6. Mavzu. Moliyaviy tizim

3. Adolatlilik tamoyili - daromadlari va hukumat dasturlaridan foydalanish darajasi 
bo’yicha teng bo’lgan kishilar teng miqdorda soliq to’lashi zarur. 
Soliq bo’yicha imtiyozlar qonunchilik bitimlarida belgilangan tartib va sharoitlar asosida 
o’rnatiladi. Amaliyotda soliq imtiyozlarining quyidagi turlari keng tarqalgan: 
- ob’ektlarning soliq olinmaydigan eng kam darajasini belgilash; 
- soliq to’lashdan alohida shaxs yoki ma’lum guruhlarni (masalan, urush fahriylarini) ozod 
qilish; 
- soliq darajasi (stavkasi)ni pasaytirish; 
- soliq olinadigan summadan chegirish; 
- soliqli kredit (soliq olishni kechiktirish yoki soliq summasini ma’lum miqdorga 
kamaytirish). 

---

Soliqlarni turkumlashga turli xil mezonlar asosida yondashiladi. 
Soliq stavkasi va daromadlar o’rtasidagi nisbatga asoslanib, soliqlar odatda progressiv (o’sib 
boruvchi), proportsional (mutanosib) va regressiv (kamayib boruvchi) soliqlarga bo’linadi. 
Soliq
stavkasi 
progressiv soliq 
proportsional soliq 
regressiv soliq
Daromad hajmi
 
 
2-chizma. Progressiv, proportsional va regressiv soliqlarning grafik ko’rinishi. 
 
1. Daromad hajmi o’sib borishi bilan o’rtacha stavkasi o’sib boruvchi soliqlar progressiv 
soliqlar deyiladi. 
2. Daromad hajmi o’sib borishi bilan o’rtacha stavkasi pasayib boruvchi soliqlar regressiv 
soliqlar deyiladi. 
3. Daromad hajmi o’sib borishi bilan o’rtacha stavkasi o’zgarishsiz qoluvchi soliqlar 
proportsional soliqlar deyiladi. 
Soliqlarning bu turlarini alohida grafik orqali ifodalash mumkin (2-chizma). 
Soliqlar amal qilish doirasi (markaziy va mahalliy soliqlar), mahsulot tannarxiga qo’shilish 
usuli (to’g’ri va egri soliqlar) va iqtisodiy mazmuniga qarab ham turkumlanadi.
Egri soliqlar tarkibi tahlili shundan dalolat beradiki, tahlil qilinayotgan davrda oziq-ovqat 
spirtiga aktsiz stavkalarini pasayishi natijasida aktsizlar ulushi (51,3%dan 48,2%gacha), tabiiy 
gaz va benzinga aktsiz yig’imlari bo’yicha tushumlarning o’sishi (2,8%dan 3,2%gacha) 
okibatida qo’shilgan qiymatda solik ulushi ko’paydi (39,6%dan 42,5 %gacha). 
Davlat byudjeti harajatlari YaIMga nisbatan 24,6%dan 22,9%gacha yoki 1,7 darajaga 
pasaygan. Bu asosan xarajatlarning markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish 
tendentsiyalarining saqlanishi (3,3%dan 2,7 %gacha) va boshqa harajatlarning (6,4% dan 
5,6%gacha) pasayishi hisobiga sodir buldi. Iqtisodiyotda sarf qilingan xarajatlar ulushi (3,0%dan 
3,1%gacha) ortishi ma’lum darajada elektrenergiyaga tariflarning oshishi natijasida sodir bo’ldi. 
Davlat byudjetining daromadlari va soliq stavkasi o’sishi o’rtasidagi bog’liqlikning 
grafikda tasvirlanishi “Laffer egri chizig’i” nomini oldi (3-chizma). Grafik tik o’qida soliq 
stavkasi (R), yotiq o’qida - davlat byudjetiga tushumlar (V) aks etgan. Soliq stavkasining optimal 
miqdori (R
1
) davlat byudjetiga eng yuqori tushum (V
1
) ni ta’minlaydi. Soliqlar yanada 
oshirilganda ishlashga va tadbirkorlikka qiziqish susayadi, 100 foizli soliq olishda davlat 
daromadi nolga teng bo’ladi, chunki hech kim tekinga ishlashni xohlamaydi. Boshqacha 
aytganda, uzoq muddatli istiqbolda haddan tashqari yuqori o’rnatilagan soliqlarni pasaytirish 
jamg’armalar, investitsiyalar, bandlikning ortishi orqali soliq undiriladigan yalpi daromad 
hajmining o’sishini ta’minlaydi. Natijada soliq tushumlari summasi ko’payadi, davlat 
daromadlari hajmi o’sadi, taqchillik kamayadi va inflyatsiyaning susayishi ro’y beradi. Lekin 
o’z-o’zidan tushunarliki, Laffer samarasi faqat erkin bozor mexanizmi me’yorida amal qilgan 
holdagina namoyon bo’ladi. 

---

R 
R
1 
0 V
1
V