1. Mavzu bo’yicha o’rganilgan adabiyotlarga sharhi. Qishloq xo’jaligida resurs salohiyati tahlili

2.3.1-jadval


Payariq tumani fermer xujaliklarida asosiy fondlar qiymatining o’zgarishi(mln so’m)*

№	Ko’rsatkichlar	Yillar					2017 yilda 2015 yilga nisbatan o’zgarishi
		2015		2017
		mln, so`m	%		mln, so`m	%		Qiymati, mln so’m	Salmog’I, punkt
1	Bino	5014	22,2		5512	21,2		498,0	-1,0
2	Inshoat	2898,1	12,8		3278,3	12,6		380,2	-0,2
3	Uzatish moslamalari	624,3	2,8		746,5	2,9		122,2	0,1
4	Mashina va uskunalar	6433,8	28,4		7246,2	27,9		812,4	-0,5
5	Mebel va ofis jihozlari	90,4	0,4		102,8	0,4		12,4	0,0
6	Kompyuterlar	191,3	0,8		202,8	0,8		11,5	0,0
7	Transport vositalari	3371,8	14,9		4276	16,5		904,2	1,6
8	Mahsuldor hayvonlar	722,3	3,2		803,4	3,1		81,1	-0,1
9	Ko’p yillik o’simliklar	1769	7,8		2244,3	8,6		475,3	0,8
10	Boshqa asosiy vositalar	1502,3	6,6		1546,2	6,0		43,9	-0,6
	Jami asosiy vositalar	22617,3	100		25958,5	100		3341,2	x

^*Manba: Payariq tumani qishloq va suv xo’jaligi bo’limi ma’lumotlari
2.3.1-jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, Payariq tumani xo’jaliklari
2017 yilda 25958,5 mln so’mlik asosiy vositalarga ega bo’lgan bo’lib, bu ko’rsatkich2015 yilda 22617,3 mln so’m bo’lib va 3341,2 mln so’mga oshgan. Tahlil etilgandavrda qiymati jihatidan eng ko’p o’sish 904,2 mln so’m va salmog’i jihatidan eng ko’p o’zgarish 1,6 punkt transport vositalarida kuzatildi.


3.Paxta yetishtirishni tashkil etish.
3.1.Paxta yetishtirishning mamlakat iqtisodiyotidagi ahamiyati.
Yer yuzida 80 ga yaqin, O’zbekistonda esa –40 ga yaqin texnik ekinlar ekiladi. Ularning ichida g’o’za asosiy ekin hisoblanadi. G’o’za yetishtirishdan paxta xom-ash’yosi va g’o’zapoya olinadi. Paxta xom-ash’yosini birlamchi qayta ishlash jarayonida paxta tolasi va chigit olinadi. Odatda, paxta tolasi chiqishi 30-35, urug’i esa – 60-65 foizni tashkil etadi. Bir tonna paxta xom-ash’yosini qayta ishlashda 3000 m.kub.ga yaqin gazlama, 100-110 kg yog’, 200-250 kg kunjara, 50-60 kg. sheluxa, 10 kg. xo’jalik sovuni va boshqa mahsulotlar ishlab chiqariladi.
Paxtachilik universal tarmoqqa aylanib bormoqda. Uning asosiy mahsulotlari paxta xom-ash’yosi va poyasini qayta ishlash jarayonida 1200 dan ortiq sanoat mahsulotlari olinadi. O’zbekiston to’qimachilik sanoati xom-ash’yosi balansida paxta tolasi 70 foizni, o’simlik yog’-moy sanoatida – chigit 90 foizni tashkil etadi.
Paxta xom-ash’yosidan gazlama, ip, momiq, sun’iy ipak, to’qimachilik va boshqa ko’pgina buyumlar ishlab chiqariladi. Chigitdan eng arzon yog’, margarin, sovun, gliserin va boshqa mahsulotlar, chigit qoldig’idan esa kunjara, sheluxa olinadi. Paxta tozalash va yog’ zavodlari chiqindilaridan izolyasiya materiallari, sellyuloza, spirt, linoleum, lok, har xil buyoqlar, kino plyonkasi va boshqa ko’pgina tovarlar tayyorlanadi.
G’o’za bargidan organik kislotalar, jumladan, sirka, limon, olma kislotasi olinadi. G’o’zapoyadan dag’al qog’oz, karton, faner, oshlash va boshqa materiallar ishlab chiqariladi. Chigitdan olinadigan sheluxa chorva mollari uchun to’yimli ozuqa hisoblanadi, undan gidroliz sanoatida xom – ash’yo sifatida foydalaniladi, furfulon va texnik spirt olinadi. Furfulondan smola, plastmassa, kapron, sintetik tola, alif, har xil dorivorlar va boshqa mahsulotlar olinadi. Har bir gektar g’o’za gullaridan mavsumda 60-70 kg asal mahsuloti olish mumkin. Asalarichilikni tashkil etish hisobiga g’o’zaning changlanish sifati tubdan yaxshilanadi va uning hosildorligi 2-3 sentnerga oshadi.
Bir tonna paxta xom – ash’yosini qayta ishlashdan olingan asosiy tovar mahsulotlar (gazlama, yog’, kunjara, sheluxa, momiq)ni sotishdan 2012 yil o’rta baholarida hisoblaganda 7650 ming so’mlik pul tushumi tushadi. Agar gazlamadan tayyor kiyimlar tayyorlanib sotilsa pul tushumi 4-5 marta ko’payadi.
Paxta tolasini jahon bozorida sotish jarayonida O’zbekistonning xalqaro valyuta fondi ko’payadi, natijada uning yangi texnologiya va texnikani sotib olish imkoniyati mustahkamlanadi, hamda iqtisodiy taraqqiyoti tezlashadi va h.k.
O’zbekistonda paxtachilik ikki yarim ming yildan buyon rivojlanadi. Ammo, uning yuqori samaradorligidan foydalanish ayrim davrlarda keskin tafovut qiladi.
Buni asosiy ishlab chiqarish ko’rsatkichlaridan ham ko’rish mumkin (3.1.1-jadval).


3.1.1-jadval
Samarqand viloyatida paxta yetishtirish dinamikasi (2010-2017 yy.)*

Yillar	Maydoni, ming ga.	Hosildorlik, s/ga	Yalpi hosil, ming t.
2010	99,2	24,5	243,2
2011	100,7	26,4	264,3
2012	93,0	24,6	240,0
2013	94,8	23,7	224,4
2014	94,7	23,6	223,2
2015	91,5	25,0	228,7
2016	88,7	24,5	217,4
2017	85,5	25,6	218,9

^* *Manba: Samarqand viloyati qishloq va suv xo’jaligi boshqarmasi ma’lumotlari
O’zbekistonning mustaqil mamlakat bo’lib rivojlanish yillarida yalpi paxta mahsuloti kamaydi. 2000 yilda respublika 3030 ming tonna yoki 1990 yilga nisbatan 41% ga kam paxta xom-ash’yosi ishlab chiqildi. Shu yillarda ekin maydoni 17,9% ga qisqardi, gektaridan hosildorlik esa 24,2% ga pasaydi. Paxtachilikda bunday holatga yo’l qo’yilishi obyektiv va subyektiv sabablardir.
O’zbekiston paxtachiligida istiqbol vazifa uning yalpi hajmini keskin kamaytirmaslik, uning sifatini yaxshilash, asosiy qismini mintaqada qayta ishlash hisoblanadi. Paxtachilik va u bilan bog’liq bo’lgan xalq xo’jaligi tarmoqlarini intensiv rivojlantirish, mavjud mehnat, yer, suv va boshqa moddiy resurslardan foydalanish samaradorligini oshiradi, respublika iqtisodiyotining barqaror o’sishiga real sharoit yaratadi.
Mustaqillik yillarida (2010-2014 yillarda) Respublikada g’o’zaning quyidagi navlari: Andijon -37,21.UZ.2012 y., An-16, 9.UZ.2011 y., Besh qaxramon, 9.UZ.2011 y., Gulbaxor-2, 9.UZ.2012 y., Do’stlik-2, 2.15.UZ.2011 y., Ko’paysin, 9.UZ. 2012 y., Navbaxor-2, 9.UZ.2013 y., Ibrat, 3. UZ.2011 y., S-6775, 2.UZ.2013 y., S-8284, 2.UZ. 2014 y., Sulton, 2.UZ.2011 y. Rayonlashtirilgan.