1. tabiat va inson

3. JISM, MODDA, MATERIYA 
Fizikada oddiy so’zlardan tashqari fizik tushunchalarni 
anglatuvchi alohida so’zlar yoki t e r m i n l a r d a n
foydalaniladi. Bu so’zlarning ba’zilari, masalan, 
«elektr», «energiya» so’zlar bizning nutqimizga asta-
sekin kirib keldi. Fizikada har qanday jism: uy, traktor, 
Oy, qum zarrasi, ya’ni har qanday buyum fizik jism 
deyiladi. Quyidagi rasmda bir nechta fizik jism; qalam, 
vodoprovod jo’mragi, suv tomchisi, havo to’ldirilgan 
rezina shar tasvirlangan. 
Har qanday jism shaklga ega bo’lib, biror hajmni 
egallaydi: quyidagi rasmda turli shaklga, lekin bir xil 
hajmga ega bo’lgan jismlar — bir bo’lak plastilin va 
xuddi shunday bo’lak plastilindan yasalgan fil, turli 
hajmga, lekin bir xil shaklga ega bo’lgan jismlar — 
ikkita koshiq tasvirlangan. 
Fizik jismni tashkil etgan narsa modda deyiladi. Temir, 
suv, tuz, vodorod — bularning hammasi modda.
Suv — modda, suv tomchisi — fizik jism, alyuminiy 
— modda, alyuminiy koshiq esa fizik jism. 
Modda matyeriyaning bir turidir. «Materiya» so’zi 
fanda bizning ongimizga bog’liq : bo’lmagan butun 
ob’ektiv borliqni angla-| tadi. Yerurliq radiotulkinlar 
ham matyeriya-:' ning bir turidir. 
Modda matyeriyaning bir turidir. «Mate-! riya» so’zi 
fanda bizning ongimizga bog’liq: bo’lmagan butun 
ob’yektiv borliqni anglatadi. Yorug’lik, radioto’lqinlar 
ham matyeriya ning bir turidir. 
1. «Fizik jism» deganda fizikada nima tushuniladi? 2.
Modda deb nimaga aytiladi? Fizik. jismlar va
moddalarga misollar keltiring.
4. KUZATISHLAR VA TAJRIBALAR 
Issiq xonada muzning erishi, sovuqda suvning 
muzlashi, magnitning temir buyumlarni tortishi va 
hokazolarni hamma biladi. Bu bilimlar qayerdan paydo 
bo’ldi? Ko’p bilimlarni inson o’z kuzatishlari orqali
to’pladi. Masalan, hech nima bilan to’tib turilmagan 
jismning Yerga tushishini hammamiz kuzatganmiz. 
Tabiat haqidagi ko’pgina bilimlarimiz kuzatishlar
tufayli to’plandi. 
Olimlar ham bilimlarni kuzatishlardan oladilar.
Bundan tashqari, ular maxsus tajribalar o’tkazadilar.
Ilmiy tajribalarni har doim o’ylab, aniq maqsadni ko’zda 
to’tgan holda ko’yadilar. Masalan, italiya olimi
Galiley jismlarning qanday tushishini o’rganish 
uchun Pize shahridagi og’ma minoradan turli sharlarni
tashlab, ularning tushish vaqtini o’lchadi va taqqoslab

---

2 
ko’rdi. U bunday tajribalarni o’tkazib, jismlar-ning
tushish qonunini topdi. 
Kuzatishlar va tajribalar — fizik bilimlar manbaidir. 
Bizni qurrshab olgan olam haqida ilmiy bilimlar olish 
uchun bajarilayotgan tajribalar natijalarini yana o’ylab
ko’rish va ularni tushuntirish, kuzatilayottgan 
hodisalarning sabablarini topa bilish kerak. 
Tajribalarni bajarish uchun har xil fizik asboblar kerak. 
Bu asboblarning ba’zilari juda sodda bo’lib, oddiy 
o’lchashlar uchun mo’ljallangan. Bunday asboblar 
jumlasiga, masalan, o’lchov chizg’ichi,
SUYUQ
lik 
hajmini o’lchash uchun qo’llaniladigan o’lchov stilindri 
(menzo’rka) kiradi. Ancha murakkab bo’lgan o’lchov 
asboblari ham bor: ampermetrlar, voltmetrlar,
sekundomyrlar, tyermometrlar va boshqalar. 
Fizika va texnika rivojlangan sari asboblar 
murakkablasha bordi va takomillasha bordi. 
Bizning zamonda olimlar, injenerlar, texniklar va 
ishchilarning birgalikdagi zo’r mehnatlari bilan 
murakkab asboblar yaratildi. Bu asboblar yordamida 
hozirgi zamon fiziklari moddalarning tuzilishini 
o’rganmoqdalar. 
1. Tabiat hodisalari haqidagi bilimlarni biz qanday 
yo’llar bilan egallaymiz? 2. Fizik olimlar o’tkazgan 
kuzatishlar tajribalardan nima bilan farq qiladi? Ilmiy 
bilimlar olish uchun bitta tajriba yetarlimi? Buning 
uchun yana nima kerak? 3. Siz qanday fizik asboblarni 
bilasiz?