1-§. Fanning mazmuni, vazifalari, predmeti va uslublari. Kimyoviy va mexanik texnologiyalar haqida tushuncha

4-§. Ishlab chiqarish xomashyolari, mahsulotlari, oraliq mahsulotlari, tayyor 
va qo‘shimcha mahsulotlari, tashlandiqlari va chiqindilari haqida asosiy 
tushunchalar va ta'riflar 
Bizning mamlakatimiz xalq xoʻjaligini mineral xomashyoga boʻlgan talabini 
amalda toʻla taʻminlanishiga imkoniyati boʻlgan qudratli xomashyo bazasiga 
egadir. Oʻzbekiston hududida tabiiy gaz, neft, koʻmir, oltingugurt, rangli metallar 
rudasi va boshqa xomashyolar boʻlganligi uchun mamlakatimiz yirik kimyo 
sanoatlariga ega. Birinchi prezidentimiz I.A.Karimovning «Oʻzbekiston XXI asr 
boʻsagʻasida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari, taraqqiyot kafolatlari» 
asarlarida alohida koʻrsatib oʻtilganidek: «Oʻzbekiston oʻz yer osti boyliklari bilan 
haqli suratda faxrlanadi – bu yerda mashhur Mendeleyev davriy sistemasining 
deyarli barcha elementlari topilgan….».
Xomashyoning koʻpligi etakchi kimyo sanoati korxonalari–Olmaliq 
«Ammofos – Maxsam» AJ, «Maxsam – Chirchiq» AJ, «Navoiyazot» AJ, 
«Fargʻonaazot» AJ, Namangan "Karbonam" aksiyadorlik jamiyati, "Toshkent lok–
boʻyoq zavodi" QK aksiyadorlik jamiyati, Qoʻngʻirot soda zavodi, Ustyurt gaz–
kimyo majmuasi va plastmassalarni ishlab chiqaradigan va qator boshqa kimyo 
korxonalarini vujudga keltirish imkonini yaratdi. Hozirda kimyo sanoati 
rivojlangan hududlar – Olmaliq, Chirchiq, Fargʻona, Qoʻqon, Navoiy kabi yirik 
kimyo sanoati markazlari ishlab turibdi. 
Xomashyodan foydalanilishi nuqtai nazardan kimyo sanoatining asosiy 
xususiyatlari: 
1) yer osti xomashyo resurslari (fosfatli xomashyolar, kaliyli tuzlar, 
oltingugurt, tabiiy gaz, neft, koʻmir), qishloq xoʻjalik mahsulotlari, havo va suv, 
shuningdek kimyo sanoatida xomashyoni qayta ishlash mahsulotlari (ftorli gazlar, 
sulfatlar, fosfogips va h.o.) va bir–biriga bogʻliq tarmoqlar (masalan, rangli 
metallurgiya, neftni qayta ishlash va koks kimyosi chiqindi gazlari) ni inobatga 
olgan holda xomashyo bazasining koʻp variantliligi; 

---

 2) turli xil kimyoviy mahsulotlar olish uchun birgina xomashyodan kompleks 
foydalanishning keng imkoniyatlarining mavjudligi; 
3) birgina xomashyodan turli xil kimyoviy mahsulotlar olishga imkon 
beradigan koʻp turdagi kimyoviy qayta ishlash usullarining mavjudligi kabilarda 
yaqqol namoyon boʻladi. Masalan, benzoldan kauchuk, polistirol, kaprolaktam, 
yadoximikatlar va boshqa mahsulotlar olinishi mumkin. Shu bilan birga 
usullarning xilma–xilligi bitta mahsulotning turli xil xomashyolardan olish 
imkonini beradi. Masalan, atsetilen ishlab chiqarishda tabiiy gaz, neftni qayta 
ishlash gazlari, neft qazib olish yoʻldosh gazlari, kaltsiy karbid; kaprolaktam ishlab 
chiqarish uchun esa–benzol, fenol, anilin yoki toluol ishlatilishi mumkin. 
Koʻpgina kimyoviy mahsulotlar bir necha yoʻllar bilan olinishi mumkin. 
Masalan, sulfat kislota ishlab chiqarishning kontaktli va minorali usullari, 
superfosfat ishlab chiqarishning kamerali, oqimli va boshqa usullari, etil spirti 
ishlab chiqarishning bugʻ – fazali va sulfat kislotali gidratatsiya usullari va h.o. 
larni koʻrsatish mumkin. 
Kimyo sanoatida togʻ – kon ruda, neft, gaz, oʻrmon va tsellyuloza–qogʻoz 
sanoatlari, qora va rangli metallurgiya korxonalarining mahsulotlari xomashyo 
sifatida ishlatiladi. Masalan, misli, ruxli, qoʻrgʻoshinli ruda va kontsentratlarini 
kuydirishda hosil boʻladigan rangli metallurgiya chiqindi gazlaridan ajratib 
olinadigan sulfit angidrid sulfat kislota ishlab chiqarishning qimmatbaho 
xomashyosi hisoblanadi. Oltingugurtli xomashyoni kuydirishga sarflanadigan 
maxsus xarajatlarsiz har bir tonna mis metali suyuqlantirib olish hisobiga 10 t dan 
ortiq sulfat kislota olish mumkin boʻladi. 
Xomashyodan toʻla va kompleks foydalanish, tarkibidagi asosiy modda 
miqdori kam boʻlgan xomashyolarni qayta ishlash imkoniyatini yaratish, kimyo 
sanoati va boshqa tarmoqlar chiqindilarini ichki qayta ishlash orqali mahsulotga 
aylantirish va h.o.lar kimyo sanoati xomashyo bazasini rivojlantirishda muhim 
oʻrin tutadi. 
Xomashyolarni klassifikatsiyalash. Ishlab chiqarishda kimyoviy mahsulotlar: 
boshlangʻich moddalar (xomashyolar), oraliq mahsulotlar (yarim mahsulotlar) va 
tayyor mahsulotlarga boʻlinadi. 
Boshlangʻich xomashyoni kimyoviy qayta ishlashning yarim mahsulotlari 
oʻz navbatida boshqa moddalar olish uchun xomashyo vazifasini oʻtaydi. Yarim 
mahsulotlar bir korxonaning mahsuloti va ikkinchi korxonaning xomashyosi 
boʻlishi ham mumkin. Masalan, rangli metallurgiya korxonasida mahsulot sifatida 
ishlab chiqarilgan sulfat kislota mineral oʻgʻitlar, xususan, fosforli oʻgʻitlar 
sanoatining xomashyosi vazifasini oʻtaydi. 
Kimyo – texnologiya jarayonlarida asosan davriy jadvaldagi atigi 60 element 
ishlatiladi, bunda ular ishlab chiqarishda bir necha kilogrammdan to bir necha oʻn 
million tonnagacha ishtirok etishi mumkin. 
Kimyo sanoatining xomashyosi turli belgilarga koʻra klassifikatsiyalarga 
boʻlinadi: kelib chiqishiga koʻra–tabiiy (minerallar, oʻsimliklar va hayvonlar) va 
sunʻiy (koks, sanoat gazlari, kimyoviy tolalar va hokazo); agregat holatiga koʻra – 
qattiq (minerallar, rudalar, koʻmir, yogʻoch); suyuq (suv, neft, tuz eritmalari) 

---

hamda gazsimon (havo va gazlar); kimyoviy tarkibiga koʻra – organik va 
noorganik, ishlatilishiga koʻra ozuqali va texnikaviy turlarga boʻlinadi.