1. Автомобилнинг эксплуатацион хусусиятлари тўғрисида маьлумот беринг

Ғилдирашга ва баландликка чиқишга қаршилик кучи ва қуввати 
Йўл параметрлари автомобиль ҳаракатига таъсир кўрсатади. Шу параметрлардан йўл юзасининг ҳолати, 
тепаликка қиялик бурчаги автомобиль ҳаракатига қаршилик кўрсатади. Текис асфальт-бетон йўлнинг автомобиль 
ҳаракатига таъсири шинанинг хусусиятидан келиб чиқади. Ҳаракатланмаётган ғилдиракка таянч юзасидаги 
нормал реакция кучи эпюраси ғилдирак ўқига нисбатан симметрик бўлади (расм 2.7.1, а). Эпюра кучларининг 
тенг таъсир этувчиси R
zk
ғилдирак ўқи бўйлаб йўналган бўлади. Шина радиал эзилади.
Ғилдирашда шинанинг олд томони таянч юзага кираётганида урунма бўйлаб деформацияланади (расм 
2.7.1. b, “+”). Таян 
ч юзадан чиқаётган қисми чўзилади (расм 2.7.1, b, “-”).

---

44. Қияликка чиқиш қаршилик кучи, қияликни баҳолаш ўлчагичлари ҳақида маьлумот 
беринг. 
45. Ҳавонинг қаршилик кучи. Хаво қаршилик коэффициенти нима? 
2.8.Ҳаво қаршилик кучи ва қуввати 
Ҳавонинг қаршилик кучи. Хаво қаршилик коэффициенти 
Автомобиль ҳаво муҳитида юради. Ҳаракатланишида ҳаво заррачалари билан таъсирланади. 
Автомобиль олди тарафидаги ҳаво зичлашиб босим ортади, кетида сийракланади ва уюрма ҳосил қилади. 
Автомобиль олди ва кетидаги босимлар фарқи ҳаракатланишга қаршилик кўрсатади. Геометрик шаклнинг 
босимлар фарқига таъсири расм 2.8.1 да келтирилган. 
Расм 2.8.1. Шаклнинг суюрликка таъсири Шакл олди ва кети тўмтоқ бўлмаса, энг кичик ҳаво 
қаршилигига эришилади (пастдаги қанотсимон шакл). Шу билан бирга, бу шакл ҳам ҳавога қаршилик 
кўрсатади. Бунинг сабаби, ҳаво заррачалари шакл сиртида ишқаланади. Ҳавода шаклдан ва сирт 
бўйича ишқаланишдан содир бўладиган қаршиликни жисмнинг суюрлик сифати деб аталади. Демак, 
автомобилнинг суюрлиги унинг ҳаво оқимига қаршилик кўрсатадиган шакли ва юзасига боғлиқ бўлади 
(расм 2.8.2). 
Расм 2.8.2 Ҳаво оқимида қаршиликнинг шаклга боғлиқлиги 
Адабиётларда бу сифат автомобиль аэродинамикаси деб ҳам юритилади. Бу сифат суюрлик 
коэффиценти – c
x
билан баҳоланади. Суюрлик коэффициенти синов услуби билан аниқланади (расм 2.8.3.). 
46. Ҳаво қаршилик кучини камайтириш чоралари ҳақида маьлумот беринг. 
47. Геометрик кўндаланг юза бир хил бўлса ҳам, нега ҳаво қаршилиги фарқ қилади? 
48. Ҳаво оқимининг ҳаракат йўналиши қандай факторларга боғлиқ?
49. Нима учун автомобиль ҳаракатланишига ҳаво қаршилик қилади? 
50. Автомобиль ҳаракатланишига ҳаво қаршилиги қандай омилларга боғлиқ? 
_51. Автомобилга ҳаво қаршилигини аниқлаш услубини тушунтиринг. 
52. Аэродинамик қаршиликнинг асосий неча хил таркиби бўлади ва маьлумот 
беринг. 
Аэродинамик қаршилик асосий уч хил таркибга бўлинади: 

---

шакл қаршилиги – автомобиль корпуси юзасида содир бўладиган уюрма. У корпус 
формасига боғлиқ бўлади, айниқса, корпуснинг ортидаги шакли. Форма қаршилиги 
аэродинамик қаршиликнинг асосий салмоғини ташкил этади (50...60 % Pw). 
ташқи юзадаги ишқаланишдан қаршилик – ҳавонинг корпус сирти бўйлаб 
сирпанишидан содир бўлади. Одатда, бундай қаршилик умумий ҳаво қарошилигининг 
тахминан (5 ... 10 % Pw) ташкил этади. 
кузов ичидаги ҳаво ҳаракатланиш қаршилиги – капот ва автомобиль салони ичидан 
ўтадиган совутадиган, шамолатадиган ҳаво оқимининг қаршилиги. 
Бу қаршилик ҳаво оқими ўтадиган каналларнинг конструкциясига боғлиқ бўлиб, 
умумий ҳаво қаршилигининг бир неча фоизини ташкил қилади (10…15 % Pw) 
53. Инерциянинг харакатга қаршилиги. 
Жисмлар тинч ёки ҳаракат ҳолатини сақлаш хусусиятига – инертлик хусусияти деб 
аталади. 
Автомобиль тезланаётганда двигатель қисмлари, трансмиссия, ғилдираклар 
тезланиб айланади, автомобилнинг тўлиқ массаси чизиқли тезланади. Демак, 
автомобиль инерция кучи чизиқли ва айланувчи қисмларнинг инертлик қаршиликлари 
йиғиндисидан ташкил топади 
Pja=Pjm+Pjmρ. 
Бу ифодада Pjm=ma(ja – автомобилнинг чизиқли тезлананишдаги массасининг 
қаршилик кучи ва Pjmρ – тезланувчан айланишдаги қисмларнинг инерция қаршилик кучи 
(расм 2.9.2.).
Бу ифодада Pjm=ma(ja – автомобилнинг чизиқли тезлананишдаги 
массасининг қаршилик кучи ва Pjmρ – тезланувчан айланишдаги қисмларнинг инерция 
қаршилик кучи (расм 2.9.2.). 
54. Инерция кучини тушуниш методик кетма-кетлигини ёзинг. 
55. Автомобиль ҳаракат тенгламаси келтиринг. 
Автомобилга таъсир этувчи тортиш ва ҳаракатига қаршилик кучлари нисбатлари 
(расм 2.10.1) унинг тезланувчан, ўзгармас тезлик ва секинланувчан ҳаракатланиш 
режимларини аниқлайди. Тортувчи куч ҳаракатлантирса, қаршилик кучлари 
ҳаракатланишига унга тескари – ҳаракатланишига қаршилик кўрсатадилар. Бу икки хил 
кучларнинг муносабати кучлар ва қувватлар баланси тенгламаларPk=P(+Pw+Pja, 
Nk=N(+Nw+Nja билан ифодаланади.Расм 2.10.1. куч баланс тенгламаси тасвири Тортиш 
ва қувват баланслари тенглама хадларининг кенгайтирилган дифференциал 
тенгламалари қуйида кўринишда бўлади 
Pk=Gа(f(cos(+ sin()+kw(F(Va2+δjmρ(ma((dVa/dt); 
Nk=PkVa=[Gа(f(cos(+ sin()+kw(F(Va2+δjmρ(ma((dVa/dt)]Va. 
56. Илгарлама ҳаракатланувчи жисмларнинг инертлиги нимага боғлиқ? 

---

57. Айланма ҳаракатланувчи жисмларнинг инертлиги нимага боғлиқ? 
Тезланувчан ҳаракатда двигатель моменти айланувчи қисмлар инертлигини 
енгишга сарф бўлади. Бу режимда етакчи ғилдиракдаги буровчи момент қиймати 
қуйидагича бўлади 
M(k=(Me- Jm((e)utr((tr -(Jk((k бу ерда трансмиссия инертлиги кичик бўлгани учун 
инобатга олинмаган. Етакчи ғилдиракка келтирилган айланма қисмлар инерция кучи 
формуласи 
Pjmρ=[Jm((e(utr((tr +(Jk((k]/rk бўлади. Автомобиль тезланиши jaва (e ўзаро боғлиқлигини 
инобатга олсак, автомобильнинг тезланишига умумий инерция қаршилик кучи 
ифодасини аниқлаймиз: 
Pja=Pjm+Pjmρ= ma(ja+[Jm((e(utr((tr +(Jk((k]/rk, бу ифодада maва ja катталикларни умумий 
қавсдан ташқарига чиқарсак, 
Pja=ma(ja{1+[(Jm utr2(tr+(Jk)/ rk2ma ]} =ифодага келади. Айланма қисмларнинг 
инертлиги автомобиль массасини катта қавс ичидаги қийматга ошишига олиб келади. 
Катта қавс ичидаги ўзгармас параметрларни инобатга олиб соддалаштирилса,
δjmρ={1+[(Jm utr2(tr+(Jk)/rk2ma ]}=1+(1(ukp2+(2 кўринишга келади. Бу коэффициент δjmρ 
айланма тезланишдаги қисмлар инертлиги хисобига автомобиль массасини ошиш 
даражасини ифодалайди.Демак,автомобиль тезланишига инерция қаршилик кучи –
Pja=Pjm+Pjmρ=δjmρ(ma(ja ва инерция қаршилик қуввати –Nja= Pja(Va= δjmρ(ma(jaVa 
формулалар кўринишини олади. 
58. Автомобилнинг динамик фактори ҳақида мулумот беринг.\ и инерция кучи Pja 
(ҳаракат режимига боғлиқлиги учун) эса автомобиль ҳаракатланиши давомида ўзгариб 
туради.Тортиш кучидан ҳаво қаршилик кучининг фарқини автомобиль оғирлик кучига 
нисбатини динамик фактор деб аталади – 
59. Ўлчагич ва кўрсаткичлар ҳақида маьлумот беринг. 
Ўлчагич ва кўрсаткичлар Тормоз хусусияти ўлчагичлари: - Томоз вақти, тўхташ вақти 
[с], тормоз йўли, тўхташ йўли [м], максимал секинланиш [м/с2]. Кўрсаткич – ўлчагичнинг 
катталигини характерловчи сон, унинг миқдорий қиймати. Тормоз хусусияти 
хавфсизликка таъсири бўлгани учун кўрсатгичлари Стандарт талаблари билан 
меёрланади. 
60. Максимал секинланиш нима?
Автомобилнинг тормоз хусусияти – автомобиль максимал 
секинланишини, давомли қияликда белгиланган ўзгармас тезликни таъминловчи, тўхтаб турган автомобилни 
беихтиёр қўзғалмаслигини узоқ муддат сақлай олишини ифодалайди.Автомобилнинг тормозланиши турли 
жадалликда амалга оширилади:
секинланиш j