2-mavzu. Qizil suvo`tlar bo`limi – Rhodophyta. Yashil suvo`tlarbo`limi – Chlorophyta
Download 404.67 Kb. Pdf ko'rish
|
2-maruza
- Bu sahifa navigatsiya:
- Q IZIL S U V O T L A R - R H O D O PH Y TA BO LI Ml
|
2-mavzu. Qizil suvo`tlar bo`limi – Rhodophyta. Yashil suvo`tlarbo`limi – Chlorophyta Reja: 1.Yashil suvo`tlar— Chlorophyta 2.Yashil suvo’tlarning ahamiyati 3. Qizil suvo`tlar — Rhodophyta 4.Qizil suvo’tlarning ahamiyati Q IZIL S U V O T L A R - R H O D O PH Y TA BO 'LI Ml Qizil suvo‘tlar quyidagi umumiy tavsiflarga ega. 1. Bir hujayrali, koloniya hosil qilgan va ko‘p hujayrali organizmlar bo‘lib tallomli kokkoid, ip, geterotrixial psevdoparenximatoz va parenxima tuzulishli. 2. Hayotiy davrida xivchinli bosqich hosil qilmaydi. 3. Xloroplastlarini po‘sti qo‘sh membranali, xloroplastga xos endoplazmatik to‘r yo‘q. Tilakoidlari bittadan. Xloroplastdagi DNK xloroplast stromasi bo'ylab tarqalgan kichik nukleotidlar holida. 4. Xlorofillardan faqat xlorofill a bor. Q o‘shimcha fikoeritrin va allofikotsianin, fikotsianin pigmentlar fikobilisomalarda jamlangan, turli karotinoidlar bor. 5.Asosiy g‘amlangan mahsulot - "bagryanka" kraxmalisitoplazmada to‘planadi. 6. Mitoxondriylar yassilangan kristli. 7. Mitoz yarimyopiq ro‘y beradisentrolasiz. 8. Hujayrasining devori ko‘p hollardasellyulozali va pektin moddalar - agar, karraginan, agarozadan iborat. 9. Hujayralararo tirqishlar bor. 1 0. Hayotiy davri gaplo-diplobion tarzda ro‘y beradi undan ikkitasi diploidli. 11. Asosan dengizlarda birikib tarqalgan, qisman chuchuk suvlarda ham uchraydi. Qizil suvo‘tlarning ko‘pchiligi ko‘p hujayrali murakkab tuzilishli organizmlar. Ayrimlargina eng sodda tuzilganlari bir hujayrali yoki koloniya hosil qilgan tallomlilar. Bargryankalarning tanasini shakli juda hilma-hil: ipsimon ( soch tolasi kabi ), yaxlit yassiyaproq yoki murakkab tarzda bo‘laklarga bo‘lingan, qirrasi bo’ylab joylashgan o ‘simtali,silindr (tig' iz yoki g ‘ovak), quyqasimon, korallsimon ko'rinishlarga ega. Qizil . suvotlarning ko'pchiligi psevdoparenximatoz tuzilishli. Cystosira va Delesseria qizil suvo‘tlari. Xloroplastlar qizil suvo‘tlarda turlicha shakllarga ega. Ko‘pchiligida ularsitoplazmaning chekkasi bo‘ylab parital joylashgan. Plastidlami shakli disk yoki tasmaga o ‘xshash. Bir necha turkumlarida xloroplastlar yulduzcha shaklida, ular hujayraning o ‘rtasida joylashgan. Xloroplastlaming shakli bitta suvo‘tning o'zida ham cho‘ziq, tasma, disk ko‘rinishlarda ham bo‘ladi. Xloroplastlaming shakli suvo‘tning yoshiga hujayraning o ‘lchamlariga bog‘liq holda yoritilish, aeratsiya bilan ham o ‘zgarishi mumkin. Qizil suvo‘tlarning ayrimlaridagi xloroplastlarda pirenoidlar ham bor, ularning vazifalari haqida hozircha malumotlar yo‘q. Har bir xloroplast o ‘zining hususiy ikki qavat membranasi bilan o‘ralgan. Tilalcoidlar glaukotsistofitlardagi kabi bittadan teng masofada joylashgan, to ‘plam hosil qilmaydi. Xlorofillardan qizil suvo‘tlaming plastidlarida xlorofill a mavjud holos, u qo‘shimcha pigmentlar-qizil fikoeritrin, ko‘k fikotsianin va allofikotsianin bilan qoplangan. Bu fikobilinlar tilakoidlar yuzasidagi yarimsferik, yarimdisk fikobilisamalarda joylashgan. Fikoeritrin qizil suvo‘tlarda xech bo‘lmaganda 5 ko‘rinishda ( v-fikoeritrin I va II, R-fikoeritrin I, II va I I I ) bo‘lib ular yorug'likni yutish bilan farqlanadi. Barcha besh tip qizil suvo‘tlarning turli guruhlarida turlicha miqdorda tarqalgan. Fikotsianin R-va Cfilcotsianinlar holida b o ‘ladi. Chuchuk suvlarda tarqalgan qizil suvo‘tlarda fikotsianin ko‘p bo‘lganligidan ular havorang-yashil usga ega. Kuchli yoritilgan joylarda tarqalgan qizil suvo‘tlar sariq, jigarrang yoki qora ranglarda boMishi, ularning hujayralarida yorug‘likdan ximoyalovchi turli karatinoidlarning boMishi bilan bog‘liq. Fikobilin pigmentlar suvda eriydi. Qo‘shimcha pigmentlardan muhimlari bo‘lib b-va v- karotin, lyutein va zeaksantin hisoblanadi. Bazi turkumlarga mansub qizil suvo'tlarda anteraksantin, vialoksantin, b-va v-kriptoksantin ham bor. Xloroplastdagi DNK diametri 1-2 mkm keladigan nukleotidlar xolida xloroplast bo‘ylab tarqalgan. Qizil suvo‘tlardagi g ‘amlangan maxsulot - bagryanka kraxmali ( b-1,4 bog‘langan glyukon ). Yashil suvo‘tlardagidan farqlanib uning donalari xloroplastlarda emas,sitoplazmada to‘planadi. Yodning tasirida qizil rangga kiruvchi bagryanka kraxmali tarmoqlanmagan amilozadan iborat. Qizil suvo‘tlarda ro‘y beradigan fotosintezning muhim maxsuloti bo‘lib quyi molekulali uglevodorod florizid hisoblanadi. Uning miqdori ayrim vakillarning tallomlarida quruq og‘irligiga nisbatan 10% gachani tashkil qiladi. U hujayrada osmoregulyatsiya vazifasini bajaradi. Florizid qizil suvo‘tlaridan tashqari ko‘k-yashil va kriptofitlarda ham uchraydi. Uning kontsentratsiyasi muhitda sho‘rlanishni ortishi bilan ko‘payadi. Qizil suvo‘tlaming ayrimlari ko‘p atomli spirtlarni ham g ‘amlaydi. Qizil suvo‘tlaming hujayrasini devori amorf matriks va fibrillardan iborat. Flujayra devoriga mustahkamliknisellyulozadan fibrillar beradi. Bangia va Porphyra turkumlarida hujayra devorining fibrillyar qismi v-1,3 bog‘langan ksilandan (ksiloza polimeridan), am orf qism mannanlardan iborat. Polisaxarid amorf matriksdagi eng muhim modda bo‘lib agar, agarod, karraginan hisoblanadi. Bu moddalarni qaynoq suv bilan ajratish mumkin. Ular hujayra devorining quruq massa hisobida 70% gachasini tashkil qiladi. Bir qator qo‘ng‘ir suvo‘tlarda hujayrasining devorida asosan oqsildan iborat kutikula ham bo‘ladi. Qizil suvo‘tlarning ko‘payishida mitoz, meyoz vasitokinez ro‘y beradi. Elektron mikroskop yordamida qizil suvo‘tlardagi yadroni bo'linishi ko‘plab turkumlarga mansublarida o ‘rganilgan. Ularda ro‘y beradigan mitoz yarimyopiq atsentrik tipga mansub. Polysiphonia turkumiga mansub suvo‘tlar misolida profazaning dastlabki avrida qutbning bir tomonida to‘q rangdagi polyar xaiqa k o ‘rinishdagi tuzilma hosil boiadi. Boshqa polyar xalqa karamakarshi qutbdagi yadro atrofiga ko'chadi. Profazaning ohirida polyar halqa bo‘lg'usi urchuq qutbida joylashadi. Bu joyda mikronaylar hosil bo‘la boshlaydi. Yadroni atrofida prenuklear endoplazmatik retikulum rivojlanadi, bu davrda yadrocha y o ‘qoladi. M etofazada xromosomalar metafaza plastinkasini hosil qiladi, ularga urchuq mikronaylari kinetoxorlar yordamida birikadi. Yadro po‘sti yirik tirqishli bo‘lsa ham shundayligicha qoladi, qutblarda teshiqcha hosil bo‘ladi. Yadro va perenuklear endoplazmatik retikulum orasida prenuklear mikronaylar joylashadi. Qutblararo mikronaylar anafazaning oxirida va telofazani boshlaridagina bo‘ladi. Telofazani oxiriga kelib hosil bo‘lgan yadrolar orasida vakum yuzaga keladi. Sitokinezsitoplazmatik membranani ichiga botishi tufayli boradi. Vakula .o'mida oqsilli qopqoq bilan yopiladigan septol tirq is h shakllanadi. Qizil suvo‘tlarning bir hujayrali tuzilganlarida mitoz bir qator xususiyatlarga ega. Ular: perinuklear po‘stning boMmasligi, polyar teshiklarning juda katta boiishi, anafazaning oxirida kinetoxorlardagi tabaqalashuni sezilarsizligi va ularga bitta mikronayni birikishi. Qizil suvo‘tlarida tirqishli bog‘lamlai'ni bo‘lishi boshqalaridan farqlovchi xususiyatlaridan hisoblanadi. Bu tartiblarga bo‘linishida ahamiyatli. Tirqishli bog‘lamlami ikkita birlamchi va ikkilamchi tiplari bor. Birlamchi hujayra boTinib hosil boTayotgan iklcita hujayralar orasida. Ikkilamchi ikkita hujayrani o‘zaro qo‘shilayotganida yuzaga keladi. Qopqoqchalarni hosil boMishida endoplazmatik to‘r ishtirok etadi. Uningsisternalari (g‘o ‘lacha) septal tirqishda joylashadi ularda tashqi tomondan qopqoq asosi hosil boMadi. Tirqish qopqogMni ichi oqsil bilan toMadi. Qopqoqni chekkasi polisaxaridlardan iborat. Qopqog‘chalar kamida 7 hil tipda boMadi. Qizil suvo‘tlarning ko‘payishi vegetativ, jinssiz, jinsiy tarzda am alga oshadi. Oogam jinssiz ko‘payishida boshqa suvo‘tlarda uchramaydigan bir qator aloxida xususiyatlar bor. Erkak jinsiy hujayra - spermatsiy xivchinsiz suv oqimi bilan urg‘ochi jinsiy organga boradi. UrugManish ro‘y berganidan keyin gonimoblast iplari hosil boMadi, uning hujayralari kriposporangiylarga aylanadi. Gonimoblastlarning to‘plamini gon im ok arp deyiladi. Bir qator floridiyalarda gonimokaф po‘st bilan o ‘ralgan. Bunday tuzilmanisistok arp deyiladi. Kaфosporangiylarda diploid tetrosporalar hosil boMadi. Tetrosporofit va tetrosporangiylarda reduktsion boMinish ro‘y beradi. Gaploid tetrasporalar gaploid gametofitga aylanadi. Bunday hayotiy davrda ( bitta gaploid gametofit va ikkita diploidgaplosporafit va tetrasporofit ) qizil suvoMlaming ko‘pchiligida uchraydi, bir qator farqlanishlar ham bor. Bunday o‘ziga xos hayotiy davrda tarixiy taraqqiyot davrida xivchinning yo‘qolishini qoplagan. Qizil suvo‘tlardagi tetrasporalarning joylanishi turlicha. Qizil luvo'tlardagi karpogan pasti kengaygan, tepasi cho‘zilgan (triXOgina) kolbaga o‘xshashdi. Kaфogonda ikkita yadro boMib, bittasi-trixoginada joylashgani karpogon yetilganidan keyin yo‘q bo ‘lib ketadi. Ikkinchi karpogan pastida joylashgani urg‘ochi gameta vazifasini bajaradi. Karpogan qizil suvo‘tlaming k o ‘pchiligida karpogen shoxchalarida hosil bo‘Iadi, ular ko‘pchilik qizil suvo‘tlarda rangsiz bo'ladi. Spermatsitlar spermatangiylarda bittadan hosil bo'ladi. Yosh spermatangiylarda yadro apikal qismida joylashadi. Yetilgan spermatsiy bir hujayrali, uni qattiq po‘sti yo‘q, shilimshiq bilan o'ralgan, xloroplastlari bo‘lishi mumkin. Spermatsiy suv oqimi bilan trixoginaga borib to‘qnashganidan keyin hujayra devori eriydi. Erkak yadro trixoginadagi kanal orqali o ‘tib kaфogondagi gaploid yadro bilan qo‘shiladi. Gonimokarpning keyingi rivojlanashi qizil suvo‘tlardan ( karposporofitda ) turlicha tarzda o'tadi. Avvalo gonimoblastning iplari karpogonning kirish qismidan bevosita rivojlanishi mumkin. Ikkinchidan ko‘pchilik qizil suvo‘tlarda gonimoblastlar ko‘shimcha vegetativ hujayralar - auksillyarlarsiz rivojlanishi mumkin. Qizil suvo‘darning ekologiyasi va ahamiyati ham etiborga loyiq. Hozir fanga malum bo‘lgan qizil suvo‘tlaming anchagina ko‘pchiligi dengizlarda tarqalgan, ular Dunyo okeanining barcha dengizlarida bor va faqat 200 ga yaqin turlarigina chuchuk suv havzalar: daryo, ko‘llarda uchraydi. Qizil suvo'tlar hujayralarining tarkibida qo‘shimcha qizil pigmentlari tufayli ancha chuqurliklargacha ( 100-200 m ) tushib o ‘saoladi. Ular hosil qilgan o ‘tloqlar ko‘p hollarda 20-40 metrlarda tugaydi. Ular litoralda ayniqsa ko‘p. Ayrim bagryankalar suv urilib, sachrab turadigan joylarda ham o ‘sishga moslashgan. Qizil suvo‘tlaming orasida quruqlik sharoitida tarqalganlari oz bo‘lsa ham bor. Dengizlarda qizil suvo‘tlar hamma joylarda uchraydi. Ular qoyalar, katta toshlar, shag‘alda suniy qurulmalar, boshqa o ‘simliklar ustida va dengiz xayvonlarining qattiq sovutlarida ham o ‘sadi. Bagryankalaming ko‘pchiligi boshqa suvo'tlarning shu jumladan qizillarning ustida ham o‘sadi. Bunday epifitlarning orasida obligatlari ham bor, masalan, Polysiphonia lanosa qo‘ng‘ir suvo‘t Ascophyllum ustida o ‘sadi. Polysiphonia — obligat epifit boshqa tekinxo‘rlardan farqlanib u xujayindan oziq moddalami olmaydi, u o ‘ziga zarur oziq moddalami fotosintez hisobiga hosil qiladi. Bagryankalar orasida xaqiqiy tekinxo‘r, chala tekinxo'r hayot kcchiradiganlari, xo'jayin hisobiga oziqlanadiganlari ham bor. Qizil suvo‘t!ar orasida adelfotekinxo‘rlar yani taksonamiya jihatidan o'zining xoLjayini bilan bogianganlari va allotekinxo‘rlar- o‘z\ning xo‘jayinniga taksanomik bog'lanmaganlari ham mavjud. Adelfotekinxo‘r hayot kechiradigan qizil suvo‘tlaming gratsilyariyalar, gigartinalar, plokamiyalar, rodumeniyalar tartiblarining suvo‘tlari orasida uchraydi. Qizil suvo‘tlar dengizlaming ekotuzulmasida muhim ahamiyat kasb etadi. Ular birlamchi maxsulot yaratuvchi va dengizdagi boshqa organizmlar uchun qarargoh hisoblanadi. Qizil suvo‘tlardan odamlar o ‘zlarining turmushlarida keng foydalanadilar. Oziq maxsuloti sifatida butun dunyoda Bangia, Porphyra, Dermonema, Asparagopsis, Grateloupia, Gigartinia turkumlaridan foydalaniladi. Qizil suvo'tlar poligalaktanlar - agar, agaroza, karraginan hosil qiladi. Agar - agarofit suvo‘tlar - Gelidium, Gracilaria, Pterocladium turkumlariga mansublaridan olinadi. Hozirgi kunda agar ishlab chiqaruvchi mamlakat Yaponiyada XVII asrdan boshlab har yili butun dunyo bo‘ylab ishlab chiqariladiganning yarmi 3500 tonna agar olinadi. Agar mikrobiologik tadqiqotlarida katta ahamiyatga ega. 1-2% agar solingan oziq moddalar bakteriyalar, zamburug‘lar uchun foydalaniladi. Agar zaharsiz bo‘lganligidan undan oziq-ovqat sanoatida marmelat, qo‘yiq murabbo-jem, mayonez tayyorlashda, go‘sht va baliqlami konservalashda foydalaniladi. Karraganinlar Chondrus, Mastocarpa ustellatus turlaridan olinadi. Bu maqsadlar uchun Fillipin mamlakatida eucheuma va Kappaphyces turkumlarining suvo‘tlari maxsus ko‘paytiriladi. Bir yilda 13 ming tonnaga yaqin karraginanlar olinib uning yarmidan ko‘prog‘i yevropaga, qolganlari boshqa mamlakatlarga yuboriladi. Karroginan zaharsiz shu boisdan undan oziq-ovqat sanoatida, ziynatda, to‘qimachilikda foydalaniladi. U antivirus, antikoagulyant, yazvaga qarshi yaxshi xususiyatga ega. Qizil suvo‘tlar eng qadimgi guruh organizmlar. Qizil suvo‘tlaming orasida toshkotgan qoldiqlar koralllar orasida malum. Solcnoporaceae (to1 la qirilib ketgan) oilasining vakillari dastlab kcmbriyda paydo bo‘lib ordovikda ko‘p o‘sgan. Qorallin suvo‘tlaming mustaqil holda o'sadiganlari qazilma va xozirgi rodolitlar holatida malum. Ular okcanlarning 50-200 m chuquiiiklarida keng tarqalgan, sckin о 1 sish i 800 yi! va undan. ko‘proq muddatlarda 30 sm gacha yetadi xolos. Ayrim rodolitlarning yoshi radiouglerod usuli bilan aniqlanilishicha 13 ming yildan ortiqroqni tashkil qiladi. Keyingi yillarda qizil suvo‘tlarni yashil suvo‘tlarning bir guruhi deb qaralmoqda. Bunga ularning tashqi molekulyar darajadagi tuzilishi asos qilib olinmoqda. Qizil suvo‘tlarning filogenetikasiga qaralganda ultratuzilish va molekulyar darajada bangiyalar - parafiletik shu bilan bir paytda floridieyalar monofilik gumh. Bangiyalarga uzoq vaktlar davomida teshik bog‘lamlarini, apikal o'sish va jinsiy rivojlamshning yo‘qligi harakterli deb hisoblanilar edi. Shu bilan bir paytda floridieyalar teshik bog‘lamlariga, apikal o ‘sish va uch bosqichli hayotiy davraga ega deb qaralib kelingan. Biroq bir qator bangiyalarda (rodoxetalar, bangiyalar) teshik bogMamlarini, apikal o'sishi va jinsiy rivojlanishi aniqlafigan. Shu bilan bir paytda barcha floridiyalarda apikal o ‘sish yo‘qligi (masalan, qorallinalarda), hammasida ham uch bosqichli hayotiy davra mavjud emasligi (masalan, batraxospermumlarda) aniqlangan. Qizil suvo'tlardagi nukleotidlarni o ‘rganish natijasida ularni ikki guruhga: bittasi faqatsianidieyalami, boshqasi barcha qizil suvo‘tlami o‘z ichiga oladi. Tom manodagi Rhodophyta bo‘limi 670 dan k o ‘proq turkumlardan iborat 2500-6000 turlami o‘z ichiga olgan. Qizil suvo‘tlami ananaviy tarzda ikkita sinfga: Bangiophyceae va Florideophyce b o ‘linadi. G.R. Sauders va M.H. Hommersand (2004) sistemasi bo'yicha qizil suvo‘tlami kichik olam darajasida qaraladi bu holatda yuqoridagi ikkita sinf bo‘lim deb etibor etiladi. Biz ushbu kitobimizda Moskva davlat universiteti, Kiev, Gomel universitetlarida qabul qilinib talabalarga bayon etilaetgani Rhopdophyta b o ‘limi ikkita: Cyanidiophytina kenja bo‘limi unga bitta Cyanidiophyceae sinfi, Rhodophytina kenja boTimi: 4ta sinf - Rhodellophyceae, Compsopogonophyceae, Bangiophyceae va Rhodymeniophyceae (Florideophyceae) qabul qildik. Download 404.67 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|