2-mavzu. Korxonalarning tashkiliy-xuquqiy shakllari

 
2.5.Korxona faoliyatini rejalashtirish 
 
Har bir korxona faoliyati samaradorligi, bozor iqtisodiyoti sharoitida 
raqobatda yengib chiqish va ishlab chiqarishni to’g’ri tashkil etishga bog’liq 
bo’ladi. 
Korxonalarning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi bir qator omillarga bog’liq 
bo’ladi. Ular jumlasiga: talab va taklifga asoslangan holda, qachon, qaysi vaqtga, 
qancha va qanday sifatda mahsulot ishlab chiqarishni to’g’ri aniqlash; ishlab 
chiqarishni tashkil etish va texnologiyaning oqilona holatini tanlash; manbaalar 
bilan doimiy ravishda va o’z vaqtida ta’minlanishiga erishish; asosiy va aylanma 
kapital miqdori, mahsulotning sotish shakllarini tanlash kabi savollarga javob 
topish talab etiladi. 
Bu esa korxonada xo’jalik faoliyatini rejalashtirishni talab etadi. Bir qator 
samarali ish yurituvchi korxonalar tajribasi keskin raqobat holatida rejalashtirish 
iqtisodiy o’sish va yuksalishning bosh sharti ekanligini ko’rsatadi. 
Bu o’z navbatida rejalashtirishning mohiyatini anglatadi va quyidagicha 
namoyon bo’ladi: 
- imkoniyatlarni tanlab olish, taqqoslash mavjudligi bilan aloqadorlik; 
- tanlab olingan variant qaror qabul qilishda asos bo’lishi; 
- rejalashtirish qaror qabul qilishning uzluksiz jarayoni bo’lishi, bu davrda 
doimiy ravishda vaqt, maqsad va vazifa oydinlashtirib boriladi. Ya’ni, mahsulot 
ishlab chiqarishdan tortib, to sotishga qadar bo’lgan jarayonlar uchun maqsadga 
erishish strategiyasi aniqlanadi. Aniq reja qismlari ishlab chiqiladi va barcha 
ko’rsatkichlar koordinatsiya qilinadi; 
- rejalashtirishning asosiy qonuniyati: foydali ishlash va korxona egalari, 
tahsischilar, aktsiyadorlar jamoasi va davlatni manfaatdorligini ta’minlanadi; 
- rejalashtirish ishlab chiqarish omillari va mazmunidan xarakteridan kelib 
chiqib, uzoq muddatli va o’rta muddatliga bo’linadi. Masalan, mashina va 
qurilmalar sotib olish va ulardan foydalanish, kadrlar siyosati, mahsulot turlarini 
aniqlash va sotish bozorlarini tanlash uzoq muddatli rejalarda hisobga olinadi. O’z 
vaqtida ishlab chiqarishni xomashyo va materiallar bilan ta’minlash joriy rejalarda 
o’z aksini topadi. 
Bunday sharoitda korxonalar ishlab chiqarish programmasi to’g’ridan-to’g’ri 
mahsulot ishlab chiqarishni va iste’molchilar o’rtasidagi shartnomalar asosida, real 
iste’molni hisobga oluvchi, shundan davlatga kerak bo’lgan narsalarni, shuningdek 
ishlab chiqarish va resurs imkoniyatlarni qanoatlantirgan holda shakllantiradi. 
Korxonalar darajasida rejalashtirish, mehnat jamoalarini ishlab topgan shaxsiy 
resruslarning hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Qattiq direktiv ko’rinishdan 

---

boshqarish munosabatlari o’rniga, iqtisodiyotni birinchi reja dinamikasi o’z-o’zini 
sozlovchi iqtisodiy jarayonlar, maxsus dalolatnomalar bilan qo’llab 
quvvatlanadigan maqsadli yo’nalish va turli rag’batlantiruchi iqtisodiy richaglar 
yordamida, ya’ni,
• soliq va soliqdagi imtiyozlar; 
• omonot va ssuda foizlari; 
• valyuta kursi; 
• amortizatsiya ajratmasi va boshqalar bilan boshqariladi.
Korxonalar rejalarini ishlab chiqishda, bundan buyon "rejali uslub" yo’llari va 
rejalash ish uslublarining takomillash asosiy ahamiyat kasb etadi. 
Rejalashtirish uslubini takomillashni asosiy yo’nalishlari; progressiv texnik-
iqtisodiy me’yorlash va me’yor tuzimini keng qo’llash, bundan buyon 
ko’rsatkichlar tizimini ishlab chiqarish samaradorligini ko’tarish maqsadida
materiallar sarfini kamaytirish va foiz sig’imi, mehnat unumdorligini ko’tarish, 
yuqori sifatli mahsulot chiqarishni ko’paytirish va balansli rejani ta’minlash. 
Korxonani asoslangan rivojlantirish rejasi, progressiv texnik-iqtisodiy 
me’yorlash va me’yor asosidagi tizim orqali amalga oshiriladi.
Me’yor deyilganda maksimal ruxsat etilgan o’lchamdagi xomashyo, 
materiallar yoqilg’i, energiya va boshqalarning mahsulot birligini tayyorlash uchun 
absolyut sarfi tushuniladi.
Me’yorlash o’lchovi nisbiy bo’lib, bunda mehnat qurollari, mehnat 
predmetlari, ularni birlik maydoniga sarfini, og’irligi, hajm va boshqalarni ishlatish 
darajasini xarakterlaydi.
Qo’llanilayotgan texnik - iqtisodiy me’yorlar va me’yorlashlar progressiv 
bo’lishi kerak. Ularni zamonaviy ilmiy rivojlanish darajasini ishlashda, texnikalar, 
texnologiyalar, mehnat va ishlab chiqarishni tashkil etish, ishlab chiqarish 
quvvatidan to’larok foydalanish va yuqori ishlab chiqarish tajribasini hisobga 
olish kerak. 
Me’yorga texnik iqtisodiy ishlarning tashkiliy sharti rejali davr uchun asos 
qilib olinadi. 
Texnik - iqtisodiy me’yorlar va me’yorlashtirish quyidagi gruppalar bo’yicha 
ishlab chiqiladi:
Jonli mehnat sarf me’yori (mahsulot birligiga ishchi vaqt sarfi me’yori, vaqt 
biriligiga mahsulot chiqarish me’yori, xizmat ko’rsatish me’yori, ro’yxatdagilar 
me’yori)
Materiallar sarf me’yori (xomashyo, materiallar, yoqilgi energiya, 
komplektlash buyumlarini solishtirma sarf me’yori). 

---

Mehnat qurollaridan foydalanish me’yorlari (mashinadan, jihozdan, 
mexanizmdan, inshootlaridan, asboblaridan foydalanish me’yorlari).
Ishlab chiqarish jarayonlarini tashkil etish me’yorlari (ishlab chiqarish 
davrining davomiyligi tugallanmagan ishlab chiqarish hajmi, xomashyo zahiralari, 
material, yoqilg’i). 
Loyihadagi korxona ishlab chiqarish Sexi, agregat, moslamani ishga tushirish 
quvvatini egallashni davomiyligi me’yori. 
Me’yor va me’yorlashlar mahsulot tannarxini aniqlashga xizmat kiladi. 
Rejalarni texnik - iqtisodiy asoslanish kerakligi va ishlab chiqarish 
samaradorligini oshirish oldindan reja ko’rsatkichlar tizimini aniqlaydi.