2-mavzu. Korxonalarning tashkiliy-xuquqiy shakllari

2.2. 
Korxonalarning bozordagi strategiyasi 
 
Korxona dasturini, strategik maqsadlarini va uning rivojlanish masalalarini 
tuzishdan oldin, firma shakllangan bozor tizimida ishlashini nazarga olish kerak, 
shuning uchun korxona o’z faoliyatiga tahsir qiladigan omillarni baholashi lozim.
Korxona faoliyatining samaradorligi tashqi muhitni to’g’ri baholash bilan 
bog’langan firma unga darhol tahsir etadi. Tashqi omillarga juda ko’p sonli va 
quyidagi omillar kiradi: davlatda biznes rivojlanishining umumiy siyosiy va 
iqtisodiy sharoitlari, qonunlar, aholi daromadlarining darajasi, uning demografik 
tuzilishi, qarzdor korxonalarning moliyaviy ahvoli, fan va texnika taraqqiyoti, 
moliya, kredit va soliq siyosati, inflyatsiya va boshqalar. 
Bunda raqobat muhiti va shunday yoki shunga o’xshash tovar va xizmatlarga 
tug’ilgan talab darajasi haqidagi axborot ham ahamiyatlidir. 
Raqobat va raqobatchilar haqida tasavvur muhim omillardan biridir. 
Ko’pgina davlatlar kompaniyalarining tajribasi ko’rsatadiki, tarmoq ichidagi 
bozor raqobatining doimiy jadalligi amaldagi 5 ta asosiy omilga bog’liq: ushbu 
bozorga yangi ishlab chiqaruvchilar kirib kelishi yoki chiqishining ehtimolligi, bir 
tovar o’rniga ikkinchisini qo’yishning xavf-xatari, iste’molchining xaridorlilik 
qobiliyati, mol bilan ta’minlovchilarning qarzni to’lay olishi va bozor 
qatnashchilari orasidagi raqibligi. 
Raqobatchilarning imkoniyatlari ularning kuchli va bo’sh tomonlarini 
aniqlash nuqtai nazardan qaraladi. 
Har bir yo’l yangi imkoniyatlarni yaratadi. 
Qiqartirish strategiyasini firmalar kamdan-kam holatlarda tanlashadi. Bunda 
maqsadlar avvalgidan pastroq darajada belgilanadi. Qisqartirish strategiyasi agar 
yomonlashishga kuchli intilish paydo bo’lib, hech qaysi choralar uni o’zgartira 
olmagan hollarda ishlatiladi. 

---

Murakkab strategiya – bu barcha aytilgan strategiyalar birikmasidir. Bunday 
strategiyaga, odatda, bir necha sohalarda faoliyat ko’rsatayotgan yirik korxonalar 
rioya qiladi. Bulardan tashqari barqarorlik va sog’lomlashtirish strategiyalari ham 
mavjud. 
Har bir strategiya zarur hisoblanadi. O’z navbatida, ular xar xil muqobil 
variantlarga ega. 
SHunday qilib, o’sish strategiyasi quyidagi yo’llar bilan amalga oshiriladi: 
− harakatlarni kuchaytirish (yangi bozorga kirish, bozorning rivojlanishi, 
geografik ekspansiya); 
− singdirish va olish hisobidan diversifikatsiyalash; 
− firmalararo hamkorlik va kooperatsiya; 
− tashqi iqtisodiy faoliyat. 
Barqarorlik strategiyasi: 
− tejash; 
− strategik siljishlarni nazarda tutadi. 
Sog’lomlashtirish strategiyasi: 
− boshqarish tizimini qayta qurish; 
− moliyaviy qayta qurish; 
− marketingni qayta qurishdan iborat. 
Asosiy strategiyalar umumiy strategiyaning variantlari bo’lib, ularda 
tovarning yashash tsikli tegishli bosqichlari, talab va texnologiyalari bilan 
taqqoslanadi. 
SHunday qilib, strategiyani tuzish jarayonini 4 ta bosqichga bo’lsa bo’ladi: 
− Ayrim omillar bo’yicha korxonaning strategik o’rnini aniqlash (soha va 
korxonaning sohadagi aniq o’rni tahlili). 
− Ichki va tashqi omillari bir-biriga umumiy tahsir qilishining 
umumlashtirilgan bahosi (korxona holatining tahlili). 
− Strategik imkoniyatlarni aniqlash. 
− Vujudga kelgan holat va korxonaning vazifasiga mos strategiyani ishlab 
chiqish. 
Sohaning raqobat tahlili quyidagilarni nazarda tutadi: 
o 
sohaning ixtisosini aniqlash; 
o 
soha taraqqiyotining harakatlantiruvchi kuchlari; 
o 
raqobat kuchlarini baholash; 
o 
sohadagi raqib bo’lgan korxonalar raqobat vaziyatlarining 
baholanishi; 
o 
eng yaqin raqobatchilar harakatlarining baholanishi; 
o 
muvaffaqiyatning asosiy omillari belgilanishi; 
o 
soha taraqqiyotining istiqbollari. 
Korxona ahvolining tahliliga quyidagilar kiritiladi: 
− Bugungi strategiyaning baholanishi. 
Umumiy ko’rsatkichlar: 
− bozor ulushining ko’payishi yoki kamayishi; 
− rentabellikning o’zgarishi; 

---

− sof foyda hajmining dinamikasi; 
− kapital xarajatlarning o’rnini qoplash; 
− korxonaning sotish va umuman, bozor o’sishining tezlik darajalarini 
solishtirish. 
Korxonaning ichki kuchli va kuchsiz tomonlari bo’yicha vaziyatlar va xavflar. 
Korxonaning kuchli tomonlarini belgilovchi jihatlatlarga uning afzalligini, 
yuqori obro’ni, raqobat kurashidagi tajribani, moliyaviy resurslarni, ilg’or 
texnologiyalarni, yaxshi reklamani, kuchli boshqaruv tizimini va boshqalarni 
kiritish mumkin. 
Kuchsiz tomonlarga aniq strategiyaning yo’qligi, eskirgan asbob-uskunalar, 
mutaxassislar malakasi va tajribasining qoniqarsizligi, sifatsizlik, chegaralangan 
assortiment, moliyaviy resurslarning yo’qligi va boshqalar kiradi. 
Vaziyatlar – yangi bozorlarga chiqish, xaridorlarning qo’shimcha guruhlari, 
tegishli mahsulotlarni sotish, raqobatchilar vaziyatlarini susaytirish va 
boshqalardir. 
Xavflar – kuchli kompaniyalarning sohaga bosib kirishi, bozorning o’sish 
darajasi pasayishi, o’rnini bosuvchi tovarlarni sotuvlar va tashqi savdo 
tovarlarining ko’payishi, davlat tomonidan tartibga solishning qattiqligi va 
boshqalar. 
Korxonaning xarajatlarining tahlili. 
O’zi va raqobatchilar harajatlarining tarkibini solishtirish o’z harajatlarini 
muvofiqlashtirishning zarur bosqichlarini aniqlash va ularni korxonaning 
strategiyasiga kiritishga imkon beradi. 
Korxonaning raqobatbardoshligini aniqlash. 
Korxonani umumiy baholash har bir raqobatchini reyting baholash bilan 
qo’shib olib boriladi. Raqobatchilarni ustunligi belgilangan vaziyatlarda shu 
ustunliklardan foydalanishga to’sqinlik qiladigan xolatlarga barham beruvchi 
tadbir-choralarni ishlab chiqish. 
Korxonaning strategik muammolarini aniqlash. 
Bugungi strategiyani o’zgarishlar bilan amalga oshirish yoki uni qayta qurib 
chiqish korxona tomonidan tahlil asosida hal qilinadi. 
Oldindan o’tkazilgan tahlil natijalari asosida aniq bir strategiyani tanlash 
muayyan tizimda shakllanishi lozim: hamma tadbirlar uzoq muddatli maqsad 
uchun ishlashi va funktsional bo’linmalar nuqtai nazaridan bir-biri bilan bog’lanib, 
to’ldirilib turishi kerak. Har bir strategiya muvaffaqiyati asosida raqobat usullarini 
yaratish va ulardan foydalanish turishi lozim.