaydi. C h u n k i o ‘tgan 4—5 asr m obaynida ja h o n xalqlari bir-birlariga ancha yaqinlashdílar va bu o ‘zaro ham korlikka jurnalistika ulkan hissa q o ’shdi. Axborot alm ashuvi am aliy jih a td a n faqat bosm a m a tb u o t yordam ida haqiqiy om m aviy xarakterga ega b o 'la oldi. B ugungi k u n d a ommaviy axborot tufayli dunyo ruhiy jih a td a n ham yaxHt b ir ham jam iyatga aylanib borm oqda, Bir osm on ostida, b ir havo, suvdan b a h ra m a n d b o ‘lib yasha- yotgan o dam lar bevosita o ‘zaro fikr alm ashuvga h am erislim oqdalar. Yer yuzidagi barcha m am lakatlar vaqti kelib yaxlit d u n y o ham jam iyatiga birlashishlari tabiiy. Bunga u la m i XX asr oxiri — X X I a s r boshlarida keskin jadallashib ketgan ekologik m uam m olar, O IT S va b o sh q a kasalliklar, giyohvandlik, terrorizm kabi xavflar undaydi. G u ten b e rg esa ushbu birla- shishga katta hissa qo ‘shgan shaxs sifatida tarixda qoldi. Bob xulosasida aytm oqchi b o ‘lgan asosiy fikrim iz sh u n d a n iboratki, om m aviy m atbuot paydo bo‘lishi aynan Y evropadagi U y g ‘onish davriga t o ‘g ‘ri kelgani bejiz em as. Insoniyat yangi tarixiy bo sq ich chegarasiga yetib kelishi unga yangi m azm undagi om m aviy axborot va sh u n d a y m a’lum otni yetkazadigan vositalar kerakligini belgilab berdi. O m m av iy axborotni tarqatish zaruriyati esa bosm a m atb u o t paydo b o iis h ig a o lib keldi. Bosma m atbuot ixtirosi Yevropa Renessansining asosiy k o ‘rsatk ich i va vositasi bo ‘lgan, d esa k , yanglishm asak kerak. C h unki Uyg‘om shga xos, ya m e 'o y a la rn i faq at te z va keng om m aga ta rq a tish yo‘li bilangina ushbu buyuk davrga xos ilm iy va m a ’naviy y u tu q la m i targ‘ibot qihsh h am d a bugun b u tu n d u n y o ahJi ulug‘lab kelayotgan ulkan natijalarga en sh ish m um kin edi. Q isq a q ilib aytganda, om m aviy axborotsiz Renessans d a v n h ech q ac h o n sh u n d a y ulug'vorlik kasb e ta olm asdi. . M a z k u r fik r isbotini biz kutilm agan b ir m anbada ham uchratdik. T aniqli siy o satsh u n o s Zbignev Bzejinskiy o ‘zining «Buyuk shaxm at taxtasi* deb n o m la n g a n kitobida yozishicha, sayyoram iz m intaq alan n in g o zaro siyosiy h am k o rlig i besh yuz yil oldin boshlangan. Bu esa bosm a om m aviy m a tb u o tn in g p ay d o b o ‘Iish davriga t o ‘g‘ri keladi. J a h o n ju m a listik asi tarixida G uten b erg bilan bog liq y an a bir k u zatu v im iz bor. O datda, biror b ir ijtim oiy yo‘nalishnm g asoschisi deb m azk u r so h a d a bevosita faoliyat ko'rsatgan shaxsga aytiladi. Ju m a listi- kaning aso sch isi sifatida dunyo fanida Iogann G utenberg qabul qilingan. A m m o u n itig o ‘zi biror jurnalistik asar yozgani ta n x d an m a lum em as. H o zirc h a b o r m a ’lum otlarga ko‘ra, u b unday asar yozm agan h an v S h u n d ay ek a n , q a n d a y qiUb u ju m alistikaning asoschisi boMishi m um kin. ^ U sh b u savolga to ‘g‘ri javob topish u ch u n biz jum alistikaning m a n olan va m ezo n larin i to ‘liq o'rganib chiqdik. N atijada, shunday xulosaga keldikki, ju m a listik a sohasining yetakchi ko ‘isatkichi yozish m ahorati em as uning asosiy m e z o n i sh u yozilgan narea tarqalishining ommaviyligiga erishishdir. C h unki yozishni boshqa soha vakillari, m asalan, yozuvchilar yoki tanxchilar ham uddalaydi. A m m o ulam i h ech kim jum alist deb atam aydi. Aynan om m aviy ax b o ro t vositalarida chiqishlar qiladigan odam iarga shu nom msbat berilishini h a m m a biladi. D em ak, bu biz uchun ju d a m uhim xulosa- ju m a listik an in g asosiy, bosh xususiyati-ommaviylik M a z k u r m asala yuzasidan y an a b ir um um lashm a fiknm izm keltir m o q ch im iz. B irin ch i bob m ateriallaridan shunday b ir yakun ayon bo Idiki, iitim oiy a x b o ro tn i te z va keng om m aga yetkazish zarurligi ju m aljstikaning nafaqat vuju d g a kelishiga, balki sh u bilan b ir qatorda uning shakllam shiga h am asos b o 'lib xizm at qildi. Y a’ni, aynan shunday talablaiga javob beradigan a s a rla r jurnalistika dunyoga kelishiga va rivojlanishiga sababchi boU aan D e m a k , ikkinchi nuqtayi nazardan ham , y a m , ju rnalistika shaldlanishiga, u n in g yangi y o ‘nalishlari va turlari asoslam shiga ham axbo ro tn i o m m a g a te z va iloji b o rich a keng tarqatish zarunyati sabab bo 1- ganligi to ‘g ‘risidagi xulosa kelib chiqádi. V a n ih o y a t, u sh b u bobga tegishli oxirgi fikrm uz. B in n ch i b obda biz G u te n b e rg g a c h a h am qadim iy Sharqda b ir qan ch a bosm a usullar bo I- gan in i isbotlay o ld ik , deb o ‘ylaym iz. S huning u ch u n uni Y evropa usuhdagi b osm a m a tb u o tn in g asoschisi, deb qabul qilsak, to ‘g ‘ri bo ladi. Y ev ro p a b o sm a usuli te z orad a dunyoda yetakchi o rm m egallab oldi. 0 ‘sha v a q tla rd a n buyon hozirgacha Y evropa dunyo tam addum m boshqarib kelm oqda. B izn in g ch a, ushbu yetakchUikning asosiy o m ih ushbu q it a d av latlarin in g b o sh liq b ri nafaqat o ‘z m am lakatlam n balki b u tu n dunyom q am ra b o ig a n keng doirada tu rli xalqlarga tegishli axborotni tarqatish im koniyatiga ega bo'lganliklaridadir. A m m o Y aponiya, X itoy va O siyodagi ayrim boshqa m am lakatlarning XX asr oxiri — XXI asr boshida keskin rivojlanishi bizda yaqin chorak asrda S harq yanada dunyo tam ad d u n in i boshqara boshlaydi, degan um idni o ‘yg‘atm o q d a. V II bob. X V -X V I ASRLARDA Y EV R O PA M ATBUO TI 1-fasl. Kitob chop etishning ta rq a lish i va iik matbuot kurtakiarining paydo b o iis h i M atbaa ishi an c h a uzoq va m urakkab tarixga ega. Ingliz olim iarid an Y elizabet Eyzenshteyn (Yelizabeth E isenstein) o 'zin in g 1979-yilda c h iq q a n ikki jildlik «Bosm a matbuot o ‘zgarish om illarid an biri sifatida» («The P rinting Press as an Agent of C hange*) asarid a bosm a naslir texnikasining qanday paydo b o ‘lganligi va u o 'zid a n keyin nechog'lik kuchli ta ’sir va ijobiy sam ara qoldirgani borasida b irm u n c h a batafsil m a’lum otlar keltirgan. M uallif m atb u o t tarixi bilan uzviy b o g 'lag an hold a Italiyada kurtak yozgan Renessans qay ta riq a butun Y evropa m iqyosidagi U yg'onish darajasiga ko‘tariigani, protestant Reform atsiyasini yuzaga keltirib, katolik d in i am aliyotining qayta shakllanishiga t a ’sir k o ‘rsatgani, dunyo G 'a rb iy Yevropani yangidan kashf etishiga zam in hozirlagani, oilalarning kun d alik hayot tarzidan to rtib butun davlat siyosatiga tu b o'zgarishlar olib kirgani, a w a l misli k o ‘rilm agan darajada bilim tarqalishiga om il bo ‘lib, o m m aviy savodxonlikni jiddiy majburiyat m asalasiga aylantirgani ham da o x ir- oqibatda ijtim oiy va intellektual hay o tn i b utkul o ‘zgartirib yuborgani haqida yozadi. Y ana ingliz olim iaridan M arshall M aklyueti (M arshall M acluhan) o ‘zining «The G utenberg Galaxy» (G u te n b e rg galaktikasi, 1962), « U n derstanding M edia* (Ommaviy ax borot vositalarini tushunish, 1964) asarlarida, Jo rj Steyner (George S teiner) esa «Language and Silence* (T il va sukunat, 1967) kitobida asosiy e ’tib o m i kitob ch o p etishning n ih o y a td a sirli va m urakkab usullari ilmu m a ’rifatga q an c h alik kuchli ta ’sir qilganiga qaratishadi. B unday t a ’sirni biz kishilik ja m iy a ti tarixida m atbaachilik s a n ’a ti paydo b o 'lish id a n oldingi ham da keyingi davrlardagi rivojlanish s u r’a ti bilan chog‘ishtirish orqali aniqlashim iz m u m k in . Z ero, insoniyat m in g yillar davom ida h a r xil rasm va naqshlarni tu rli jism lar yuzasiga o ‘yib y ozib kelgan. V II—V III asrlardan boshlab esa X itoy, Koreya va Y apo n iy ad a so‘zli m a tn la m i dastlab yog'ochlarga b o ‘rttirib o ‘yib yozislmi yo ‘lg a qo'yishgan (K arter, 1955). Shunga q ara m ay , XV asrda alifbo h arflarin i chop etishning ixtiro qilinishi m atbaachilik tarixidagi asosiy taraq q iy o tg a tu rtk i bergan o m il b o ld i. K itob c h o p etish bobidagi ixtirosi q an c h a lik katta aham iyatga e g a ekanligini d a s ta w a l nem is kashfiyotchisi G u ten b e rg n in g o ‘zi ham ta s a w u r qilm agan edi. U yaratgan uskunasini m axfiy tutishga, u n d a c h o p etilayotgan m a h su lo tlar iloji boricha q o ‘lyozm a nusxalarga o ‘xshash b o ‘lishiga harakat qilgan. A m m o u q o ‘llagan m exanizatsiyalashgan m atbaa usuli o ‘sha davr u c h u n k atta yangilik bo'lib, b arc h a texnik va estetik talablarga to ‘la javob b e ra r edi. O radan bir q a n c h a yillar o 'tg a n d a n so'nggina b u im koniyat ro‘yobga c h iq d i va o ‘z davrida k atta o 'zg arish ham da yangilanishlarga sabab bo'Idi. G u ten b e rg P ete r ShyofTer bilan birgalikda o ‘z bosm axonasidan so'nggi b o ra k atta foyda ko ‘rg a n d a n keyin, ayrim sabablarga k o ‘ra o ‘z korxonasini Io g an n Fustga to p sh irish g a m ajbur b o ‘ladi. G ernsxaym Uk P ete r ShyofTer (1 4 3 0 -1 5 0 3 ) a w a l P arijd a x a tto t bo'lgan va keyinchalik am aiiy m at- b aachilik ishini m uvaffaqiyatli boshqargan. Fust esa kitob savdosi bilan sh u g 'u lla n ib kelgan. U la r G utenbergga o'xshab o ‘z m ahsulotlarini maxfiy (an o n im ) ta rz d a c h o p e tm a y , balki undan farqli ravishda, 1457-yili M ayns sh a h rid a o ‘z n ash r belgisiga ega yangi firm ani tashkil qilishdi. M azkur belgini inkunabulalar c h o p etilg an davm ing eng yaxshi kitoblaridan biri - 1462-yiida chiqarilgan 48 sahifalik Bibliyada k o 'rish im iz m um kin. M azkur k itob dum aloq gotik (q iy a) shakldagi harflarda chop etilgan. ShyofTer n ih o y a td a iste’d odli h a rf teruvchi-rassom edi. U birinchi m a rta Sitseronning «D e Officiis» (Burch haqida) nom li kitobini grek alifbosidan lotin alifbosiga o ‘tk azad i va 1465-yilda nash rd an chiqaradi. F u stn in g qiziga u ylangan P e te r ShyofTer qaynotasi 1465-yilda Parijga qilgan safari chog‘id a vabo kasalidan vafot etgach, bosm axonaning yagona xo'jayiniga aylanadi h a m d a tu rli ham korlar bilan aloqalarini kengaytirish o rq ali korxonasi faoliyatini k a tta muvaffaqiyatlar bilan dav o m qildiradi. 1470-yilga kelib u o ‘z bosm axonasida nashrdan ch iq q an 21 nom dagi kito b lar ro'yxatini e ’lo n qiladi. U ning eng yaxshi m ahsulotlaridan biri sifatida lotin tilidagi «G erbariy* (1484) kitobini keltirish m um kin. 0 ‘sim - liklar tasviriga boy b u k itob keyinchalik sh u turdagi nashrlar keng m iqyosda chiqarila bosh lash ig a tu rtk i bo ‘ldi. ShyofTer bosm axonasini keyinchalik uning o ‘g ‘illari va nabiralari boshqardi. Biroq sh u n i a lo h id a t a ’kidlash kerakki, Io g an n F ust va P eter ShyofTer chop etgan m a h su lo tla r, eng aw alo, jah o n g a ilk bora yangi ixtiro h aq id a xabar berdilar. XV asrda o ‘z univ ersitetig a ega Kyoln shahri sxolastik ilohiyatshu- noslik (teologiya) m a rk a z la rid a n biriga aylandi. S hah ard a ham m asi bo ‘lib 29 n o sh ir ish olib b orib, asosan lotin tilidagi diniy kito b lar ch o p etila r edi. U la r nafaqat S him oliy G erm a tiiy a va N iderlandiyaga, hattoki Angliyaga h a m yetib borardi. 0 ‘sha davrda k ito b n a s h r etish borasida G erm a n iy ad a n tashqari b irm u n c h a m u h im o ‘rin tu tg a n Italiyada ko‘plab n em is m atbaachilari o ‘z bosm axonalarini o ch g a n ed ilar. K onrad Sveyxeym, A rnold P annars, Ulrix G a n sh u la r ju m lasid an b o ‘lib, u la r inkunabulalar davrida b u yerda o ‘z e ta k c h i m avqelarini sa q lab qoldilar. M am lakatda o ‘z m atbaachilik sa n ’ati bilan asosiy o ‘rin n i egallagan V enetsiya shahri ushbu so h a d a xalqaro m ay- d o n d a ham m ashhur edi. Fransiyada ilk nashriyot uyi tashkil etilish in in g o ‘ziga xos tarixi bor. Albatta, bu yerga m atbaa m ahsulotlarini k eltirish aw aldzm nem islar to m o - nidan am alga oshirilgan, biroq bunday savdo alo q alari natijasida Fransiya ham te z orad a o ‘z m atbaachilari va kitoblariga ega b o ‘ldi. Bosm axona ochish tashabbusi ilk bora Sorbonna u n iv ersitetin in g insonparvar olim lari tom onidan 0 ‘rtaga tashlandi. N ihoyat, 1470-yili professor logann Xeylin va G ilom Fishe ne mis m atbaachilari U lrix G e rin g , M ixael Friburger va M artin K ransni o ‘zlari uchun universitetda bosm axona ochib berishga ko‘ndirishdi. H am korlar uch yil m obay n id a o lim buyurtm achilarning asarlarini lotin tilida chop etish bilan m ash g ‘u l b o ‘ladilar. U lar P arijdan k o'ch ib ketgach esa, m atbaachilar iqtisodiy jih a td a n m ustaqillikka erishib, gotik harfli diniy kitoblam i chiqara bosh lash ad i. Keyinchalik m azk u r ham korlik h am b aib o d bo'lib, ishni G erin g b ir o ‘zi davom ettiradi. B iroq bu davrga kelib fransuzlam ing 0‘zlari ham bosm axonalar ocha boshlagan edilar va 1473-yilda Paske Bonom m fransuz tilid a chiqarilgan «G randes C hroniques de France» (Fransiyaning k atta xronîkasi) nom li ulkan bichim dagi u ch jildlik kitob nam oyishini o 'tk a z a d i. Inkunabulalar davrining so‘nggi o ‘n yilligi P arijda m atbaachilik ishi nihoyatda gullab-yashnagan davr b o ‘ldi. Bu d av rd a hattoki tu rli-tu m a n bezakli badiiy xarakterdagi kitoblar, risar ro m an lari, hikoyalar to ‘plam lari, shuningdek, an tik davr mualliflarining tarixiy xronikalari va asarían fransuz tiliga tarjim a qilinib, chop etildi. Shundan kelib chiqib aytish m um kinki, k ito b nashr etish ishlarining b u tu n Y evropa bo'ylab keng q uloch yozishi Italiyada boshlangan U yg‘onish davrining Yevropaga tarqalishiga m a ’lum m a ’noda yordam berdi. X uddi shuningdek, Uyg‘onish davri t a ’sirid a aw aliga asosan diniy m azm undagi varaqalar va kitoblar nashri b ila n boshiangan m atbaachilik ishi keyinchalik iqtisodiy va m a’naviy ehtiyoj sababidan dunyoviy xarak terdagi turîi kitoblam i chop etishga h am o lib keldi. C hunki om m aviy auditoriyaga tezkor va kuchli ta ’sir eta olishning bunday yo'li o ‘z -o ‘zidan nafaqat din peshvolariyu ruhoniylami, balki olim lar va yozuvchilami — o ‘z davrining ilg‘o r ziyoli kishilarini ham qiziqtirib q o ‘ygan edi. Buni Fransiyada matbaachilikning paydo bo‘lish tarixi misolida ko‘rishimiz mumkin. XV asrning birinchi yarmida Y evropa m am lakatlarida bir necha o*n mingga yaqin kitob mavjud edi. B osm a usk u n an in g kashf etilishi va m atbaachilik ishining keng yoyilishi natijasid a kitoblar soni misli k o ‘ril- m agan sur’atd a o ‘sa boshladi. Asr oxirlariga kelib Y evropada ja m i 30— 42 nom da kitoblar nashrdan chiqqan b o 'lib , u la rn in g um um iy adadi 9 m il- liondan ortiq edi. C hop etish uskunasining ixtiro q ilinishi o ‘z - o ‘zidan jurnalistikaning paydo b o ‘lishidagi eng m uhim om illardan biri b o 'lib xizm at qildi. U inson faoliyatining b arc h a sohalariga va ayniqsa, jum alistikaga katta ta ’sir ko‘rsatdi. C h unki ch o p etish uskunasi b o ‘lm ag an d a, jum alistik a bu q a d a r te z rivojlanm as edi. M azkur uskuna lining om m aviyligi va tezkorligini ta ’m inladi. Bu xususiyatlarsiz esa ju m a listik a ja m iy a td a o ‘ziga xos faoliyat turi sifatida yashay olmaydi. Shunday qiiib, « n e m is sa n ’ati» deb nom oigan m atbaachilik ishi paydo b o ‘lgach, b irin c h i o ‘n yilliklardayoq nafaqat ne m is aholining, balki b u tu n Y evropa va ja h o n m adaniyatining m ulkiga aylandi. Buni keyingi asrlarda so d ir b o ‘lgan v o q e a la r ham tasdiqlaydi. 2-fasl. QoMyozraa varaqalar G arch i XV a s rd a b o sm a uskuna ixtiro qilingan b o ‘lsa ham , barcha yangiliklar asosan q o ‘lyozm a usulda tarqatilar edi. Jurnalistika shaklla- nishining ilk b o sq ic h la rin i uning bozor iqtisodiyoti davrida butunlay shakllanib ulgurgan aso siy taraqqiyot mayllari belgilab berdi. M a ’lum ki, dastlab yorqin tijo riy x ara k terg a ega b o ‘lgan ju rn alistik a o ‘sha vaqtda yangi tashkil topayotgan b a n k va ishlab chiqarish kapitali bilan uzviy bog'liqlikda rivojlanib bordi. XV—X V I asrlarda axborot ta rq a tish havaskorlik m ashq- laridan n ihoyatda o b r o i i va sam arali tadbirkorlik, kasb turiga aylandi. Y angiliklar savdosining avj olishi Venetsiyada «Avizo» deb atalagan qo'lyozm a gazetad an b o sh la n g an va bu turdagi n ashrlam ing ilk bora tar- qatilishi 1566-yilga t o ‘g “ri kelib, faqat V enetsiyada em as, balki G erm a- niyada h am k u zatilgan. Leypsig, Nyiirnberg, Strasburg, Augsburg, F ra n k furt nafaqat G e rm a n iy a n in g yirik savdo va universitet (oliy t a ’lim ), balki axborot m arkazlariga h a m aylandi. Nyurnbergni «G erm aniyaning ko‘zi va qulog‘i* deb a tag a n d a L y u te r aynan shuni nazarda tu tg an b o ‘lishi ehtim ol. 0 ‘sha • davrda q o ‘lyozm a yangiliklar axborotnom asi (vedom osti)ni tarqatuvchi F ugerlar b y u ro si nihoyatda shuhrat q ozondi. U lar tom onidan ko ‘chirilgan, hozirgi k u n d a g i gazetalam ing o ‘sha davrdagi k o ‘rinishlari deb baholash m um kin b o ig a n q o iy o z m a varaqalar 1568—1605-yillar oralig'ida Y evropaning b arc h a qism larig a keng tarqalar edi. F ugerlam ing Leypsigda joylashgan savdo uyi a m a ld a Yevropaning b arc h a davlatlari, qirollar qarorgohlari, k n yazlildar, savdo tashkilotlari va h atto k i R im dagi patritsiylar u ru g 'i birlashm asi (k en g a sh i — Р им ская кури я) bilan tijoriy aloqalarni keng y o ‘lga q o ‘yishga erishgandi. Bu, shubhasiz, o ‘sha davrda Fugerlar axborot tarq atish x iz m ati yuqori darajada bo ‘lganini k o ‘rsatadi. M azkur byuroning rahbarlari, ishchi-xizm atchilari Y evropa siyosiy va tijoriy hayotiga oid b arc h a v o q ea la rd a n boxabar b o ‘lishga intilishardi. 0 ‘sha vaq tlard a h a m ax borot tadbirkorlar to m o n id a n sotiladigan asosiy tovarga aylanib ulgurgan edi. Leypsigda yashovchi xattotlarning asosiy qism i b arc h a x a b a rlarn i ko ‘chirib yozishardi va u n i m azkur tovar u ch u n har yili m axsus m ablag‘ to 'la b turadigan obunachilarga yetkazib berishardi. F ugerlar b y u ro sin in g m ehnati bugungi kundagi axborot ag en t- Hklari faoliyatm ing ilk k o ‘rinishi edi desak, xato b o ‘lm aydi. S hu n d an kelib ch iq ib aytish m u m k in k i, b u n d a y axborot tarqatish bilan maxsus shu g 'u l- lanuvchilar faoliyatiga X V asrdayoq asos solingan h a m d a ushbu ishning asosiy tam oyillari ishlab chiqilgan. U yg'onish d av rid a G erm a n iy ad a «lyuter* deb nom lan g an va fanda «uchar varaqalar* a ta m a si bilan m ashhur boMgan q o ‘lyozm a yangiliklar varaqalari n ihoyatda k en g tarqalgan. Qiziqarli jih a ti shundaki, u lam ing b a ’zilari bosm axona egalari tom onidan c h o p etish uskunasida ko‘paytirilib, yarm arkalar (bozo.r joylari)da tarqatilardi. X o‘sh, b u varaqalarda nim a haqida y o zilar edi? U larda, birinchi navbatda, d in iy kelishmovchiliklar, siyosiy hodisalar, epidem iyalar, ro ‘y berishi m um kin bo'lg an g‘ayrioddiy yangiliklar, tabiiy ofatlar, tabobatga oid va boshqa turdagi axborot o ‘rin o la r edi. A xborot tahJil etilm ay, qanday bo'Isa, shunday yoritib berilardi. S hov-shuv unsurlari ju rn alistik a tarixiy taraqqiyotining o ‘sha pallasidayoq tijo riy m uvaffaqiyatning eng m uhim shartiga aylanib ulgurgandi. U slub, m u a llif ti!i va uning shaxsi ju m a lis t ijodining m uhim un su ri hisoblanm asdi. T il va uslub jih a td a n n ih o y a td a jo ‘n bo ‘lgan «uchar varaqalar* m a zm u n a n ham sayoz va sodda b o ‘lardi. Bu, ayniqsa, mablag* orttirish m aqsadida chiqarilgan yangiliklarga xos edi. Siyosiy ju rn alisti- kaning dastlabki nam unalari sifatida M y u n ser va’zlarini ham da G u tte n qalam iga m ansub «Yovuz odam larning m aktublari»ni tilga olish m um kin, chunki b unday varaqalarda publitsistik m a h o ra t nishonalari ko ‘zga tashianib turardi. Biroq G erm aniyadagi qoM yozma varaqalar san o atin in g asosiy qism i til va ijodiy uslub bobida hali yaxshi sayqal topm agan edi. X uddi shuningdek, m ualliflarning xolisligi va haqiqatgo'yiigiga to 'Iiq ishonishning o ‘zi h am xavfdan xoli em asdi. V araqalardan ayrim larining n om lariyoq u lam in g m azm uni q an d a y bo ‘lganini ko ‘rsatadi: «Bern shahrida misli k o 'rilm ag an suv toshqini t o ‘g ‘- risida ajoyib yangilik. Bu Fransiyadan b o sh lan d i va hokazo... N y u rn b erg d a N iklas K n o r to m o n id a n chop etildi* yoki «M aastrixt va boshqa jo y la rd an (yana bir q a n c h a shaharJar ro‘yxati keltiriladi)da jo riy yilning 1 1 iyuligacha bo ‘lgan va o ‘zida qahram onona hu ju m lar, otishm alar, to ‘q nashuvlar, shturnilar va bosh q a qattiq qam al q ilish d an boshlangan qiziqarli h o d i- salarni jam lovchi ishonchli yangi xabar. A xen sh ah rid an 1 iyulda bir yaxshi tanish (og‘ayni)im dan olingan. 1579-yilda K yolnda nashr etildi*. Y ana b ir misol: «M yunsterdagi anabaptist haqida e n g yangi xabar. V ittenberg. Io sif Kler. 1535-y.» va b oshqalar1. Shular singari q o ‘lyozma varaqalar m axsus kishilar-xabarchiiar to m o n id an tarqatilardi. H am m a joyda yashab, xab ar tarqatuvchilar m a ’lu - m otlarni boy savdogarlar, yirik am aldorlar, universitet va rohibxona u c h u n maxsus xat shaklida ham tayyorlashardi. Y evropaning turli b u rch a k larid a va undan olis h ududlarda yashaydigan x ab a rch ila m in g xizm at haqini sh u joydagi h om iy kishilar yoxud tashkilotlar to 'la s h a r edi. Bu x abarchilarni tashqi xususiy muxbirlarga qiyoslash m u m k in . O ddiy axborotni y ig 'ish , qayta ishlash va xabarchilar yordam ida egalariga yetkazish u ch u n u larg a o ‘z atroflarida biror turdagi m uxbirlik p u n k tin i tashkil qilib olish z a ru r bo ‘lardi. X abarchilam ing bunday uyushm alari x u d d i hozirgi aloqa sohasi s in gari kom m unikatsiyaning eng m u h im k an a li hisoblanardi. XV asrda S e n - 1 Salamon L. Всеобщая история прессыСПб., 1909. «История прессы. Антология* kitobida М.: «Аспект Пресс*, 2001, 74-bet. G ellev shahri savdogarlari o ‘z xabar tashuvchilari yordam ida Lindau, Ravensburg, U lm , N y u rn b e rg shaharlari orasida doim iy p ochta aloqasini yo'lga q o ‘ydilar. K e y in c h a lik aloqaning bu tu n Lion va Fransiyaning boshqa shaharlari, sh u n in g d e k , N iderlandiya va Italiyaga h am yoyildi. V enesiyadan N y u rn b e rg g a yuborilgan axborot 20 k unda yetib b o rar edi. X abarchilar faoliyati p o c h ta aloqalari davlat to m o n id a n m onopoliyalash- tirilgunga q ad a r d a v o m etd i. S hu o ‘rinda ta ’kidlash kerakki, hukum atning m arkazlashtirilishi va p o c h ta aloqalarini davlat o ‘z nazoratiga olishi, u m u - m a n , ju rnalistika ta ra q q iy o tig a m a ’lum darajada salbiy ta ’sir ko'rsatgani shubhasiz. Q o ly o z m a ax b o ro t varaqalari XV—XVI asrlarda Yevropadagi deyarli b arc h a davlatlar h u d u d id a am ald a b o iib keldi. B iroq ular, birinchi navbatda, nem islar va g o lla n d la r nom i bilan b o g ‘liq. G erm aniyada bunday varaqalar Angliya va F ransiyadagiga nisbatan erta ro q paydo b o id i. Xuddi shuningdek, bu e rd a hozirgi zam onaviy o ‘quvchi (gazetxon) tasaw uridagi bosm a uskuna y o rd a m id a m u n tazam (kundalik yoki haftalik) chiqarib turiladigan dastlabki g a z e ta la r ham dunyo yuzini k o ‘rdi. A m m o ju rn a listik a taraqqiyotining m u h im bosqichlari orasida axborotni yig‘ish, ta rq a tish va ch o p etish, uskuna vositasida ko ‘paytirish — hall tashkiiiy-bezak b e rish bosqichi edi, xolos. G az eta n in g bugungi kundagi ko ‘rinishi an c h a key in yuzag a keldi. U ning bosh lan g 'ich shakllari bo'lgan « uchar varaqalar» q a riy b b ir asr m obaynida o ‘z qiyofasini o ‘zgartirib borishi natijasida d astla b k i gazetalar hosil b o id i. B unda xaridorlar yoki xabarchilarning em as, balki ziyolilarning xizm ati asosiy aham iyat kasb etdi. A na sh unday k ish ilard an biri avstriyalik M ixail fon Aynsing edi. U c h o p etish uskunasi va s o 'z d a n m a ’rifat tarqatish m aqsadida foydalandi. Aynsing dastlab m a s h h u r K yoln s ’ezdi m uzokaralaridagi eng mojaroli vaziyatlar xususida b a h s yuritu v ch i va o ‘quvchilar q o ‘liga q o ‘lyozm a varaqa shaklida yetib b o rad ig a n b arc h a axborot lavhalarini yig‘adi. S o‘ngra m azkur ishning m a q sa d -m o h iy a ti va tarixiy taraqqiyot y o 'lin i o 'zin in g bir q a to r m aqolalarida aks e ttira d i ham da pirovardida ulam ing barchasini «R elatio H istorica» (K y o ln *s’ezdidagi m ojarolar) n o m i bilan bir risola holiga keltiradi. R iso la K y o ln bosm axonasida bosilib, Frankfurt yarm ar- kalarida sotiladi. M a z k u r t o ‘plam m avzusining dolzarbligi ham da ifoda uslubining aniq va tu sh u n a rlilig i bilan katta sh u h ra t qozonadi. Bu m uvaffaqiyat, a lb a tta , A ynsingni befarq qoldirm aydi va u jum alistik fao- liyatini davom ettirad i. E ndi u faqat K y o ln yig‘in lari bilan chegaralanm asdan, o ‘z asarlarida b oshqa siyosiy h o d isa la rn i h a m yorita boshlaydi. B uning natijasi o ‘iaroq 1588-yüda bosilib c h iq q a n risolasi uzluksiz siyosiy voqealar hisobotini q am ra b oladi. U a y n i savdo yarm arkalari boshlanishi arafasida dunyo yu zin i ko‘rgani u c h u n u n in g «Hisobotlari* («R elatio») «Yarmarka axbo- roti» degan lkkinchi n o m g a h a m ega b o ‘Idi. «Relatio»?am ing chiqish davriyligidagi an iq lik h a m d a ijtimoiy-siyosiy m a zm u n ularni gazetalarga n ih o y a td a yaqin keltird i. A ynsingning ko'plab davom chilari paydo b o id i va «Y arm arka h isobotlari* d eyarli butun G erm an iy a b o ‘ylab tarqaladigan nashrga aylandi. Shunday bosm axona egalari sirasiga ru h o n iy K onrad L autenbax (taxallusi Y akobus F ran k u s) va M aurerlarni h am kiritish m um - kin. XVI—XVII asrlarda q o 'ly o zm a gazetalardan ta sh q ari k o ‘p jihatlari bilan birinchi gazetalarni yodga soladigan, o ‘lch am i u n ch a lik katta b o 'lm a g an bosm a risolalar: «yangiliklar kitoblari*, b o sm a pam fletlar, «axborot varaqalari*, «relatsiyalar* ham da «yangiliklar balladalari» keng ch o p etila boshladi. N afaqat m am lakat hududida, balki xorijda ro ‘y bergan tu rii-tu m a n hodisalarni tezk o r ravishda aks ettiradigan b u risolalar ilk gazetalarga qanchalik yaqin va o ‘xshash boMmasin, quyidagi u c h asosiy xususiyatlariga k o 'ra ulardan farq h a m qilar edi: 1) bu xildagi bosm a m ahsulotlar, odatda, birgina voqeaga bag‘ish- langan boMardi; 2) ular m untazam likka ega em as edi; 3) asosiy e ’tib o r bezak berishga qaratilardi. «Yangiliklar to ‘plamlari* b irin c h i gazetalar paydo b o ‘Iishi bilan tezda y o ‘qolib ketm ay, hatto XVII asr davom ida ham tarqalib tu rd i. Download Do'stlaringiz bilan baham: 
|