23-мавзу: Orzu, maqsad va muvafaqqiyatni anglatish mexanizmlari. Reja

O‘z-o‘zini majburlash- o‘z- o‘ziga gapirib, ularga rioya qilish, doimiy eslatma va bajarishga intilish. Bu barqaror odatlarning shakllanishiga olib keladi.

Empati - boshqalarning tuyg‘ulari bilan uyg‘unlashuv, o‘zingizni "boshqa joyda" ko‘rish - axloqiy fazilatlarni rivojlantirishga yordam beradi. Biror kishi hissiyot tuyg‘usidan o‘zini tashqi ko‘rinishidan, atrofidagilar kabi his qila oladi.

O‘z-o‘zini boshqarish yoki o‘z-o‘zini majburlash irodani tarbiyalaydi va asta-sekin qaltis sifatlarni yo‘qotadi.

O‘ziga nisbatan jazo - qoidalar va majburiyatlarga rioya qilmaslik uchun majburiyat qabul qilinishidan oldin belgilanadigan jazo qo‘llaniladi.

O‘z-o‘zini tanqid qilish - ichki qarama-qarshilik o‘zini o‘zi yaxshilashga harakat qiladi.

O‘ziga bo‘lgan ishonch o‘z-o‘zini hurmat qilishga asoslanadi. Mutaxassislar o‘zlarining jinoyatlarini ovoz chiqarib o‘qishni taklif qilishadi, shuning uchun ularning e'tiborini ishlab chiqish kerak bo‘lgan narsalarga jalb qilishadi.

O‘z-o‘zini tahlil qilish (o‘z-o‘zini o‘ylash) - o‘z-o‘zini nazorat qilishni, o‘z jurnalini saqlashni, o‘z-o‘zini hisobotni o‘z ichiga oladi¹⁰.

Mustaqil o‘qish yo‘li bilan o‘qituvchi o‘z bilimini oshiradi, o‘zlashtirgan bilimlarini amalda qo‘llaydi, bilish qobiliyatini o‘stiradi, insoniyat to‘plagan ma’naviy boyliklardan to‘laroq va samaraliroq foydalanadi. Mustaqil o‘zlashtirilgan, o‘z ilmiy jamiyat va tabiat qonunlarini o‘rganadi, go‘yaviy jihatdan chiniqadi. O‘z-o‘zini tarbiyalash tarkibiy qismlaridan yana biri o‘zini pedagogik kasbga tayyorlash bo‘lib, o‘qituvchi kasbini egallashga pedagogik mahoratni oshishga, kasbga oid bilimlarni takomillashtirishga jamoat ishtirokida faol qatnashishga va malaka hosil qilishga qaratilgan faoliyatidir. O‘zini mehnat va kasb tayyorlash bilan birga o‘qituvchi o‘zini ijtimoiy tarbiyalash ham zarur.
O‘z-o‘zini ijtimoiy tarbiyalash- bu shaxsni ijtimoiy shaxs sifatida takomillashtirishga, o‘tmish avlodlari ijtimoiy tajribasin o‘zlashtirishga, jamiyat an’analari, hayot tarzi, fuqarolik va oila a’zolariga bo‘ysunishiga o‘rgatish faoliyatidir.
O‘z-o‘zini estetik jihatdan tarbiyalash -shaxsning estetik madaniyatini, badiiy estetik ehtiyojlarini, qobiliyatlarini o‘stirishga, san’at turlariga bo‘lgan qiziqishlarini rivojlantirishga qaratilgan faoliyatidir.
O‘z-o‘zini jismoniy jihatdan tarbiyalash shaxsning jismoniy yetuk organizmining sog‘lom va chiniqqan bo‘lishini nazarda tutadi va ish qobiliyatini uzoq yillargacha saqlashini ta’minlashga qaratilgan.
O‘z-o‘zini tarbiyalashning o‘zagi shaxsning axloqiy tarbiyasidir.
Bu o‘qituvchining yuksak axloqiy madaniyatga erishishida o‘z-o‘ziga baho berish, o‘zini tartibga solishi, xulq-atvor ko‘nikmalari va odatlarni egallashga qaratilgan irodaviy faoliyatidir.
O‘z-o‘zini tarbiyalash ehtiyojlari:
1. Ijtimoiy burchini anglash;
2. Shaxsning o‘zida mavjud kamchiliklarni bartaraf etish, o‘zini yanada rivojlantirish;
3. Maktab jamoasi oldida, oilada, hamkasblari orasida obro‘ qozonishga intilish;
4. O‘ziga tanqidiy qarash, o‘z-o‘zini to‘g‘ri baholay bilish;
5. Namuna (ayrim kishilarning hatti-harakati, xulqining boshqalar uchun o‘rnak bo‘lishga intilish);
6. O‘z madaniy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirishga bo‘lgan intilishlar.
O‘z ustida ishlash kishidan aniq maqsadlarga intilishda o‘rnak olish uchun tanlangan namunani to‘la tasavvur qilishni, o‘z hayotini qat’iy tartib asosida yo‘lga qo‘yishni, muttasil irodaviy zo‘r berishni talab etadi.
O‘z-o‘zini tarbiyalash metodlari:
1. o‘z-o‘zini kuzatish
2. o‘z-o‘zini boshqalar bilan taqqoslab ko‘rish
3. o‘z-o‘zini baholash.
4. o‘z-o‘zini tahlil qilish.
5. o‘z-o‘zini nazorat qilish.
6. o‘z-o‘zini ishontirish.
7. o‘z-o‘ziga buyruq berish.
8. o‘z-o‘zini rag‘batlantirish.
9. o‘z-o‘zini jazolash, qoralash.
10. o‘z-o‘ziga hisobot berish.
11. o‘z-o‘zini ma’qullash.
12. o‘z-o‘zini majbur qilish.
13. o‘z-o‘zini mashq qildirish.
Tarbiyaviy ijodkorlik va muloqot jarayonida vujudga keladigan zo‘riqishni, shuningdek, boshqa noxush holatlarni yengish uchun o‘z-o‘zini boshqarish va tarbiyalash yuzasidan doimiy ish olib borish zarur. Binobarin, o‘z-o‘zini tarbiyalash o‘z-o‘zini bilimidan boshlanadi. O‘z-o‘zini bilimi o‘zida qanday ijobiy fazilatlar mavjdudligi, qaysi fazilatlar yaxshi rivojlanayotganligi, qaysilari sekin va muvafaqqiyatsiz o‘sayotganligi haqida doimo xabardor bo‘lib turishdir.
O‘zini bilimini-o‘zini kuzatish, boshqalar bilan taqqoslab ko‘rish, tahlil qilish va baholash nazarda tutadi. O‘zini kuzatishda o‘ziga yuksak darajada talabchan bo‘lish kerak, aks holda kishi o‘z imkoniyatlari va qobilyatlariga ortiqcha baho berib yuborish, o‘z nuqsonlarini payqamasligi mumkin. Shuning uchun o‘zini kuzatishi natijalarini doimo tekshirib turish ularni o‘zi haqidagi boshqalarning fikri bilan solishtirib ko‘rish, taqqoslash kerak.
Taqqoslashda quyidagi qoidalarga amal qilish talab etiladi:
-tashqi ko‘rinish emas, balki odamlarning ma’naviy dunyosini taqqoslash;
-boshqa shaxs va o‘zi haqida gapga asoslanmasdan, amalyotga qarab fikr yuritish;
-o‘ziga nisbatan bo‘sh, tayyorgarlik darajasi, tajribasi pastroq odam bilan emas, balki o‘zidan ustunroq odam bilan taqqoslash;
O‘z-o‘zini tahlil qilish- o‘z xulq-atvorini faoliyatini fikran ayrim qismlarga bo‘lib, o‘z faoliyatida namoyon bo‘lgan ichki dunyosining tahlilidir.
O‘zini tahlil qilish o‘z-o‘zini nazorat qilish va o‘z xulqini to‘g‘ri uyushtirish vositasi bo‘lib, tanqid bilan tugatiladi.
O‘zini yetarli darajada to‘g‘ri baholash, o‘zini tarbiyalash zarurdir. Ijobiy va salbiy xislatlarning umumiy yig‘indisi asosida o‘zini tarbiyalash dasturi tuziladi.
Kishining o‘z kuchi va qobiliyatlarini o‘stirish, o‘zini shaxs sifatida shakllantirshda belgilangan har qanday faoliyat o‘z-o‘zini tarbiyalash bo‘ladi.
O‘zini tuta bilish, ishontirish, o‘ziga buyruq berish- o‘zini tarbiyalashning muhim metodlaridir.
O‘z-o‘zini tarbiyalash- bu o‘z irodasini, his-tuyg‘ularini, kayfiyatini boshqarishga, nojo‘ya harakatlardan o‘zini tiyishga yoki to‘g‘ri harakatni har qanday sharoitlarda ham davom ettirishga qaratilishi demakdir.
Tevarak-atrofdagi muhit bilan shaxs o‘rtasida nizolar chiqishiga, o‘zaro tushunmovchiliklarga, yakkalanib qolishga ko‘pincha sabab bo‘ladigan jizzakilik, beparvolik kabi salbiy xislatlar axloqiy nuqsonlargina bo‘lmay, balki irodaviy nuqsonlar hamdir.
O‘zini tuta bilishni tarbiyalash uchun kishi o‘z xulq-atvorini nazorat qilishni o‘zidagi qiziqqonlikni to‘xtatib qola olishni, o‘z harakatlarini oldindan o‘ylab bajarishni o‘rganishi kerak. Mehnat va odam omilining aniq rejim asosida tashkil etilishi o‘zini tuta bilishni tarbiyalashning muhim shartidir.
O‘z-o‘zini ishontirish metodini qadimgi greklar qo‘llagan, u aslida juda oddiy-kerak, xohlayman va bajaraman, degan ma’noni anglatadi. O‘z-o‘zini ishontirish metodi izchillikni, maxsus ruhiy mashq (trening) qilishni talab etadi.
O‘z-o‘ziga buyruq berish, o‘zini majbur etish kuchli irodani talab qiladi. Bunday faoliyat qabul qilingan qarorni bajarish uchun barcha kuchlarni to‘plash, o‘zini faol, astoydil ishlashga harakat qilishlarga majbur etishdan iborat. O‘zini majbur etish ayniqsa, o‘z kamchiliklarini va nuqsonlarni bilganda va ularni bartarf qilishda qo‘llaniladi. Buning uchun esa kishi o‘z irodasini ishga solish, o‘zini ongli intizomga bo‘ysushnishga odatlantirishi zarur.
O‘z ustida ishlashda qo‘llaniladigan usullar shaxsning qarashlari, hayotiy maqsadlari tutgan yo‘li, asosiy ehtiyojlari va qiziqishlari bilan bog‘liqdir.
O‘z-o‘zini tarbiyalashning barcha usullarini yaxshi bilish va ulardan amaliyotda mohirona foydalanish har bir shaxsning muhim vazifasidir. Bu shaxsga, birinchidan o‘z kasbi, mahoratini oshirish uchun o‘z ustida tinmay ishlash, o‘z-o‘zini tarbiyalash bilan doimo shug‘ullanish, ikkinchidan, tarbiyalanuvchi shaxsni bilimini oshirishiga, o‘z shaxsini takomillashtirishga o‘rgatish uchun ham kerak bo‘ladi. Faqat o‘z-o‘zini tarbiyalash usullari bilimi va ulardan mohirona foydalanishgina mahoratli shaxsni shakllantirish uchun asos bo‘la oladi.