1боб. Мухандислик графикасини ўқитиш методикасининг умумий масалалари Режа

Ўқувчиларни чизма стандартлари билан таништириш ва чизмани тахт қилишга ўргатиш.

Таянч сўзлар:
Стандарт, конструкторлик хужжатларнинг ягона тизими, ўзаро алмашинувчанлик, унификатсиялаш, чизиқ турлари, масштаб, чизма шрифти.
Чизма стандартлари билан таништиришда ўқувчиларга стандартлаштириш тарихи, ривожланиши ва турмушда қўлланилишга алоқадор қизиқарли ва ишончли мисоллар келтириб ўтилиши керак. Материални баён қилишни “стандарт” сўзининг маьноси – норма, намуна сўзларини тушунтиришдан бошланади. Стандартлаштириш – бир хил вазифани бажариш учун мўлжалланган хар хил махсулотларни кам сонли намуналар кўринишига келтириш демак. Стандартлаштириш принциплари махсулот намуналари ва унинг қисмлари ишлатилишидан қатьий назар бир хил хоссаларга эга бўлиб, ўзаро алмаштиришларига имкон беришини талаб қилади. Акс холда буюмларнинг ишдан чиққан қисмларини алмаштириш, таьмирлаш мумкин бўлмай қолар эди. Олдинги, эскирган махсулотлар ўрнига янгидан таклиф қилинадиган ва лойихаланадиган махсулотларни “хаётга йўлланма олиши учун”махсус хужжатлар – стандартлар ишлаб чиқилган. Стандартларда махсулотга қўйиладиган барча талаблар баён қилинади.
Саноат ва халқ хўжалиги турли сохаларининг махсулотлари, ўлчов бирликлари, атама ва белгилашлар, ишлаб чиқариш жараёнлари, синов ва ўлчов методлари кабилар стандартлаштириш обьектлари хисобланади.
Стандарт хамма учун мажбурий бўлиб, унга қаттиқ амал қилиниши шарт. Шунинг учун хам у қонун кучига эга хужжат сифатида чиқарилади. Масалан : КХЙТ (конструкторлик хужжатларининг ягона тизими) нинг асосий вазифаси конструкторлик хужжатлари (сизмалар)ни тахт қилиш, муомилага киритишнинг ягона қоидаларини белгилашдан иборат. Стандартлар бўйича тайёрланган дастлабки машинасозлик деталлари болт ва гайкалар бўлган. VIII асрдаёқ майда хунармандчилик ўрнига завод ишлаб чиқариши кенг кириб келиши билан болт ва гайкаларни хар бир завод ихтиёрий шакл ва ўлчамларда тайёрлаши оқибатида бир машинанинг болт хамда гайкалари иккинчисига тўғри келмай бошлади. Шунинг учун хам кенг тарқалган бир хил деталлар (болт, гайка, шпонкалар) учун ўлчами, шакли ва материалини бир хил қилиб тайёрлашга ўзаро келишилган, яни стандартлаштирилган.
Шундан кейин ўқитувчи ўқувчиларга КХЙТ томонидан чизмаларни бажариш учун хар хил чизиқлар белгиланганини ва уларнинг турлари хамда қўлланилиши сохаларини тушунтириш мумкин.
КХЙТ конструкторлик хужжатлари (КХ)ни тайёрлашга тегишли кенг кўламдаги масалаларни ўз ичига олади. У 0 дан 9 гача бўлган (нуқтадан кейинги биринчи рақам) 10та классификатсион гурухга бўлинади.
Нолинчи гурух – ДСТ 2.001-93 ва кейингилари умумий қоидаларни белгилайди.
ДСТ 2.001-93 давлатлараро стандарт хисобланади. У 12 та МДХ давлатларнинг стандартлаштириш, метрология ва сертификатсия бўйича Давлатлараро Кенгаши томонидан қабул қилинган ва Ўзбекистон Республикасида хам бевосита Давлат стандартлари сифатида амалга киритилган. У КХЙТ стандартларнинг асосий вазифаси КХ бажариш, тахт қилиш ва муомилага киритишнингш ягона, қулай қоидаларини белгилайди. Ушбу ДСТ томнидан конструкторлик хужжатлари махсулотга алоқадор барча норматив – хуқуқий талабларга жавоб бериши зарур.
Birinchi guruh - DST 2.101.68.... - umumiy qoidalar;
ikkinchi guruh - DST 2.201-80.... - K.H va mahsulotlaming belgilanishi;
uchinchi guruh - DST 2.301-68.... - chizmalami bajarishning umumiy qoidalari;
to‘rtinchi guruh - DST 2.401.... - mahsulotlar chizmalarini bajarish qoidalari;
beshinchi guruh - DST 2.501-88.... - KHni hisobga olish va foydalanish;
oltinchi guruh - DST 2.601-68.... - ekspluatatsion va ta’mirlash hujjatlari;
yettinchi guruh - DST 2.701-84.... - sxemalami bajarish qoidalari;
sakkizinchi guruh - DST 2.801-74.... - loyihalashning maket metodi; DST 2.850-75.... -tog‘ grafikasi hujjatlari;
to‘qqizinchi guruh - boshqa standartlar.

Chizmachilik kursida asosan uchinchi guruh standartlari, birinchi. to‘rtinchi va yettinchi guruhlardan ayrim standartlar tan lab o‘rganiladi.

Kishilaming mehnat faoliyati-obyektlarini standartlashtirishga boMgan intilishlari qadim zamonlardan boshlangan. Qadimgi Misrda o‘q yoy va o‘qlar standartlashtirilgan, standart oMchamdagi toshlardan piramidalar bunyod qilingan.
О‘tkazilgan arxeologik tadqiqotlar, qadimiy qoTyozmalar 0‘zbekiston hududida bundan 2000-2500 yil ilgari ham. standartlashtirish yuksak darajada boTganligidan dalolat beradi. Eramizgacha bo‘lgan birinchi ming yillik boshida, ayniqsa mill.aw. VI1-VI asrlarda hozirgi 0‘zbekiston hududida shahar qurilishi va me’morchilik yuksak darajada rivojlangan.
Mamlakatimiz hududidagi ilk davlatchilik shakli - qadimiy Xorazm davlatining shakllanishini ham tadqiqotchilar shu davrga bog‘laydilar. Abu Rayhon Beruniyning ma’lumot berishicha, Aleksandr Makedonskiyning 0‘rta Osiyoga yurishi davrida (mill.aw. IV asr) Qadimiy Xorazmda markazlashgan davlat shakllanib u o‘zining davlat tili va yil hisobiga ega bo'lgan. Aleksandr Makedonskiy qo‘shinlari 0‘rta Osiyoda paydo boMgan davrda, Qadimiy Xorazmda mahalliy kalendar (taqvim)ga asosan X asr hukm surayotgan edi (Beruniy. «Qadimiy xalqlar yodgorliklari»).
Eski Termiz, Qadimiy So‘g‘d va Xorazmning «o‘lik» vohalaridagi qal’alarda o‘tkazilgan arxeologik qazilmalar ko'satishicha, eramizdan avvalgi IV asrdan boshlab shaharlar aniq to‘g‘ri to‘rtburchak ko‘rinishida boTib, o‘zining mudofaa devorlariga, uy-joylaming va ko‘chalaming tartibli rejalashtirilishiga ega boigan. Ushbu davrdagi qurilish texnikasi ham yetarlicha rivojlangan. Devorlar 40x40x10 sm. oMchamdagi yirik loy g‘ishtlardan ko‘tarilgan.
О‘zbekiston hududida standartlashtirishning rivojlanishi dastlab qurilish, irrigatsiya inshootlarini barpo qilishda yaqqol ko‘zga tashlansa, keyinchalik u xalq hunannandchiligi sohalari va qurol-aslaha tayyorlashga ham kirib borgan, masalan, milliy do'ppilar, cholg'u asboblari, gilamchilik, o‘q-yoy va shunga o'xshash ko‘plab mahsulotlar hunarmandlar tomonidan qat’iy belgilab tayyorlangan qoliplar va oMchamlar asosida tayyorlangan. Lekin bu standartlashtirish nisbatan shartli boiib, kishilaming turmush tarzi hamda ijtimoiy-iqtisodiy aloqalariga bog'liq holda har bir hududda o‘ziga xos xususiyatga ega bolgan va o‘zgarib turgan.
1798-yilda fabrikant Uitni AQSh Kongressi yig‘ilishiga 10 ta miltiqni olib kelib, ularni qismlarga ajratib aralashtirib tashlaydi va ularni qaytadan yig‘ib sifatini tekshirib ko'rishni taklif qiladi. Ushbu sana standartlashtirishning eng zarur qismi boMgan o'zaro almashuvchanlikka asos solingan kun hisoblanadi.
Chiziq turlari bo‘yicha olingan bilimlarni mustahkamlash maqsadida o'quvchilarga 29-shakldagi chizmani ish daftarida bajarib, ko‘rsatilgan jadvalni toMdirishni taklif qilish mumkin.