2-kurs, кечки O‘quv-uslubiy majmua bilim sohasi

可以 [kěyǐ]
1. “Qobiliyat”, “bajara olish” ma’nolarini ifodalash uchun xizmat qiladi.
Masalan: 我可以帮助他？ [Wǒ kěyǐ bāngzhù tā?] - Men unga yordam bera olamanmi? (qo‘limdan keladimi)
2. Ruxsat ma’nosida:
Masalan: 我可以抽烟吗? [Wǒ kěyǐ chōuyān ma?] - Cheksam maylimi?
应该 [yīnggāi]
1. “Kerak” ma’nosida qo‘llanadi.
Masalan: 我们应该走了 [Wǒmen yīnggāi zǒule] - Biz ketishimiz kerak.
Ushbu modal fe’lning inkor, shakli 2 xil: 不应该 [bùyìnggāi] va 不该 [bùgāi]
Masalan: 你不应该去. [Nǐ bùyìnggāi qù.] - Seni borishing shart emas.
Og‘zaki tilda应该 [yìnggāi] o‘rnida, uning qisqa shakli 该 [gāi] ko‘proq qo‘llaniladi. Xitoyshunos olimlarning asarlarida keltirilishicha 该 [gāi] ko‘pincha,了 [le] yordamchi so‘zi bilan birga qo‘llanadi.
要yào
1. Xohish-istakni ifodalaydi:
Masalan: 病人要出院. [Bìngrén yào chūyuàn] - Bemor kasalxonani tark etishni istaydi.
Bu holda mazkur modal fe’lning inkor shakli不想 [bùxiǎng] bo‘ladi.
Masalan: 他不想来. [Tā bùxiǎng lái.] - U kelmoqchi emas.
2. E’tibor ma’nosini ifodalashda ham qo‘llanishi mumkin.
Masalan: 大家要努力工作. [Dàjiā yào nǔlì gōngzuò.] - Hamma yaxshilab ishlashi darkor.
Ushbu holatda modal fe’lining inkor shakli 不用 [bùyòng] ishlatiladi (不要 [bùyào] o‘rniga).
Masalan: 你们不用着急 [Nǐmen bùyòng zhāojí] - Xavotir olishingizga hojat yo‘q.
不要 [bùyào] inkor shakli 别 [bié] inkor shakli bilan sinonim bo‘lib “ruxsat bermaslik” ma’nosini anglatadi.
Masalan: 不要大声说=别大声说. [Bùyào dàshēng shuō =bié dàshēng shuō] - Baland ovozda gapirmang!
Yaxontov yana modal fe’llar haqida shunday deydi: “Mustaqil ma’noga ega fe’llardan tashqari, xitoy tilida yana yordamchi va yarim yordamchi fe’llar mavjud. Bu fe’llarning mustaqil ma’noli fe’llardan farqi shundaki, ular hech qachon to‘liq gaplarda mustaqil kesim bo‘lib kela olmaydi. Yordamchi fe’llar guruhiga 1) 来[lái] va去[qù] fe’li 2)ko‘makchi fe’llarni, yarim yordamchi fe’llarga esa modal fe’llarni kirita olamiz”⁸⁸
Yuqorida ta’kidlanganidek, modal fe’lni yarim yordamchi fe’l desak ham bo‘ladi, ammo yana boshqa ba’zi bir adabiyotlarda modal fe’llarning boshqa nomi sifatida yordamchi fe’llar termini ham qo‘llanadi. Biroq, yordamchi fe’llar va modal fe’llar orasida farq bor: modal fe’llar doimo asosiy fe’ldan oldin keladi, yordamchi fe’llar esa asosiy fe’llardan keyin joylashadi.
Masalan: 我不会读. [Wǒ bù huì dú.] - Men o‘qishni bilmayman.
我还没读完了. [Wǒ hái méi dú wánle.] - Men hali o‘qib bo‘lganim yo‘q.
Ko‘rib turganimizdek, birinchi gapda “读”[dú] asosiy fe’ldan oldin 会[huì] modal fe’li ishlatilgan, ikkinchi gapda esa “完”[wán] yordamchi fe’li asosiy fe’ldan keyin o‘rin olgan.
To‘liq gaplarda modal fe’llar asosiy fe’ldan oldin qo‘yiladi:
Masalan: 我想做饭. [Wǒ xiǎng zuò fàn] - Men ovqat pishirishni hohlayman.
Yuqorida ta’kidlanganidek, modal fe’llar mustaqil holatda to‘liq gaplarda qo‘llana olmaydi, faqat to‘liqsiz gaplargagina mustaqil qo‘llanishi mumkin.
Masalan: 他请我到他家吃饭，我不想. [Tā qǐng wǒ dào tā jiā chīfàn, wǒ bùxiǎng.] - U meni uyiga ovqatlanishga taklif qildi, men xohlamadim.
Bu o‘rinda gapning ikkinchi qismidagi “我不想”[wǒ bùxiǎng] – to‘liqsiz gap bo‘lib, 想[xiǎng] modal fe’li asosiy fe’lsiz yakka o‘zi ishtirok etgan. Agar gapni to‘liq gapga aylantirsak unda asosiy fe’lga muhtojlik seziladi. Shunda quyidagicha ko‘rinish oladi:
他请我到他家吃饭，我不想去. [Tā qǐng wǒ dào tā jiā chīfàn, wǒ bùxiǎng qù] - U meni ovqatlangani uyiga taklif qildi, men borishni xohlamadim.
Xitoy tilida yordamchi fe’llar umuman mustaqil holda sodda kesim vazifasini bajara olmaydi, qo‘shma kesim tarkibida ular qo‘shimcha ma’no anglatmaydi. Yordamchi fe’llar modal fe’li va sabab fe’llariga ish-harakatining yo‘nalishini ko‘rsatuvchi fe’llarga ajratiladi. Xitoy tilida modal fe’llarning boy sistemasi mavjud bo‘lib ular ehtimollikni, zaruriyatni yoki harakat qilish ma’nolarini ifodalaydi. Modal fe’llarining asosiy xususiyati shundaki, ular morfologik o‘zgarmasdir.⁸⁹ Xitoyshunos olimlar modal fe’llarni yopiq turdagi fe’llar qatoriga qo‘shishadi. Ularning miqdori ham cheklangan, shuning uchun ham ular murakkab ma’noga ega bo‘lib, boshqa fe’llardan grammatik xususiyatlariga ko‘ra ajralib turadi. Bizga ma’lum bo‘lgan 36 ta modal fe’lini quyida keltirib o‘tamiz.

1	能	néng	qila olmoq
2	能够	nénggòu	qila olmoq
3	会	huì	qila olmoq
4	可	Kě	ruxsat
5	可以	kěyǐ	mumkin
6	可能	kěnéng	balki, ehtimollik
7	得以	déyǐ	imkoniyati bor bo‘lmoq
8	愿意	yuànyì	rozi bo‘lmoq
9	愿	yuàn	umid qilmoq, xohlamoq
10	乐意	lèyì	tayyor bo‘lmoq, chin dildan bajarmoq,
11	请愿	Qǐngyuàn	rozi bo‘lmoq
12	肯	kěn	rozi bo‘lmoq
13	想	xiǎng	kerak
14	要	yào	kerak
15	想要	xiǎngyào	o‘ylamoq, xohlamoq, umid qilmoq
16	敢于	gǎnyú	jur’at etmoq
17	敢	gǎn	haddi sig‘moq
18	乐于	lèyú	bajonidil
19	应当	Yīngdāng	shart, zarur
20	应	yīng	shart, zarur
21	应该	yīnggāi	kerak, shart
22	得	De	bo‘lishi mumkin
23	得	dei	shart, zarur
24	须得	xūde	zarur, muhim
25	犯得着	Fàndezháo	yo‘l qo‘ymoq
26	犯不着	Fànbuzhao	yo‘l qo‘ymaslik
27	理当	lǐdāng	e’tiborga olmoq
28	便于	biànyú	loyiq
29	该	gāi	yaxshi bo‘lar edi
30	难于	nányú	qiyin bo‘lmoq
31	难以	nányǐ	qiyin bo‘lmoq
32	容易	róngyì	oson
33	想	xiǎng	o‘ylamoq, xohlamoq
34	许	Xǔ	ruxsat bermoq, ehtimollik
35	谁	shuí	ehtimollik
36	配	pèi	munosib, loyiq bo‘lmoq

Ushbu modal fe’llarni jamlab semantik guruhga bo‘lgan tarzda quyidagi ko‘rinishga keltirish mumkin: