2-mavzu. Korxonalarning tashkiliy-xuquqiy shakllari

Korxonani rivojlantirish rejasi va uning mohiyati 
Rejalarni texnik iqtisodiy jihatdan asoslashda ko’rsatkichlar tizimidan 
foydalaniladi. 
Ko’rsatkich bu topshiriqning ifodalanish formasi. Ko’rsatkichlar tizimi esa 
ko’rsatkichlarning mazmuni mohiyati va ifodalanishi majmuidir. 
Ko’rsatkichlar tizimiga quyidagi talablar qo’yiladi: 
Birinchidan: ma’lum bir maqsad va adresga qaratilganlik. 
Ikkinchidan: barcha sub’ektlar uchun umumiylik. 
Ko’rsatkichlar tizimiga quyidagilar kiradi: 
1. Natura va qiymat. 
2. Miqdor va sifat. 
3. Tasdiqlangan va hisob-kitob. 
Rejalashdagi qo’llaniladigan ko’rsatkichlar, son va sifat, hajm va solishtirma 
ko’rsatkichlarga bo’linadi. 
1.Sonli ko’rsatkichli reja absolyut o’lcham bilan ifodalanadi. Bunga: tovar 
hajmi, sotish hajmi, ishchilar soni, ish haqi fondi, foyda summasi, turli ishlab 
chiqarish resurslarini sarfi (metall, yonilg’i va boshqalar.) 
2.Sifat ko’rsatkichlari nisbiy o’lchamda hisoblanadi. Ular ishlab chiqarishni 
iqtisodiy samarasi, uning alohida omillari bilan ifodalanadi. Bu mehnat 
unumdorligini o’sishi, mahsulot tannarxini kamayishi va boshqalar. 
Sifat ko’rsatkichlari, son ko’rsatkichlarning o’zaro nisbiyligini ifodalaydi 
Masalan, ishlab chiqarish rentabelligi, fond qaytimi, mahsulot sifati va boshqalar.

---

Son va sifat ko’rsatkichlarining o’zaro bog’lanishi va o’zaro ta’siri korxona 
jamoasi mehnatini samarali tashkil etish uchun, uzluksizlikni va ishlab chiqarishni 
o’sish proportsionalligini ta’minlash, ishchilarni ishlab chiqarish samaradorligini 
oshirishga yo’naltirish uchun bitta ko’rsatkich masalan, tovar mahsuloti hajmi 
kamlik qiladi, bunda bar qator ko’rsatkichlar tizimi kerak bo’ladi. Son va sifat 
ko’rsatkichlarini hisoblash, soha ishchilarini ishlab chiqarishdagi mahsulot 
chiqarish hajmiga yo’naltirilgangina bo’lmasdan aholi uchun kerakli bo’lgan 
mahsulot ishlab chiqarish kerak, xalq xo’jaligiga tur bo’yicha, kerakli sifat 
talabida kam sarf qilish bilan foyda ko’rinishidagi samara olish kerak. Ushbu 
muammolarni hal etish yechimi, korxonani bozor munosabatlariga o’tishi 
hisoblanadi. 
Hajmli ko’rsatkichlar ishlab chiqarishni bir butun absolyut o’lchamlari, unda 
qatnashayotgan alohida jarayonlar, omillar bilan belgilanadi. Masalan, ishlab 
chiqarishni bir butun hajmi, mexanik ishlovlar, yig’im, mehnat sarflari, material 
resurslari va boshqalar hajmlari. 
Solishtirma ko’rsatkichlar ikki yoki bir qancha o’zaro bog’langan 
ko’rsatkichlarni belgilanish nisbiyligi. Masalan, mahsulot birligiga metall sarfi, 
ishlab chiqarish quvvati birligiga kapital qo’yilma va boshqalar. 
Tasdiqlangan ko’rsatkichlar yuqori davlat organlari tomonidan beriladi, 
bajarilishi majbur hisoblanadi. Masalan, yalpi paxta hosili. hisob-kitob 
ko’rsatkichlar tasdiqlangan ko’rsatkichlarni asoslashda foydalaniladi. Ularga ekin 
maydoni, hosildorlik, ishlab chiqarish quvvati, quvvatdan foydalanishni misol qilib 
olishimiz mumkin. 
Korxonani rivojlantirish rejasiga quyidagi asosiy bo’limlar kiradi: 
1. 
Soha mahsuloti ishlab chiqarish rejasi (ishlab chiqarish programmasi).
2. 
Fan va texnikani rivojlantirish rejasi. 
3. 
Ishlab chiqarishda iqtisodiy samaradorlikni oshirish rejasi.
4. 
Kapital qurilish va kapital qo’yilma rejasi. 
5. 
Material texnik ta’minot rejasi. 
6. 
Mehnat va xodimlar rejasi. 
7. 
Ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulotni sotish rejasi. 
8. 
Moliyaviy reja. 
9. 
Korxona va birlashma jamoasini ijtimoiy rivojlantirish rejasi 
10. 
Tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resruslardan unumli foydalanish 
rejasi. 
• Mahsulot ishlab chiqarish rejasi ishlab chiqarishdagi alohida turdagi 
mahsulotga belgilanadigan natural va qiymat ifodasidagi topshiriq bo’lib, 
kelajakda mahsulot sifatini oshirishni ko’zda tutadi. Mahsulot hajmini aniqlash 
uchun tovar mahsulotni qiymati va uni sotish ko’rsatkichlaridan foydalaniladi.

---

• Fan va texnikani rivojlantirish rejasi - uning bosh ahamiyati - ilmiy 
texnik taraqqiyotni tezlashtirish, shu sababli, ushbu tadbirga ilmiy tadqiqot ishlari, 
ishlab chiqarishda mahsulotning yangi turini ko’paytirish, progressiv texnologiyani 
joriy etish, ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash, avtomatlashtirish, 
mehnatni ilmiy asosda tashkil etish kiritiladi. Fan va texnikani rivojlantirish 
ko’rsatkichlari mamlakatda birinchi ishlab chiqariladigan mahsulotni yo’lga 
qo’yishda, mexanizatsiya darajasi va mehnatni avtomatlashtirish, asosiy va
yordamchi ishlab chiqarishga ajratish, rejali davr uchun, ishlab chiqarishni texnik 
darajasini oshirish tadbiri bo’yicha nisbiy ishchilar sonini kamayishi, mehnat 
unumdorligini ortishi va tovar mahsuloti tannarxini kamayishi, shuningdek soha
korxonalari ishlab chiqarish uchun uslubiy bo’lgan ko’rsatkichlar - ishlab 
chiqarilayotgan mahsulot sifati, jihozlardan foydalanish, ishlab chiqarishdagi 
material sig’imi, mehnat unumdorligi natural ko’rinishi va boshqalar hisoblanadi. 
• Ishlab chiqarishda iqtisodiy samaradorlikni oshirish rejasi - unda 
umumlashgan ko’rsatkichlar, ishlab chiqarish iqtisodiy samaradorligini oshirish, 
jonli mehnat iqtisodiy samaradorligini oshirishni umumlashtiruvchi ko’rsatkichlari 
- asosiy fondlar, aylanma vositalar, kapital qo’yilma, material resurslar beriladi. 
SHu ko’rsatkichlar sonidan sof va tovar mahsuloti ishlab chiqarishni o’sish 
surhati, umumiy rentabellik, bir so’mlik tovar mahsulotiga xarajatlar, mehnat 
unumdorligini o’sishi va aylanma vositalari aylanish sonini o’sishi bilan 
ifodalanadi.
• Kapital qo’yilishi va kapital qo’yilma rejasi - yangi qurilish, ishlab turgan
korxonalarni kengaytirish va rekonstruktsiya qilish, ishlab turgan yirik Sexlarni 
qurish va kengaytirish, ishlab turgan korxonalarni qayta qurollantirish, jihozlarni 
modernizatsiya qilish, eski jihozlarni unumdorligi katta bo’lgan ishlab chiqarish 
texnik jihatdan takomillashgan yangisiga almashtirish, ishlab chiqarish 
jarayonlarini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish. 
• Material texnik ta’minot rejasi - bu material hisoblar tizimi, ishlab 
chiqarishga aloqador va zarur turdagi soha mahsulotini iste’mol qilish, ular 
rejasini amalga oshirishni ko’rsatadi. Material texnik ta’minot rejasi, xomashyo, 
material, yonilg’i, energiyani solishtirma sarfini kamayishini hisobga olgan holda 
ishlab chiqish ta’minlanadi. 
• Mehnat va xodimlar rejasini - ishlashda asliy vazifa tizimidagi (mehnat 
unumdorligi) ko’tarilishni, ishlab chiqarish hajmi ko’payishini asosiy sharti va 
uning samaradorligini ko’tarilishini ko’zda tutishni asosiy shart deb qaraladi. 
Mehnat unumdarligini oshirish, yillik unumdorlikni me’yoriy qiyosiy narxlardagi 
tovar mahsulotini ro’yxatdagi soha -- ishlab chiqarish xodimini bir ishchisi uchun
hisoblanadi. Bu bo’limda boshqa asosiy ko’rsatkich oylik ish haqi fondi 
hisoblanadi. 
• Ishlab chiqarish xarajatlari (izderjki) va sotish rejasi - bu bo’limni 
ishlashda doim vazifa qilib ishlab chiqarishni samaradorligini oshirish, ko’proq 
material, mehnat va moliyaviy resurslardan unumli foydalanish qo’yiladi. Bevosita 
tannarxni rejalashtirishdan maqsad - ishlab chiqarishda iqtisodiy asoslangan 
o’lchamdagi xarajatlar rejada ko’zda tutilgan mahsulotni tayyorlash uchun kerak 

---

bo’lgan, ishlab chiqarishni aniqlovchi o’lchamidagi xarajati, foydani rejalashni 
vazifasi ishlab chiqarish faoliyati natijalari bo’yicha olinadigan daromad o’lchami 
hisoblanadi.
• Moliyaviy rejani asosiy ko’rsatkichlari - shaxsiy aylanma vositalarga 
talabni hisoblash va ular aylanishini tezlashtirish topshirig’i, korxonalarni o’zaro 
davlat byudjeti bilan ta’siri, asosiy ishlab chiqarish fondlarini, foyda topshirig’ini 
bunyod qilish va foydalanish belgilanadi. Moliyaviy rejaning asosiy qismi kredit 
rejasi hisoblanadi.
• Korxona va birlashma jamoasini ijtimoiy rivojlantirish rejasida, korxona 
birlashma jamoalari uchun ko’proq muhim bo’lgan tadbirlar yechimi, alohida 
hududdagi ijtimoiy vazifalarni rivojlantirish, mehnat dam olish va maishiy 
sharoitni yaxshilashni ko’zda tutadi. 
• Tabiatni muxofaza qilish va tabiiy resurslardan unumli foydalanish 
rejasida quyidagi yo’nalishlar - suv resurslaridan samarali foydalanish va himoya 
qilish, havo basseynini himoya qilish, yerdan samarali foydalanish va himoya 
qilish, mineral resurslardan samarali foydalanish va himoya qilishni ichiga oladi. 
Xo’jalik yuritishning bozor tizimiga xos bo’lgan iqtisodiy munosabatlar 
rivojlanishning noaniqligi, korxona iqtisodiyoti rivojlanishining mos keluvchi 
yo’nalishlarini ishlab chiqish zaruriyatini belgilab beradi. Bu vazifa amalda 
rejalashtirish va bashorat qilish yordamida amalga oshiriladi.