10-mavzu: yer osti suvlarining geologik ishi. Reja: Yer osti suvlarining paydo bo`lishi

Karbonat angidritli kuchli gazlangan suvlar Kavkazda keng tarqalgan. Bu 
Kislovodsk va Jeleznovodsk Narzanlari, Gruziyadagi Borjomi va Armanistondagi 
Jermuk kurortlarining suvlaridir. Evropada Fransiyaning Vishi va CHexiyaning 
Karlova Vari kurortlarining suvlari shifobaxsh hisoblanadi. 
Vodorodsulfidli mineral suvlar erkin vodorod sulfidga boyigan bo`ladi. 
Ular Sochida (Matsesta), Dog`istonda (Talgi), Latviyada (Kemeri), O`rolbo`yida 
(Ust-Kachki), Tojikistonda (Obishifo) va boshqa joylarda uchraydi. Hozirgi 
vulkanizm viloyatlarida vodorodsulfidli suvlar rivojlangan. 
Radioaktiv suvlar radioaktiv elementlar, birinchi navbatda radiy 
emanatsiyasi – radon bilan boyigan bo`ladi. Radonli suvlar Gruziyadagi Sxaltubo 
va Oltoydagi Belokurixa kurortlarida davolash maqsadlarida keng qo`llaniladi. 
Ular hozirgi vulkanizm viloyatlarida (Kamchatka, Kuril va YApon orollari) ham 
tarqalgan. 
 
9-rasm. AQSHdagi mineral suv bulog`i. 
www.fototerra.ru 

---

Yer osti suvlarining geologik ishi 
Uzluksiz harakatda bo`lgan erosti suvlari muayyan geologik ishlarni 
bajaradi. Ular tog` jinslarini eritadi, erigan mahsulotlarni tashiydi va ma`lum 
turdagi yotqiziqlarni hosil qiladi. 
Erosti suvlarining geologik ishida tog` jinslariga kimyoviy va mexanik 
ta`siri etakchi ahamiyatga ega. Bu jarayonlarning natijalari bo`lib karst va 
ko`chkilarning hosil bo`lishi hisoblanadi. 
Karstlanish jarayonlari. Karst deb erosti suvlari ta`sirida darzlashgan tog` 
jinslarining erishi, erusti va erostida o`ziga xos relef shakllarini hosil qilishiga 
aytiladi. 
Suv ta`sirida yaxshi eriydigan jinslarga galoidlar (osh tuzi va kaliy tuzi), 
sulfatlar (gips va angidrit) va karbonatlar (ohaktosh va dolomit) kiradi. Tub 
jinslarning tarkibi bo`yicha tuzli, sulfatli va karbonatli karstlar ajratiladi. 
Karbonatli jinslar keng tarqalganligi tufayli karbonatli karstlar tabiatda ko`p 
uchraydi. 
Mineral va gaz komponentlarga ega bo`lgan tabiiy suvlar etarli darajada 
agressiv bo`ladi. Erosti suvlari tog` jinslaridagi darzliklarga kirib va ularni asta-
sekin eritib, karstli landshaftni shakllantiradi. Bunday landshaft Qrimda (YAyla), 
Kavkazda, O`rolda, Bolqon yarimorolida, Karpat va Alp tog`larida keng 
rivojlangan. 
Erish jarayoni erusti va erostida turli-tuman karst shakllarini hosil qiladi 
(140-rasm).
Karstlar erustida suv ta`sirida ochilib qolgan eruvchi tog` jinslari yuzasida 
rivojlanadi. Ularning orasida karrlar, ponorlar, karst voronkalari va quduqlari 
ajratiladi. 
Karrlar tog` jinslari yuzasida jo`yaklar, chandiqlar, yoriqlar shaklidagi 
uncha chuqur bo`lmagan (bir necha santimetr) chuqurchalar majmuasidan iborat. 
Ular keng rivojlangan joylarda o`tib bo`lmaydigan karr maydoni hosil bo`ladi. 
Ponorlar katta qiyalikdagi yoki tik quduqsimon shakldagi teshik bo`lib, u 
orqali yuza suvlari chuqurlikka oqib o`tadi. Bunday suv yutuvchi teshiklar odatda 
darzliklar o`zaro kesishgan joylarda shakllanadi. 
Karst voronkalari 
- er yuzasida eng keng 
tarqalgan 
karst 
shakllaridir. Bu katta 
qiyalikdagi 
devorlarga 
ega bo`lgan konussimon 
yoki 
kosasimon 
chuqurlikdir (141-rasm). 
Tik devorga ega bo`lgan 
turi 
karst 
qudug`i 
deyiladi 
(142-rasm). 
Ularning 
diametri 
odatda 1 dan 5 m gacha