1. Mantiq fanining predmeti va tarkibiy qismlari Tushuncha va uning turlari

2. Tushunchaning turlari va ular o‘rtasidagi munosabatlar.
Tushunchaning turlari haqida gapirishdan oldin ularni turlarga bo‘lishning eng asosiy mezoni bo‘lmish tushunchalarning hajmi va mazmuni haqida tasavvur hosil qilishimiz lozim. Tushunchaning hajmi va mazmuni uning mantiqiy tarkibini tashkil qiladi.
Tushunchaning hajmi deb uning mohiyatini tashkil etuvchi narsalarning yig‘indisiga aytiladi. Tushuncha o‘zida bir turkumga kiruvchi narsa va hodisalarni birlashtiradi. Masalan, inson, yulduz, jinoyat kabi tushunchalar. Bularning har biridan o‘z hajmiga bog‘liq bo‘lgan boshqa tushunchalar doirasida ham foydalanish mumkin. Jumladan, insonning tushunchasida o‘tgan, hozir va kelajakda mavjud bo‘lishi mumkin barcha odamlar haqidagi bilimlar mujassamlashtiriladi.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, tushunchaning mantiqiy tuzilishi bir tomondan uning hajmi bilan, ikkinchi tomondan mazmuni bilan ifodalanadi.
Tushunchaning mazmuni deb narsa va hodisalarning tushunchada aks etgan muhim belgilarining yig‘indisiga aytiladi. Ta’riflardan ko‘rinib turibdiki, tushunchaning mazmuni unda ifodalanishi mumkin barcha muhim belgilarni aks ettirar ekan. Masalan, ziyoli o‘qituvchi. Ziyoli tushunchasi o‘zida madaniyat, ilm, ma’naviyat sohibini gavdalantiradi.
Tushuncha hajm va mazmun birligidan iborat. Shuning uchun hajmsiz mazmunli, mazmunsiz hajmli tushunchalar bo‘lmaydi. Tushunchalarning hajmi va mazmuni o‘rtasidagi munosabat shakl va mazmun o‘rtasidagi o‘zaro teskari munosabat qonunidagidek namoyon bo‘ladi. Yani, tushunchalarning hajmini kengayishi ular mazmunining mavhumlashuviga olib keladi, hajmning qisqarishi mazmunning boyishiga olib keladi. Masalan, jinoyat - hajmi keng, mazmunini ifodalovchi muhim belgilari ham nisbatan mavhum. O‘g‘irlik - hajmi jihatidan jinoyatdan torroq, lekin mazmunan boyroqdir.
Mazkur teskari munosabat qonuni hamma tushunchalarda emas, balki bir xil tur tushunchalarda namoyon bo‘ladi.
Tushunchalarni turga ajratish to‘da buyumlar uchun umumiy belgilarga qarab ajratishdir. Tushunchada ifodalangan hodisalarning guruhlari hajmi jihatidan munosabatlariga qarab jins va tur guruhlariga bo‘linadi. Jins turga nisbatan keng bo‘ladi. Demak, narsa va hodisalar bir xildagi jins va tur guruhlariga oid bo‘lgandagina ularning o‘rtasidagi hajm va mazmun munosabatlarining teskari aloqadorligini ko‘rishimiz mumkin. Aks holda, bu munosabat amalga oshmaydi. Masalan, uy tushunchasining hajmi qanchalik kengaymasin, poeziya tushunchasi torayib qolmaydi. Hajmi va mazmuni tushunchani turlarga bo‘lishning eng asosiy mezoni hisoblanadi. Mazkur mezonga binoan tushuncha muayyan turlarga bo‘linadi.
Tushunchalar hajmiga ko‘ra, nol’ (bo‘sh), yakka, umumiy chegaralangan yoki umumiy chegaralanmagan tushunchalarga bo‘linadi.
Noltushunchalar - insoniyat tajribasida uchramagan, fanda qayd etilmagan narsa va hodisalarni ifodalovchi hajmsiz tushunchalardir. Masalan, shayton, ajina, farishta va boshqalar.
Yakka tushunchalar - ayrim, alohida narsa, hodisa va jarayonlarning umumiy va muhim tomonlarini aks ettiradi. Masalan: Sirdaryo, general Rahimov, Samarqand shahri va boshqalar.
Umumiy tushunchalar - bir yoki bir nechta guruh narsa va hodisalarning muhim, umumiy tomonlarini aks ettiruvchi tushunchalardir. Masalan, yulduz, fabrika, jinoyat, jamiyat.
Umumiy tushuncha bilan yakka tushunchalar orasida jamlovchi yoki boshqacha qilib aytganda, to‘planma tushunchalar alohida o‘rin egallaydi.
To‘plam tushunchalar - bir to‘plam, bir guruh narsalarning bir butun yaxlit holatda aks etishidir. Masalan, xalq - kishilarning to‘plami, militsiya - ichki ishlar organlari xodimlarining to‘plami, armiya - askarlarning hamda harbiylarning to‘plami. Lekin askar va odam tushunchalari to‘planma emas. Chunki, bu tushunchalar to‘plamni emas, balki bir guruh narsalarni aks ettiradi.
Chegaralangan tushunchalar - tushunchalarning narsa va hodisalarni hisoblash imkoniyatini vujudga keltiruvchi xislatga ega bo‘lishi. Masalan, «Akademiyaning talabalari», «1-kurs rahbar zobitlari» va boshqalar.
Chegaralanmagan tushunchalarda tarkibidagi narsa va hodisalarning son-sanoqsiz holati namoyon bo‘ladi. Masalan, atom, yulduz, mikrob va boshqalar.
Tushunchalar mazmuniga ko‘ra aniq, mavhum, ijobiy, salbiy, nisbatli hamda nisbatsiz turlarga bo‘linadi.
Aniq tushunchalar - obyektiv borliqdagi moddiy holatda mavjud bo‘lgan narsa va hodisalarni real aks ettiruvchi tushunchalardir. Aniq tushunchalar narsalarning belgilarini yaxlit belgilaydi. Masalan, shahar, haykaltarosh, militsioner va hokazo.
Mavhum tushuncha deb narsa va hodisalarni sifatlari yoki muno- sabatlarining belgisi narsaning o‘zidan ajratilib, mustaqil holda aks etuvchi tushunchalarga aytiladi. Mavhum tushunchada narsa va hodisalar emas, balki ularning qandaydir bir xususiyati yoki munosabati yaxlit mavjud narsa shaklida in’ikos ettiriladi. Masalan, qahramonlik, sotqinlik, mardlik, johillik.
Ijobiy tushunchada esa narsa va hodisalarga xos sifatlarning mavjudligi ifodalanadi. Masalan, obro‘li kishi, madaniyatli militsioner.
Narsa va hodisalarga muayyan sifatlarning mansub emasligi salbiy tushunchalarda qayd etiladi. Masalan, vijdonsiz, intizom- siz, savodsiz va boshqalar. Demak, ijobiy va salbiy tushunchalar ham tushunchaning mazmuniga qarab, buyumlarda belgining borligini tasdiqlashi yoki uni inkor etishi bilan bir-biridan farq qiladi. Ammo ijobiy va salbiy tushunchalarni ularga bo‘lgan bizning munosabatimiz bilan almashtirish xatodir. Masalan, millatchi, bosqinchi, jinoyatchi.O‘zi salbiy holatlarni ifodalasa ham bu tushunchalar mantiqda ijobiy tushunchalar deb aytiladi.
Mazmuniga ko‘ra tushunchalar nisbatli va nisbatsiz tushunchalarga bo‘linadi. Nisbatli tushunchalar - buyumlarning o‘zga buyumlar bilan muayyan aloqadorlikda mavjud ekanligini ifodalaydi. Masalan, ota-bola, aka-uka va boshqalar. Nisbatsiz tushunchalar - buyumlarning mustaqil mavjudligini ifoda etadi. Masalan, oy, yulduz, jinoyat, qonun.