1-ma`ruza mavzu: Biotexnologiyaning asosiy tushunchalari va ta’rifi

Gen muxandisligida qo‘llaniladigan ba’zi bir restriktazalar 
tavsifi 
Restriktazalar 
Restriktaza olingan 
mikroorganizmlar 
Restriktazalarning 
“aniqlaydigan” va 
kesadigan oxirgi uchlari 
Eco RI 
Escherichia coli RI 
-G-A-A-T-T-C- 
-C-T-T-A-A-G- 
Hind III 
Haemophilus influenza -A-A-G-C-T-T- 
-T-T-C-G-A-A- 
Sal I 
Streptomyces albus
-G-T-C-G-A-C- 
-C-A-G-C-T-G- 
Bam I 
Bacillus 
amyloliquefaciens 
-G-G-A-T-C-C- 
-C-C-T-A-G-G- 
Hpa II 
Haemophilus 
parainfluenzae 
-C-C-G-G- 
-G-G-C-C- 
Alu I 
Arthrobacter luteus 
-A-G-C-T- 
-T-C-G-T- 
Haem III 
Haemophilus aegyptius -G-G-C-C- 

---

-C-C-G-G- 
Sma 
Serratia marcescens SD -C-C-C-G-G-G- 
-G-G-G-C-C-C- 
Restriktazalar DNK nukleotidlarini tanib qirqishiga ko’ra to’mtoq (simmetrik) va yopishqoq 
(nosimmetrik) uchlar hosil qiladigan turlarga bo’linadi. To’mtoq uchlar hosil qilib kesuvchi 
restriktazalar bakterilarga nisbatan yod DNK larga (patogen bakteriofaglar DNK sidan 
himoyalanishda) nisbatan ta’sir etsa, yopishqoq uch hosil qiluvchilar bir turdagi 
bakteriyalarda o’zaro almashinib (plazmidlar va ko’chib yuruvchi genetik elementlar) 
yuruvchi DNK ga ta’sir etadi. Yopishqoq uchlar hosil qilib qirquvchi restriktazalar ham o’z 
navbatida yopishqoq uchlardagi nukleotidlar soniga ko’ra (to’rttadan sakkiztagacha 
nukleotidlar orasidan) bir biridan farqlanadi. Ularning ichida to’rtta nukleotidlar orasidan 
kesubchi restriktazalar gen muhandisligida eng ko’p qo’llaniladi. Hozirgi kunda 150 dan 
ko’proq restriksion saytlarni tanib kesuvchi 2000 dan ortiq restritaza fermentlari ajratib 
olingan.
DNK – polimeraza va teskari transkriotazalar. DNK – polimerazalar DNK ni ona 
DNK dan sintezlovchi fermentlar bo’lib, birinchi marotaba E.coli hujayrasidan 1958 yilda 
A.Kornberg va uning hamkasblari tomonidan DNK – polimeraza I ajratib olingan. Bu 
ferment malekulyar og’irligi 110 mingga teng bitta polipeptid zanjindan tuzilgan, u 
polimerizatsiyalanish reaksiyalarini katalizlaydi. Gen muhandisligida keng qo'llaniladigan 
fermentlardan biri Ecoli ning T4 fagidan ajratib olingan DNK polimerazasi I hisoblanadi. 
DNK polimeraza I komplementar nukleotidlarni biriktirish yo'li bilan DNK zanjirini 5' -3' 
yo'nalishida uzaytirish xususiyatiga ega. DNK polimerazaning bu xususiyati gen muhan-
disligida ikkinchi komplementar zanjirni hosil qilishda qo’llaniladi (bir zanjirli matritsa —
DNK siga qo'shilganda praymer ishtirokida ikki hissa ortishi kuzatiladi). Bu xususiyat DNK-
bibliotekalarini tuzishda, DNK zanjiridagi «bo'shliq» larni to'ldirishda va DNK 
polimerazaning ekzonukleaza faolligidan DNK bo'lagiga radioaktiv nishon kiritishda 
qo'llaniladi. Tabiiy holdagi DNK – polimerazalar DNK reparatsiyasida (DNK ning 
shikastlangan qismlarini qayta tiklash) ham muhim rol o’ynaydi. Bundan tashqari maxsus 
termostabil DNK polimerazalar Tth va Taq - polimerazalar issiq suv chiqadigan buloqlar 
(geyzerlar) da yashovchi bakteriyalardan ajratib olingan bo'lib, polimeraza zanjir reaksiyasi 
(PZR) usuli yordamida DNKning istalgan bo'lagi ustida ko'plab ishlarni amalga oshirish 
imkonini berdi. PZR usuli asosida Taq - polimeraza yotadi, u gen muhandisligining eski 
usullarini nafaqat soddalashtirish, balki alohida genlarni va yaxlit genomni ham molekular 
nishonlashni amalga oshirishga sharoit yaratadi. 
RNK ga bog’liq DNK – polimerazalar ya’ni revertazalar bu komplimentar DNK 
zanjirini mRNK dan sintezlovchi fermentlar bo’lib, birinchi marta 1970 yilda G.Temin va 
S.Mizutalar tomonidan o’sma viruslaridan ajratib olishgan. Revertaza yordamida sitezlangan 
qo’sh zanjirli komplimentar DNK (kDNK) molekulasini vektorlarga kiritib gibrid DNK lar 
shaklida ko’paytirish yo’li bilan keyingi tadqiqotlarda foydalanish mumkin. kDNK 
genlarining tuzilishini o'rganish bu genlarning genomdagi to'liq nusxalarini aniqlash 
imkonini beradi.