‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
|
|
jamiyaü
yo‘naJishlariga l a ’sin* deb nom Jangan edi. PoJyak olimi Y uzef Borgosh ftkrícha, A rastu falsafasi uning izdoshlari to m o n id an asi nusxada o'rganiüshi oson ish em as edi, chunki G ‘a rb d a q adim gi grek tilini yaxshi bilishmasdi. S huning u c h u n G 'a rb qadim gi g rek ilm ini arab m anbalari orqali o'rgana boshladi. M a ’lum ki, XIV— XVI asr Yevropa universitetlarining dinshunoslik va falsafa fakultetlarida A rastudan keyin Ibn S ino va Ib n R ushd asosiy nom lar hisoblanardi. A rastu t a ’lim oti uning asarlariga Ib n S ino yoki Ibn Rushd yozgan sharhlar va izohlar orqali talqin e tila rd i, o ‘rganilardi. (Akadem ik M uzaffar Xayrullaev ular qatoriga Forobiyni h am kiritadi). Ammo G ‘arbga ham on din xalal berardiki, ham m a gap ham a n a sh u n d a edi. Ibn Sino va Ibn Rushd fikrlari shunchaki sharh yoki izoh yoxud tushuntirishlar bo'lm asdan, A rastu t a ’lim otini rivojlantirishga h a m xizm at qildi. Buni o ‘rta asrlam ing m ashliur faylasufi F o m a Akvinskiy ham ta n oígan edi. 0 ‘zining «liohiyot um um lashm asi» d e b atalgan kitobida u quyi- dagilarni yozadi: «Ibn S ino borliqni m ulohazalash qobiüyati va ta sa w u r etish qobiliyati orasida joylashgan beshinchi potensiya deb ta ’riflaydi. U ningcha, ushbu potensiyaga ta saw u rd a h osil qilinadigan shakllam i b o ‘- laklash (taqsim lash) va chog‘ishtirísh kiradi. B u n d a biz oltin va to g ‘ shaklini ta s a w u r etib , ulardan hech q ach o n k o 'rilm a g a n yagona oltin to g ‘ shaklini hosil qilam iz». B undan tash q ari, Ibn Sino va Ibn R u sh d n in g o 'rta asrdagi Yevropa publitsistikasi g'oyalarining taraqqiyotiga q o ‘shgan hissasi haqida ham , qisqacha b o ‘lsa-da, aytib o 'tishim iz iozim . Ib n S ino A rastuning m etafizika, gnoseologiya va m an tiq sohalaridagi a n ’a n a la rin i davom ettirdi. U ning Sino fikricha, d u nyoning yaratilishi vaqt bilan b o g ‘liq em as, dunyo X u- doning vaqtdan tashqari em onatsiyasi, ya’n i, ru h va ta n a (vujud) ongining intihosi, universal tafakkur va dunyoviy ruh alo h id a-alo h id a ong va ru h - larga b o lin a d i. Bu fikr biroz b o ‘lsa-da, d ahriylikka yaqin turadi, shuning u chun m usulm on dinshunoslari, ju m lad a n E ro n faylasufi g'azzoliy Ibn Sinoni dinsizlikda va koflrlikda ayblaydi. U m u ra a n olganda, Ibn Sinoning falsafiy, ilm iy asarlari Sharqda ju d a m a sh h u r ed i, shuning uchun ular G ‘arbga ham te z d a ko ‘chib o ‘tdi. 0 ‘rta asrlarda Yevropa universítetlari aso san Ibn Sino va Ibn R ushd g ‘oyalariga tayanardi. Ib n Sino fikricha, ta b jat X u d o tom onidan yaratilgan, uning ibtidosi X udo bilan bog‘liq, keyinchalik esa, tabiat o ‘z qonunlariga asosan rivojlangan. A ynan m ana sh u dahriylik u n su ri m usulm on din sh u - noslariga ham , xristianlaiga ham yoqm asdi. Ibn R u sh d k eyinroq, 1126—1198-yillarda yashab o ‘tgan, shuning uchun bo ‘lsa kerak, u Arastuga kengroq va batafsilroq shjarhlar berish im koniga ega b o 'lg a n . U n i hatto eng usta sharhlovchi deb ham atashadi. Ibn R ushd g 'a z z o liy n in g Ibn Sinoga qarshi fikrlariga javob beradi, uning ziddiga bitilgan raddiyalarga o ‘z raddiyasini yozadi. Bu b ahs-m unozara faqat fan d o irasid ag in a em as, balki publitsistikada ham davom etdi. Ibn Rushd ta fa k k u rn in g b ilish huquqini him oya qiladi va din (e’tiqod)ni so'zsiz o'rganish tazy iq i (h u k m ronligi)ning tarafdori b o ‘lm ish g‘azzoliyni inkor etadi. Ibn R u sh d d u n y o abadiy va intihosiz, deb bilardi. U ning hisola- shicha, d u n y o n i X u d o yaratgan, Xudo bilan du n y o b ir xil, bir hajm da va abadiy, U b o rliq n i m a teriyaning birlam chi shakllariga aylantiradi. M avhum dunyo tafakkuriga (A rastu uni «nus* deb atard i) Ibn Rushd b arc h a o d am - lar u chun u m u m iy , ta sh q arid a n m hiyatga t a ’sir etuvchi yagona noaniq, qiyofasiz substansiya, d eb qararadi. U , X udoning borligini va abadiyligini, olam ni 0 ‘zi y ara tg an lig in i ta n olgan holda, individual ruhning abadiyligini inkor etardi. Buyuk o lim la r sh u tariqa e ’tiqod bilan ta fa k k u m i yarashtirishm oqchi b o ‘lganlarida, qaram a-q arsh ilik larg a d u c h kelishardi. Shunday qilib, arastuchilikning ratsionalistik va m aterialistik tam oyillari Ibn Rushd to m o - nidan rivojlantirildi va b u o ‘rta asr publitsistikasi h am da fani ravnaqida katta aham iyat kasb etd i. Arab m adaniyatini birinchi bo‘lib o'ziashtirgan mam lakat Fransiya b o ‘lib, u keyinchalik Y evropa Renessansiga turtki berdi. Ilg‘o r g'oyalar F ran- siyaning Provansal viloyati, aniqrog'i, Ispaniya Kordovasi orqali Yevropaga k o ‘chib o ‘tdi. S h uning u chun ham Fransiya Y evropa publitsistikasida o ‘z rivojini topgan averroizm va arab falsafasining birinchi markazi b o ‘lib qoldi. Parij shahri, u yerdagi universitet an a shunday m arkaz sifatida xizmat qildi. Bu holatlarga F ransiyaning yuqori tabaqa din arboblari qarshi chiqdilar. X III asr boshida G ‘arb d a averroizm ayni avj olgan davrda fransuz episkoplarining Parijdagi Sinodi (K engashi) Arastu ilmiy qarashlarining om m aviy targ'ibotini taqiqlab q o ‘ydi, b u n in g natijasida esa birinchi b o 'lib averroistlar tazyiq ostiga olindilar. F ransuz yozuvchisi, tarixchisi va filologi, jam iyatshunosi R enan Jo zef Ernst (1823—1892) Fransiya va butun Yevropa madaniyatlariga ta ’sir qilgan o ‘rta asrlardagi arab faylasufiari haqida jo ‘shqln va ijobiy fikrlarni bildirib qoldirgan. 2-fast. Publitsistikaning raazmuni Publitsistikaning uch asosiy oqimi. P ublitsistikaning uch oqim i falsafadagi u c h y o ‘n alish kurashining aks etishi edi. Aynan an a shu y o ‘nalishlar o ‘rta asrlardagi b ahs-m unozaralam ing c h u q u r m azm unliligi va publitsistik shaklini belgilovchi boshlang'ich h o latlar b o ‘ldi. A flotun va A rastu zam iit y ara tg an o ‘rta asrlar realizm i birin ch i o q im edi. Ikkinchi o qim n om inalizm b o ‘lib, u n in g vujudga kelishida kiniklar, stoiklar va ularning asosiy vakili A ntisfen katta rol o ‘ynadilar. Soddaroq qilib ayt- ganda, nom in alistlar m aterializm ga, realistlar esa idealizm ga yaqinroq edilar. M utaxassislar ilkricha, realistlar bilan n o m inalistlarning bahsi XI asrda A nselm Kenterberiyskiy asarlarida boshlangan b o ‘lib, b u tu n o ‘rta asrlar m obaynida, ya’ni, to I. Rosselingacha davom ctdi. U chinchi oqim atrofida esa aw algi ikki m aktabdan tashqari konsep- tualizm vakillari hayot, jam iyat, borliq kabi universaliyaiar, ya’ni um um iy tushunchalar haqida bahs-m unozaralar yuritishardi. X I—X IV asrlarda pub- litsistlar universaliyalami, ya’ni, uJam ing jamiyatdagi o ‘m i, aham iyati nim adan iborat ekanligini o ‘z bahsli suhbatlarida aniqlashga intilishardi. Nominalizm universaliyalami umumiy nom , deb tan olardi. Realizm univer-saliyalar tafakkurdan* mustaqil ravishda, real holda mavjud deb, konseptualizm esa ulam i predmetlaming o ‘xshashligiga asoslangan um um lashm alar, deb talqin etardi. Ayni mana shu o ‘ziga xos xususiyatlari bilan b u publitsistik maktabiar bir-biridaii farq qilardi. Ushbu u c h oqimning falsafiy jihatlariga chuqurlashib ketmaslik uchun yana uning jumalistikaga yaqin bo'lgan publitsistik mazmuni haqidagi fikrimizni aniq misollarda ko ‘rib chiqsak. Kim-kiraga qarshi va qanday publitsistik vositalar yordam ida kurash- gan? 0 ‘rta asrlarda bir-biriga qaram a-q arsh i turgan to m o n la r yetarli dara- ja d a ko ‘p bo'lgan. M asalan, m istiklar sxolastlar bilan kurashgan bo ‘lsalar, avgustinistlar tom istlar bilan, patristika tarafdorlari gnostiklar bilan kurashgan va h.k. F om a Akvinskiy «Ilohiyot um um lashm asi* k itobida b u haqda um um - lashtirgan holda ju d a yaxshi fikr bildirgan. U ning yozishicha, haqiqatni bilish, o ‘rganish ikki xil m ohiyatga ega: tabiat orqali bilish yoki Xudoga ishonish orqali bilish. Bilishning xuddi an a sh u ikki tipi-ratsionalistik va teologik (diniy) bilish o ‘zaro raqobatlashib kelardi. Bir to m o n d a n , diniy e ’tiqodning kuchi g ‘oyat sezilarli edi. 0 ‘rta asrlardagi diniy ta ’lim ot asoschilaridan b o ‘lm ish Anselm K enterberiyskiy q u y idagilam i aytib o'tgan: «M en tushunish u chun e ’tiqod q ila m a u , keyin e ’tiq o d qilish u ch u n bilisliga intilm aym an». Bu esa, eng a w a lo , e ’tiqod qilishdan va uning u ch u n eng m uhim i diniy e ’tiqod ekanligidan dalolat beradi. U n im a g a va nim a uchun e ’tiqod qilishini, ishonishini tushunishga intilm aydi, c h u n k i u bilishning eng to ‘g‘ri usuli-din deb hisoblaydi. Albatta, bu fikjrga ratsionalistlar q o 'sh ila olm asdilar. C h u n k i ular yak- ka tartibdagi hodisalam i tahlil qilish, o ‘xshash voqea-lio d isatar va tushun- ch a la m i tasniflash, tartiblashtirish orqali tab iatn i anglashga intilardilar. U lam i esa, o ‘z navbatida, sxolastlar, m istiklar va b o sh q a m aktab vakillari tan q id ostiga olardilar. Ortodoksal sxolastikaning yorqin n am o y o n d ala rid an biri bir necha fundam ental asarlar yaratgan F o m a Akvinskiy edi. M a sala n , olim ning 3000 ta m aqolani o ‘z ichiga olg an «Ilohiyot u m um lashm asi» ensiklopedik xususiyatga ega. «M ushriklarga qarshi um um lashm a» n o m li tugallanm agan kitobida esa u yetuk sxolastika natijalarini yakunlaydi. 0 ‘tk ir mafkuraviy yondashish, zam ondosh ta d q iq o tc h ila r bilan kurashuvchanlik F om a Akvinskiy asarlariga xos xususiyatlardan bo ‘lib, u la m in g n om idanoq kimga qarshi qaratilganligini bilib olish qiyin em asdi. U n in g asarlari publitsistik ruh bilan yo ‘g‘rilgan edi. Publitsist va fayiasuf Turlik B erengar (1000—1088) ham o ‘rta asrlar publitsistikasi tarixida ilk sxolastika vakili sifatida m uhim o ‘rin egalladi. U 1049-yilda yaratilgan «Ilohiy tanovul* asarida o'zaro kurashib turgan har qanday m a k tab vakillari bilan, m asalan, sxolastik realist lar bilan yuz bergan publitsistik t o ‘qnashuvlarda dinga qab u l qilish marosimining sirlari haqidagi cherkov t a ’lim o tin i o ‘ziga xos ravishda talqin etgan. C herkov ushbu kitobni kofirlar kitobi, deb baholadi. Bunga m uallif dinning fundam ental m ulohazalarini m ustaqil ravishda izohlashga intilganganligi sabab bo'ldi. Diniy va dunyoviy hokiroiyatlar o ‘rtasid ag i kurash davr qonuniyati sifatida. S h u b h asiz , shuni ta ’kidiash m um kinki, bu ikki ulkan guruh, y a ’ni, diniy va d u n y o v iy hokim iyatlar o ‘rtasidagi kurash butun o ‘rta asrlar m o b a y n id a publitsistikaning eng m u h im m avzusi, eng asosiy m uam m osi b o 'lib keldi. D in iy hokim iyat vakili asosan R im papasi tim solida nam o y o n b o ‘lsa, d u n y o v iy yoki qirol hokim iyati Yevropa m am lakatlarining qirollari, im p e rato rla ri m iso lid a ko'rindi. 0 ‘rta asrlam ing boshlarida xristian aiboblari, jum ladan, Buyuk Vasiliy (330—379) shubhasiz obro‘ qozondi. U oitodoksal xristianlik tarafdor bo'lgani uchun xristianlikka e ’tiqod qiluvchilam i bir kuch tarzida jipslashtirishga va antik d u n y o n in g oxirgi davrlarida xristian cherkovining im peratordan mustaqilligini t a ’m inlashga intildi. 0 ‘sha paytda bu niyatni amalga oshirish oson em asdi, c h u n k i antik dunyoda davlat salobatii kuchga ega edi. lin in g «D onishm andlik», «Yevpomiyaga qarshi* deb atalgan ikki m ashhur asarini cherkovning boshlang‘ich bosqichda o ‘z imtiyozlari uchun kurashganligidau dalolat beruvchi m u h im tarixiy hujjatlar deb qarash mumkin. B oshqa y a n a b ir m uallif-R im papasi G rigoriy I 590-yildan shu m aqom ga k o ‘ta rilib , papa hokim iyatini m ustahkam lashga va kuchaytirishga intilgan. G a lliy a va Afrikadagi ch e rk o v ishlariga aralashib turish va asta- sekin d u n y o v iy hokim iyatga o ‘z tazyiqini o ‘tkaza borish orqali bu ishning uddasidan c h iq a olgan. K eyinchalik katolik papa hokimiyati h atto ja h o n m iqyosida c h e k siz h u quqqa ega b o ‘lishi kerak, degan m azm unda d a ’vo- garlik h a m q ila boshlagan. Bir q a n c h a asarlar, m aktublar, turli q aro rlar yozib ch iq arg an . 1073-yili R im papasi b o ‘lm ish G ild e b ra n t 1079-yilda «Papa hu k m - ronligi* n o m li kito b in i yozadi. Q o ‘Iyozm a holidagi bu kitobda R im papasi Y evropada h u k m ro n lik qilish huquqiga ega, degan g ‘oya ilgari suriladi. lin in g fikriga k o ‘ra , katolik cherkovi h a r doim va m utlaq xaq, h ar q an d ay aybloviardan x o lid ir, R im papasi b arc h a im perator va qirollarning ustozi va rahnam osi b o 'lis h va ularni h okim iyatdan chetlatish huquqiga ega oliy hakam , d eb ta n olinishi lozim . S h u n in g u c h u n b o ‘Isa kerak, G ildebrant R im papasi lavozim iga o ‘tgan zahotiyoq u n in g bilan ba’zi im peratorlar, ju m lad a n , G e n rix IV o 'rta sid a nizolar kelib cliiqdi. Eng do lzart) m asala, ya’ni, lavozim larga tayinlash masalasi u lam in g o ‘zaro publitsistik kurashiga asosiy m avzu b o 'ld i. Shunga q adar qirol va im p erato rlar o ‘z m a m lakatlarida ch e rk o v boshlig‘ini o ‘zlari tayinlashardi. A m m o o ‘rta asrla rd a xristianlik ta ra q q iy etib borishi bilan joylardagi din art>oblari-arxiepiskop, episkoplar va boshqalarni katolik Rim o ‘zi tayinlashi kerakligini d a ’vo qila boshladi. K o‘p m am lakatlarda u sh b u huquqqa ega bo ‘ldi ham . A m m o .b ir q a to r Yevropa m onarxlari b unga q arshi kurashdilnr. N atijada, ushbu sohada m uxoliflik kurasliining k o 'lam i kengayib ketdi. Rim papasi q o 'lid a kuchti qurol-ekskom unikeylin (m u lo q o tn i yo'qqa chiqarish, m uloqotdan m a h m m qilish) ~ cherkovdan ajratish xuquqi bor edi. U shbu Usui yordam ida Rim papasi Y evropa huk m d o rlarin i inkor etardiki, bu ular hatto o 'z m am lakatlarida e m in -e rk in hukm ronlik qila olm asliklaridan dalolat berardi. M asalan, qirol Io a n n B ezzem elniy (1099— 1216) va G enrix IV (1 0 5 0 -1 1 0 6 ) xuddi shu ta rz d a jazolanishdi. C h er- kovdan ajratish sam arali vosita b o 'lib , undan te z -te z foydalanib turilardi. D in kuchaygan o ‘sha davrlarda cherkovdan ch e tla sh tirish jiddiy jazo hisobianardi. 0 ‘shanda yana turli tabaqadagi rah b a rla r va oddiy fuqa- rolarga nisbatan interdik, ya’ni, cherkovdan v aq tin ch a lik chetlashtirish usuti ham joriy etilgandi. Buyuk pubiitsistlar haqiqat izlashda. 0 ‘rta asrlam ing m ashhur shaxslari o ‘z izlanishlari, bahs-m unozaralari va to ‘qnashuvlari davom ida haqiqat ham m a narsadan, h ar qanday hokimiyat, shaxsdan ustunligi haqidagi xulosaga kelgan edilar. U lar obyektiv ravishda haqiqat to m o n in i tanlardilar. Avliyo Avgustin, F om a Akvinskiy, Per Abelyar va boshqa ko‘pgina m uta- fakkirlami shu yo‘sinda ish tutganlar jumlasiga kiritish m um kin. M asalan, Avliyo Avgustinning «N arsalar silsilasi haqida» nom li kitobida din (e’tiqod)ning tafakkur bilan kurashi h aq id a fikr yuritiladi. U ning ta ’kidlashicha, tafakkur, ong bare ha b ilim lar ixtirochisi, so‘z3ar kashf qilish vositasi. Shu kabi g'o y alar atrofida g ap ira r ek a n , u tafakkurga ilgari hech aytilm agan ju d a keng va batafsil izoh beradi. M azkur asarida yozishicha, odam odam bilan gaplasha olm aganda edi, ular o ‘zaro m ustahkam aloqa o 'm a ta olm as va bir-b irlarig a fikrlari, his tuyg‘ulari haqida hech narsa ayta bilm as edilar. X uddi sh u subyektiv ong predm et va narsalarga n o m berish yoki tovush u c h u n ayrim belgilar sifatida xizm at qiluvchi so 'zla r kerakligini uqtiradi. Avliyo A vgustinning tu sh u n - tirishiga k o 'ra, jurnalistlkaning vujudga kelishiga sab ab ch i b o 4lgan odam - lararo m uloqot inson tafakkuri, ongli faoliyatining b ir ifodasidir. Aynan ong, tafakkur tushunarli n u tqning paydo bo'lishiga tu rtk i beradi. Butun um ri davom ida platonizm ni ta rg 'ib qilgan Avliyo A vgustinning faoliyatl tabiiy tadqiqotlarga qarshi qaratilgandi. Biroq tabiiy fanlar sohasidagi kashfiyotlar yangi bosqichda katta ihtirolarga kuchli om il boMdi. Bunga Jordano Bruno, G alileo Galiley va boshqalaming kashfiyotlari yaxshi misoldir. Y uqorida ta ’kidlaganimizdek, bu yangiliklaming boshlanishi XI asrda yashab, keng qam rovli ilmiy-ijodiy faoliyat ko‘rsatgan Ibn Sino nom i bilan bog‘liq. U o ‘z vaqtida o ‘zidan XIV asr ilgari yasliab o ‘tgan Ailotunni rad eta oigan Arastu g'oyalarini q o ‘llab-quwatladi. O ldin aytganim izdek, P er A belyam ing «H a va y o ‘q» asari ham din peshvolari tom onidan keskin qoralandi. Bu asarda 158 ta b and b o ‘lib, ularda katolik cherkov Bibliyaning asosiy m a n b ala rí va tavsiflarida aniqlagan ziddiyatlar o ‘z aksini top g an edi. A m m o sh u n i h a m e ’tiro f etish kerakki, A belyam ing ushbu kitobi keyincha, X III—X IV asrlarda o ‘sha US katolik ch e rk o v i rah n am o lari to m o n id an ta n olinib, katolik d inining t o i i q tizim in i y a ra tish d a , d in iy qo ‘llanm alar ishlab chiqishda katta xizm at qildi. U sh b u -fa sl bay o n in i yakunlar ek an m iz, shuni aytishim iz m um kinki, Bibliyadagi d in iy tu sh u n ch alam i, a tam a la m i talqin qilishda aniq ratsionalistik y ondashishlar, atrofda ro‘y berayotgan hodisalam i ongli xolisona tu sh u n tirish h am d a oddiy o d am lam in g jam iyatni' boshqarishda d em o k ratiy a v a erkinlikning o ‘sib borayotganligini yoqlovchi d a ’voiari- b u la m in g b arc h a si ratsionalistik, dunyoviy ibtidoning asta-sekin diniy h u k m ro n lik d a ti u stu n chiqishiga olib keldi. Q iroilarning huquqlari tobora R im p apasi h u q u q la rid a n ustuvor b o ‘la bordi. 3-fasl. P ublitsistikaning ifoda vositalari U slub ran g -b aran g lig i. 0 ‘rta asrlardagi m antiq fani shaklbozlik (for- m alizm ) va tu rg ‘u nlikka moyilligi bilan ajralib turadi, deb hisoblaydigan ayrim o lim la r fikriga q o ‘shilish qiyin, albatta. Aslida esa, u nday em as. Bu sohada h a m , y ash irin b o ‘lsa-da, ayovsiz va c h u q u r kurashlar davom etardi. S huning u c h u n o ‘rta asrlar Y evropasida publitsistikaning asosiy m a a n u n xususiyati m u h im tarixiy voqealarga tezkorlik bilan javob berishdan iborat edi, deb hisoblaydigan mutaxassislar haqdirlar. Yangiliklarga, qayta q urish- larga ehtiyoj va zaru rat te z etilganligi fikrning harakatchanroq, o m m a b o p - roq b o ‘lish in i ta q o z o etardi. O m m aboplik, o ‘z navbatida, publitsistik asarlar yaratilish in i talab qilardi. 0 ‘rta asrlarda ijod etgan m ualliflar, odatda, u yoki bu nuqtayi nazar tarafdori ek anliklari haqida to ‘lib-toshib yozardilar va o z ishlarini tarix- chilaiga xos uslubda boshlab, so 'n g ra pubütsistik oihdagi fikr bayoniga o ‘tgan ta rz d a o ‘z davrlaridagi voqea-hodisalar va shaxslarga baho berardilar. S huning u c h u n ham bu davr publitsistikasining m uhim belgilari qatoriga ochiqlik, j o ‘shqinlik, xolislik kabi xususiyatlarni kiritish m um kin. Bunday asarlam ing tinglovchi yoki o'quvchi muxlislari ularda nom lari tilga olingan shaxslar yoki atrofidagilargina bo ‘lib qolm ay, balki keng xalq om m asi edi. 0 ‘sha paytdagi asarlar xuddi shu yo ‘sinda, ya’ni, bevosita biror b ir shaxsga ham da ko*p sonli o 'quvchilar om m asiga m o'ljallab yozilardi. 0 ‘rta asrlardagi publitsistlar uslubi k o 'p in c h a jangovar ruhda, sodda, o ch iq b o 'lg a n lig i bilan b ir qatorda ayrim m ualliflar ijodi m urakkabligi bilan ajralib tu ra rd i. B u, m asalan, U ilyam O kkam , P er Abelyar asarlarida kuza- tiladi. U la r a so san , turli dialogik shakllar, savol-javob, obro‘li m ualliflarga ish o ralar, m u xoliflarning fikrlariga tan q id , tanqidchi m uxoliflarga javob, isbotlar va b o sh q a la rd a n iborat edi. S h u n in g u c h u n h am X I - X I I I asrlar adabiyotida q o ‘sliiqlar o 'n u n i y o zm a asa rla r egalladi, degan fikrga q o ‘shilish qiyin. Bosma dastgoh kashfiyotiga q a d a r yozm a axborot tarqatish shakllari, jum ladan, publitsistik asarlar h a m k o ‘p em asdi. B inobarin, XI X IV asrlarda og zaki publitsistika y o zm a sh akldagiga qaraganda om m aviyroq bo'lgan. Og‘zaki publitsistika ta rq a tu v ch ilari q atoriga faylasuf va olim lard an tashqari yozuvchi va shiorlar, a k ty o rlar, daydi sirk, tru b ad u rla r ham kirardi. U lar om m aviy publitsistik axbo ro tn i satira, yum or k o 'rin ish id a bir shahardan ik k in ch i shaharga k o ‘c h ib yurib tarqatishar, o dam larga yetkazishar çdi. Ilk o ‘rta asriarda yetuk publitsistika pishib etilm agan edi, degan fikrga (bu Viktoriya U chenovauing e’tirofi) q o ‘shilib b o ‘lmaydi. Albatta, biz hozirgi davrda bilganim izdek publitsistika u paytda b o ‘lmagan va bo'lishi h a m m um kin em asdi. Lekin muammoga tarixiy jih a td a n yondashilsa, o ‘sha d av r u chun yetuk, h ar tom onlam a rivoj topgan publitsistika mayjud b o 'lg an , deyishim iz m um kin. Bu yozma, ya’ni, ch o p etilgan publitsistika bo'lm agan esa-da, am m o an c h a qiziq, mazmunli, jan g o v ar publitsistika edi. Uslub haqidagi so‘zimizning yakuni sifatida aytish m um kinki, o ‘rta asrlar ustubi yetarli darajada faol, j o ‘sh q in , intiluvchan, izlanuvchan va ayni bir vaqtda asardagi m uam m oga, u n in g m uallifi, yozilish vaq ti, sharoitlariga q arab h am sodda, ham m u rak k ab bo'lg an . Agar ayovsiz d in iy va dunyoviy kurashlarga boylik o “rta asrlar h ayotining gsosiy jih a ti b o ‘l- ganligini hisobga olsak, o ‘sha davr publitsistikasi ham shunday sh id d a tk o r va shafqatsiz ekanligiga ishonch hosil qilam iz. TU im koniyatlari. U m um an olganda, o ‘rta asrlarga oid asarlar tili va m azm un jih a tid a n xilm a-xil va boy b o ‘lgan, deya olsak-da, lekin faq at uning asosiy xususiyatlari haqida nisbatan a n iq fi kr bildirishim iz m u m k in . Shu nuqtayi nazardan, odatda, m uallifning publitsistik m anfaatlari q iziqish va jo 'sh q in lig i bilan belgilanishi bois bu d a v r publitsistikasining tili jo n lî, faol ekanligini t a ’kidlash o ‘rinlidir. M a ’lum ki, o 'rta asriarda d unyoning k attag in a qism ida ikki til: lotin va m ahalliy til m uom alada bo'lgan. L otin tili b u tu n Yevropaga tarqalgan edi. A m m o u s o f ko'rinishda emas, balki m uayyan m am lakat, undagi m illat, lisoniy m uhit sharoitlari ta ’sirida biroz o ‘zgarishlarga d u ch o r b o ‘lgan h o ld a xizm at qilardi. U olim lar, cherkov va h o kim iyatning rasm iy tili hiso b - lanardi. Shu bilan birga, xalq tili, shevalar h a m o ‘z am al doirasiga ega edi. Xullas, bir-b irid an tubdan farq qiluvchi ikki til m uom alada q o ‘llanilardi. Q uyida u larning farqi haqida em as, balki m uloqot paytida qay d a ra jad a tushunarliligi, xalqchilligi xususida fikr yuritam iz. Xalq tili b o ‘lgan mahalliy ah o li tili rasm iy lotin tiüga qarag an d a om m aga yaqinroq, jonliroq, tu sh u n a rliro q edi. Bunga axborotlarning m ashhur, ham m aga tarqatilgan tan ish v ariantiari sifatidagi d a ’v atlarn i m isol qilib k o'rsatish mumkin. 0 ‘sha p ay td a om m aviy m urojaat, m u lo q o t turlari b o ‘lgan xalq d a ’vatlarining m uaUiflari, notiq lar oddiy, h am m ag a tushunarli tiln i qo'llardilar. Bu hol lo tin tilid a n xabari b o ‘lm agan m ahalliy aholida k atta qiziqish uyg‘otar edi va o 'z navbatida, ularning tillari rivojlanishiga yordam berardi. D inshunos olim lar diniy q ara sh lam in g xalq tilida targ‘ib etilishiga qarshi edilar. B iroq ular butun Y evropanî q am ra b oigan bu ja ra y o n g a m onelik qila olm adilar. Xalq tilidagi publitsistika qaram a-qarshi tu ru v ch i xristianlik u c h u n , d in arboblari u c h u n xavfli d eb hisoblanardi. H a q iq a td a n ham shunday edi. 0 ‘rta asrlar publitsistikasining tili oldingi til taraqqiyotining a y rim jih atlarini o ‘zida saqlab qoldi. M asalan, ko ‘p asarlar asosan nasriy b o ‘lsa - d a , ularda qofiyalangan ju m la la r ham te z -te z u c h ra b turardi. C hunki qofiya jo zib ad o r ritm n j vujudga keltirib, axborotning o so n qabul qilinishiga., im kon berardi. A na sh u n d a y ritm ik ham ohanglik ta rz id a tu rli-tu m a n asar- la r (jum iadan, nasriy asarlar) yozílardi. N otiqlik tiii o ‘rta a srla r publitsistikasi tilining yana b ir xususiyatim tashkil qilardi. A ntik d u n y o orqali Yevropaga kirib kelgan b u a n ’analar asosida shakllagan n o tiq lik m a h o ra ti om m aviy auditoriyaga ta ’sir etishning asosiy vositalaridan b o ‘lib, b ay o n etilayotgan publitsistik m aterialga d iqqat- e ’tib o m i oshirish o rq a li au d itoriyaga yetkazilayotgan axborotning oson va tezro q qabul qüinishiga y o rd am berardi. 0 ‘rta asrlardagi og ‘zaki va yozm a publitsistik asarlarda b ir qancha ritorik usullam i aniqlash m um kin. M asalan, bayonning ritm ik, ya’ni, vaqti- vaqti bilan bir yo‘sin d a .tak ro rla n ad ig an shakli keng tarqalgan edi. Shunday k o ‘plab savollar q o ‘yilardiki, m ualliflar ularga o ‘z raqiblari yoki keng xalq om m asi yoxud boshqalar to m o n id a n javob olishga um id bog‘lardi!ar. S huningdek, fosh e tish , isbotlash darajasining t a ’sirchanligini oshirish m aqsadida gradatsiya, y a ’n i, bayon ritmi sekin oshib boradigan usuldan foydalanilardi. T u rli-tu m a n ch o g ‘ishtirishlar h a m q o ‘llanilardi. K o'tarinki publitsistik pafos, hissiyot n ih o y a td a om m aviylashgan edi. B ulam ing barch asi o q ib a t natijada, lisoniy vositalar yordam ida kuchli, yuqori m hiy-psixologik t a ’sir o ‘tkazishga qaratilgan edi. 0 ‘ta o m m a viylashgan bu usul yaxshi n atijalar berardi. T il, u n in g dinam ikasi, q o ‘shim - c h a m a’nolar chuq u rlig i o ‘quvchi yoki tinglovchilarga kuchli ta ’sir o 'tk azish g a yordam lashardi. B unda tilning h am em o tsio n al, ham ratsional ta ’sir o ‘tkazishdagi b a rc h a im koniyatlari publitsistlar to m o n id an keltirilgan dalil-isbotlam ing o m m a to m o n id a n qabul qilinishi u c h u n ishga solinardi. Publitsistik a s a rla rn in g ja n rla ri. 0 ‘rta asrlardagi og‘zaki va yozm a adabiyotning b arc h a y o ‘nalishlari o 'sh a davrdayoq taraqqiy etib ulgurdi. B ular qatoriga epik, bad iiy , o g ‘zaki va yozm a asarlarni, tarixiy solnom alar m a tn la rin i kiritish m u m k in . U sh b u mafkuraviy boylik diniy t$ ’sir natijasi o 'la ro q qism an o ‘zgarishlar bilan o ‘z kuchini saqlab qoldi. Va shu holicha rivojlanib bordi. M asalan, ja n r n u q ta y i n azaridan o ‘rta asarlarda qadim gi greklarda Suqrot asos solgan savol-javobli usul o ‘ta om m aviy b o ‘lgan. Bu an analar asosida P e r Abelyar, m a salan , shunday b ir savol-javobli m etodni yaratdiki, k o ‘p olim va publitsistlar o ‘sh a usulda ish olib bordilar. Erigenalik taniqli faylasuf Ioann S kott o ‘z asarlarin i ustoz va shogird suhbati tarzida yozardi. Ikki falsafiy m a k ta b vakillari orasidagi bahsga Avliyo Avgustinning akadem iklarga q arshi b itilgan asari mísol b o ‘la oladi. Birinchi m aktab vakillari asosiysi “ h a q iq a t, bilish deb hisoblasalar, íkkinchilari haqiqat em as, balki haq iq atn i bilish, o ‘rganish jaray o n i asosiydir, deyishardi. Avgustin birinchi m a k ta b vakillari tarafdori edi. X ullas, falsafiy ta d q iq o tla r, asarlar, siyosiy risolalat, suhbatlar, m uro- ja a tla r - b u lam ing b arc h a si q o ‘lda yozilib, jangovar ru h bilan yo‘g‘rilgan b o ‘lardi. Tarixiy v oqealarga b iro r m unosabat o ‘z aksini topgan doston va h atto qo'shiqlarda h a m publitsistik ruh ufurib tu rard i. Shunday asarlar jum lasiga «Lyuis yaqinidagi jang» (1264), «Flander q o ‘zg‘o lo n i haqida q o ‘shiq* (1302), «Kal qam ali h aq id a q o ‘shiq» (1347—1436) kabi q o ‘shiq- la m i kirítish m um kin. Jum alistika nuqtayi tiazaridan solnom alar ham d iq q a tg a sazovordir. M a’Ium ki, yilnom alar qadim gi R im davridan mavjud b o ‘lib keldi va ular publitsistik xarakaterga ega edi. O 'r ta asrlarda bu a n ’a n a d av o m ettirilib, yangi jih a tla r bilan boyitildi. S h u vaqtda yozilgan tarixiy a n n a lla m in g ko'pchiligida publitsistik ruh yaqqol seziíib turardi. 0 ‘rta asrlar uchun xos va o m m aviy bo'lgan yana b ir ja n r — bu biror tarixiy m aslihur shaxs taijimayi xoliga o ’xshash asarlar edi. B unday asarlarga faqat ilmiy, tarixiy vazifalar yuklatilibgina qolmay, balki ularga publitsistik ruh. ham singdirilgan bo‘lishi sh a rt edi. Rim papasi yoki im peratorlar to m o n id an chiqariladigan bullalarda1 ham pubiitsistika unsurlari uchrab turardi. U lam ing eng muhim lariga o ltin m ulir bosilib, «tilla bulla» deb atalardi. X uddi shundaylar jum lasiga Vengriya qiroli A ndreyning 1222-yilda chiqarilgan «Karl IV ning oltin bullasi*ni kirítish m um kin. D eh q o n la r va hu n arm an d lam in g din arboblari va m o n a rx lar istib- dodiga qarshi q o ‘zg‘olonlari pubiitsistika taraqqiyotiga k a tta tu rtk i b o ‘lib xizm at qildi. Bu davrlardagi q o ‘z g ‘o lo n la r paytida adolatsizlikka qarshi harakat avj nuqtasiga chiqib, publitsistikani o ‘tkir, dolzarb m azm u n bilan to 'ld ira r edi. M asalan, ayiian sh u n d a y ko'tarilishlar davrida publitsistik «portlash»lar yuz berardi, ya’n i, k o ‘plab yangi qiziqarli asarlar paydo b o 'lard i. U lar tashviqot-chaqiriqlar, varaqalar, proklam atsiyalar, turli pam fletlar ko'rinishida chíqarilar edi. H atto, xalq, o m m a n in g o ‘z bosh- liqlariga, m asalan, im perator, q iro l, podshoh yoki din arboblariga turli talablar bilan qilgan m urojaatlari kabi ja n r ham publitsistik ru h va m azm un bilan toMdirilardi. Bunday ta lab n o m ala r m anifestga ham o 'x sh a b ketardi. Shunday hollarda pubiitsistika a y rim ja n rlam in g shaklan o 'zg a rish ig a ham sababchi b o ‘lgan, deya olishim iz m u m k in . B a’zi m utaxassislar yirík asarlam i ham m anifest d e b ataydilar. Jum ladan, bunga Avliyo A vgustinning «Ilohiy shahar* asari m isol b o ‘la oladi. U n i o ‘rta asrlarning ijtim oiy m anifesti sifatida ta ’riflashadi. B archa asrlarda xat ja n ri doim o o m m aviy bo'lgan. U shbu ja n r o ‘rta asrlarda Y evropada h am keng tarqaldi. X atni o ‘rganadigan yo‘n alish — epistolografiya publitsistik xusu- siyatlari bilan ajralib turadigan k o 'p la b nam unalar q oldirgan. X atlar hokim iyat tarafdorlarí, hokim lar, d in arboblari nom iga b itilardi. U lar bozorlar, m ayxonalarda aholi o ‘rta sid a q o ‘lyozm a h o lid a ta rq a tilib , keng o m m a orasiga kirib borar edi. M a sala n , P er A belyam ing «M en in g k o ‘rgan- kechirgan m usibatlarim tarixi» k ito b i mavjud b o ‘lm agan, m a v h u m d o ‘stga m aktub shaklida yozilgan. Xat ja n ri o ‘rta asrlar davlatlarining poytaxtlari va boshqa yirík shaharlarída, V izantiya, Fransiya va A ngliyada kuchli taraqqiy etd i, gurkirab yashnadi. 1 Bulla — Rim papasining yodig'i, fármoni, fatvosi. V a, nih o y at, o ‘rta asrlarda om m aviy tus oigan o g ‘zaki pam fletlar to ‘g ‘risid a t o ‘xtalsak. P ublitsistika tarixidan m a’lumki, pam fletga o ‘xshash asa rla r az ald an keng tarqalgan va m ashhur b o ‘lib kclgan. U paytlardagi p a m fle tla r o 'z ig a xos ravishda yozilganlígi bois m azm un jih a tid a n hozir- g ila rd an farq qiladi. A m m o p am fletülik o ‘rta asrlardagi ju d a ko'plab a s a rla m in g m atnlariga xos b o ‘lgan. M asalan, P er D yubuaning R im papa- siga q a rsh i qaratilgan p am fletlari m a sh h u r edi. M uallif u la m i o d d iy xat- larga o 'x sh a tib yozgan. A slida esa, u la r o ‘tk ir zaharhanda ruhidagi publi- tsistik m a k tu b la r b o ‘lib, R im d in iy hokimiyatiga q aram a-qarshilik xusu- siyati b ila n ajralib turardi. 0 ‘rta asrlarda, shuningdek, d in , siyosat, hoki- m iy at m avzularidagi pam fletlar h a m ju d a keng tarqalgan edi. B obga d o ir xulosalam i ikki qism ga b o ‘lib, o ‘rta asrlardagi publitsistika ta ra q q iy o tig a d o ir aniq va u m u m iy um um lashm alarga ajratib b ayon qilish m u m k in . Y evropa publitsistlari o ‘ta jangovar ruhda faoliyat k o ‘rsatishgani u c h u n u la rn in g g'oyalari h a m te zlik bilan tarqalar edi. K eng xalq om m a- sini ergashtiruvchi b u n d ay ru h v a g ‘oyalam ing izdoshlari ko ‘p b o ‘lardi. M a sa la n , parijlik d in aib o b i M atfey aytishicha, XI asr sxolast faylasufi B eren g ariy (M uqaddas M artin rohibxonasi qoshidagi m aktab yetakchisi b o 'lg a n ) u m rining oxirlarida b u tu n Fransiya uning kufriy g ‘oyalari bilan za h a rla n g a n edi. X III asrda esa m yorbeklik dinshunos V ilgelm A rastu asarlarin i lotin tiliga tarjim a qildi. U shbu tarjim a m afkuraviy xususiyatga ega b o ‘lib, u n d a A rastu ta ’lim otidagi m aterializm unsurlaridan voz kechil- gan ed i. B oshqa m u m to z ijo d k o rlam in g asarlari ham o 's h a d av r ruhida ta h rir etilardi. Bu o ‘rta asrlardagi ilm iy va pubütsistik g ‘oyalar rivojining n atija larid a n biri b o ‘lgan. B o sh q a m ualliflam ing asarlari ham an a shunday jo n li, bevosita m u- n o sa b at uyg‘otardi. Bunga 1330— yilda o ‘z asarlarini q o ‘lyozm a ko rinishida c h iq a ra boshlagan U ilyam O k k a m ijodini misol keltirish m um kin. U ning pam flet va risola ja n rid a c h iq q a n b ir q ato r asarlari atrofdagilarga o 'z t a ’sirin i o ktk azm ay q olm adi. M asalan, O kkam ning «Dialogi*ni o 'q ib c h iq q a c h , A lbrext Avstriyskiy o ‘z xududida papaning Lyudvig Bovarskiyga q arsh i qaratilg an bullasi ta rq a tilish in i taqiqlab qo'ydi. S hunday qilib, O k k am o ‘sha paytdagi d ah riy hokim iyatning diniy hokim iyatga qarshi kurasliida y ordam berdi. 0 ‘rta asrlar Y evropasi publitsistikasining asosiy yo‘nalishlarini jam i quyidagi m uxtasar fikrlarda ifodalash m um kin: 1) d in zulm i va unga b o sh q a k uchlam ing qarshi chiqishi; 2) qiro l, im peratorlar tim so lid a g i dahriy hokim iyatni cherkov dog- m atlarig a m uxoliflikda boMgan asosiy kuch deb qarash; boshqa ijtim oiy q a tla m , g u ru h lar R im p apasi boshchiligidagi ko‘p tarm oqli cherkovlar, ro h ib x o n a la r va boshqa xristian d in iy muassasalarining kuchli maflcuraviy ta ’sirig a q arsh i chiqishi ju d a q iy in ed i; 3) faylasuflar, yozuvchilar v a boshqa jam oat arboblari o ‘rta asrlar Y evropasi publitsistikasining y e ta k c h i nam oyandalari, yorqin, jo ‘shqin p u b ü tsistik kurashning asosiy sab ab ch ilari edilar; 4) o ‘rta asr publitsistik asarlarining asosiy jihatlari: d o lzarblik, k o ‘- tarilajak m uam m olam ing m uhim ligi, dem okratlashtirishni ta la b qilish, d iniy aq id alarn i sharhlash va izohlash, m uqaddas kitoblanii ta v sif etish d a erkinlikni talab qilish. Bu hol o ‘sh a p ay td a ju d a m uhim ah a m iy a tg a ega edi. C h unki V atikan va mahalliy d in iy m arkazlar m uqaddas kitoblardagi yozuvlar talqinini ham da ularning izohlanishini har kirn o ‘ziga kerakli tarzda am alga oshirishini qattiq n a z o ra t ostiga olgan edi; 5) publitsistlar Rim papasi va Y evropa m am lakatiari m o narxlarining cheksiz hokim iyatini cheklab q o 'yishni ta lab qilardilar; 6) o ‘rta asrlarda Yevropa m a d a n iy a ti, fani va ijtim oiy hay o ti M u- sulm on Renessansining ijobiy t a ’sirid a b o 'ld i, bu esa keyinchalik Y evropa R enessansining paydo boMishiga k atta tu rtk i berdi. Bir so ‘z bilan aytganda, o ‘rta a srla r Y evropa publitsistikasi za m in id a h ar to m o n lam a g'oyaviy kurashlar davom etarkan, bu bu y n k fikr va g‘oyalar, nuqtayi nazarlar yuzaga kelishiga sababchi b o ‘ldi va Y evropa U yg‘onish davrini, ya’ni insoniyat aql-zakovatining ta n tan a si b o 'lm ish ulug‘ bosqichni boshlab berdi. Download Do'stlaringiz bilan baham: 
|