6. Mavzu. Moliyaviy tizim

 
3-chizma. Laffer egri chizig’i. 
Laffer nazariyasining haqiqatga yaqinligi shundaki, soliq stavkasining oshishi yoki 
pasayishi shubhasiz kapital qo’yilmalar o’sish sur’atiga to’siq bo’luvchi yoki aksincha 
rag’batlantiruvchi ta’sir ko’rsatadi. Ammo, umuman bozor iqtisodiyoti sharoitida 
investitsiyalarga soliq stavkasidan tashqari ko’plab omillar ta’sir ko’rsatadi. Bu omillar ichida 
muhim o’rinni tsiklning xususiyatlari, u yoki bu korxona mahsulotiga talab va taklif nisbati, ular 
foydasining darajasi egallaydi. 
Shuningdek, mamlakatning turli mintaqalarida soliq yukining bir xil darajada bo’lishi ham 
muhim ahamiyat kasb etadi. Bu borada YuNESKO xalqaro tashkiloti tomonidan tavsiya etilgan 
taqqoslama usullardan foydalaniladi. Soliq yuki darajasini miqdoran aholi jon boshiga to’g’ri 
keluvchi soliqlar miqdorini to’lovga layoqatlilik ko’rsatkichiga nisbati yoki soliq to’langandan 
keyingi daromad miqdorini to’lovga layoqatlilik ko’rsatkichiga nisbati sifatida ifodalash 
mumkin: 
 
ПН
ДН
П
H
K
x
юки
солик
/
/



, 
bu erda: N
x 
– aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi soliqlarning o’rtacha miqdori; DN – 
axolining soliklar to’langandan keyingi daromadi; PN – aholining to’lovga layoqatliligi. 
Soliq yuki darajasini soliqlarning yalpi ichki mahsulotdagi salmog’i bo’yicha ham aniqlash 
mumkin: 
ЯИМ
Н
K
юки
солик



/
, 
 
bu erda: N – soliqlar miqdori;
YaIM – yalpi ichki mahsulot hajmi. 
3. Davlat va iqtisodiyotga soliklarning ta’siri. 
Bozor iqtisodiyotiga o’tish jarayonida umumiqtisodiy barqarorlikka erishish moliyaviy 
barqarorlikni ta’minlash, shu jumladan davlat byudjeti barqarorligini mumkin bo’lgan darajada 
ushlab turish vazifasini ham o’z ichiga oladi.
Shunga muvofiq moliya siyosati Respublika davlat byudjetidagi taqchillikni yo’l qo’yilgan 
eng kam daraja doirasida ushlab turishga qaratiladi. Hozirgi davrda ham moliya siyosatining 
asosiy vazifasi byudjet taqchilligini cheklash hisobiga iqtisodiyotni barqarorlashtirishga 
qaratilgan. Bunga erishish uchun Respublika iqtisodiyotida zarur tarkibiy o’zgarishlarni 
o’tkazish bilan bir qatorda ishlab chiqarishning orqaga ketishiga barham berish va iqtisodiy 
o’sishga erishish eng asosiy maqsad deb qarab kelindi.

---

Moliyaviy ahvolni mustahkamlash orqali iqtisodiyotni barqarorlashtirishga erishishda soliq 
siyosatini takomillashtirish ham muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Bu vazifalarni real bajarish 
uchun amaldagi soliq tizimini sezilarli darajada isloh qilish talab qilinadi.
Bunda soliq tizimi o’ziga xos vazifalarni – xazinani to’ldirish, qayta taqsimlash va 
rag’batlantirish vazifalarini to’la darajada bajarishi zarur. Soliqlarning birinchi vazifasi, davlat 
byudjeti daromad qismining eng muhim umumdavlat, xalq xo’jalik vazifalarini hal etish uchun 
zarur bo’lgan miqdorda shakllanishini ta’minlashga qaratilishi lozim. Uning ikkinchi vazifasi, 
YaIMning bir qismini qayta taqsimlash va shu orqali iqtisodiyot tuzilishini o’zgartirish, aholini 
ijtimoiy himoyalash kafolatini ta’minlashda bevosita ishtirok etishdan iborat. Soliqlarning 
uchinchi vazifasi ishlab chiqarishni rivojlantirishga, moddiy xom ashyo, moliyaviy va mehnat 
resurslaridan samarali foydalanishga rag’batlantiruvchi ta’sir ko’rsatishdir. Soliqqa tortish 
masalasida amaliyotda sinalgan printsip va yondashuvlarni ishlab chiqish, bu borada boshqa 
mamlakatlarning ilg’or tajribasidan foydalanish o’ta muhim ahamiyatga ega. Soliq tizimi nafaqat 
soliqlarni undirish, balki birinchi galda, rag’batlantirish xususiyatiga ega bo’lishi lozim. 
Soliq tizimini isloh qilishga asos qilib olingan asosiy tamoyil – korxonalar zimmasidagi 
soliq yukini kamaytirishdir. Bu ularning o’z mablag’larini ishlab chiqarishni rivojlantirish, 
texnika bilan qayta qurollantirish va aylanma mablag’larni to’ldirishga sarflash imkoniyatini 
beradi. Bu esa oqibat natijada ishlab chiqarishning yuksalishiga olib keladi. 
Korxonalar zimmasidagi soliq yukini kamaytirishda daromad solig’idan foydadan 
undirilgan soliqqa o’tish ko’zda tutiladiki, bu ishlab chiqarish va tadbirkorlik faoliyatini 
kuchaytirish imkoniyatini beradi. Foydaning ishlab chiqarishni kengaytirishga qaratilgan 
umumiy miqdori ko’payishi bilan birga, ayni vaqtda mehnatkashlar ish haqini ko’paytirish 
imkoniyati ham yaratiladi. Natijada faol mehnatni rag’batlantiruvchi iqtisodiy muhit yaratiladi. 
Korxonalar zimmasidagi soliq yukini engillashtirishga erishishda qo’shilgan qiymatdan 
olinadigan soliq stavkasini kamaytirishga ham e’tibor qaratiladi. Shunga erishmog’imiz kerakki, 
har bir soliq to’lovchi, u xoh jismoniy, xoh yuridik shaxs bo’lsin, soliq to’lashdan bo’yin 
tovlamasdan, daromadlarini yashirishga urinmasdan, aksincha, o’z ishlab chiqarishini 
rivojlantirish va daromadini oshirishga intilsin.
Respublikada soliq tizimini isloh qilishda uning tarkibini tubdan o’zgartirish, resurslar, 
molg’mulk solig’ining rolini oshirish, jismoniy shaxslardan soliq undirishning progressiv 
tizimini joriy etish vazifasi qo’yiladi. 
Tabiiy resurslarni qayta tiklash imkoniyatini yaratish va ulardan ehtiyotkorona foydalanish 
maqsadini amalga oshirish uchun er, er osti boyliklari, suv va qayta tiklanmaydigan boshqa 
resurslarga to’lov o’rnatish soliq siyosatining navbatdagi yo’nalishidir. 
Respublika ahamiyatiga ega bo’lgan soliqlar bilan mahalliy soliq o’rtasida aniq chegarani 
belgilash soliq tizimini takomillashtirishning eng muhim yo’nalishidir. 
Bunda davlat byudjeti daromadining katta qismini joylarga berish, mahalliy byudjetlarni 
mustahkamlashga asosiy e’tibor qaratiladi.
Davlat byudjeti mutanosibligini kuchaytirish maqsadida, soliq tizimini takomillashtirish 
bilan bir qatorda, korxonalarning moliya intizomini mustahkamlash, to’lov majburiyatlarini bir 
me’yorga keltirish, qarzlarning salbiy oqibatini tugatish muhim ahamiyatga ega bo’ladi.
Soliq organlarini tashkil etishning butun tizimida ham tub o’zgarishlarni amalga oshirish 
zarur. Bu idoralarning bosh vazifasi soliqlarning byudjetga o’z vaqtida va to’liq tushishini 
ta’minlashgina emas, balki, eng muhimi, soliqqa doir jinoyatlarning oldini olish maqsadida soliq 
to’lovchilarga yordam berish va ularning bu boradagi bilimlarini oshirishga ko’maklashish, ular 
bilan muntazam ish olib borishdan iboratdir. 
Har qanday iqtisodiy tizim sharoitida ham davlatning muhim va bosh funktsiyala-ridan biri 
bu jamiyatning ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohasidagi o’zaro teng-likni 
(proportsiyani) ta’minlash hisoblanadi. Bu orqali esa davlat iqtisodiyotning bir maromda 
borishini ta’minlashga, provardida esa, sotsial-iqtisodiy rivojla-nishning asosiy yo’nalishlarini 
belgilab olishga erishadi. Aslida moliyaviy va soliq munosabatlarining vujudga kelishi ham 
ushbu jarayonni tashkil etilishidan kelib chiqadi. Davlat markazlashtirilgan pul fondlarini tashkil 

---

etish orqali ish-lab chiqarish sohasidagi yaratilgan milliy daromadni uning yaratuvchilari va 
davlat o’rtasida qayta taqsimlaydi. Bu qayta taqsimlashdan asosiy maqsad esa davlatning o’z 
funktsiyalarini moliyalashtirishni ta’minlash, jamiyatga ijtimoiy xizmatlarni ko’rsatish va shu 
orqali sohalar o’rtasidagi muvozanatni ta’minlashdan iborat bo’lib, bunda soliqlar asosiy 
vositachi bo’lib yuzaga chiqadi. 
Davlatning soliq siyosati mazmunan keng va boshqa iqtisodiy-moliyaviy siyosat tur-lari 
bilan bog’langanligi uning murakkab jarayonlarni qamrab olishini ifodalaydi. Aslida soliq 
siyosatining yadrosini jamiyatda ishlab chiqilgan yalpi milliy (ichki) mahsulotning va yangidan 
yaratilgan 
qiymat-milliy 
daromadning qancha qismini davlat manfaatlari yo’lida 
markazlashtirilgan pul fondlari (asosan davlat byudjeti)ga jalb qilish masalasini hal etish yotadi. 
Mana shu masalaning hal etilishiga qarab fiskal va byudjet siyosatining yo’nalishlari aniqlanadi. 
Agar, davlat milliy daromadni qayta taqsimlashda iqtisodiyotni qo’llab-quvvatlash maqsadida 
soliq yukini haddan tashqari kamaytirsa, u holda davlat byudjet siyosatini ham shunga 
moslashtirish zarur bo’ladi. O’z navbatida byudjet daromad manbalarini bilan shug’ullanuvchi 
fiskal siyosatning mazmuni ham shunga bog’liq bo’ladi. Agar davlat milliy daromadning 
byudjetga jalb qilinadigan qismini oshiradigan bo’lsa , u ishlab chiqarish sohasidagi takror ishlab 
chiqarish jarayonining holatiga , u erdagi investitsion jarayonga ta’sir qilishi bilan birgalikda 
monetar, fiskal va byudjet siyosatiga ham ta’sir ko’rsatadi.
Har qanday siyosat maqsaddan kelib chiqsada , uning boshlanishi siyosatni ishlab 
chiqishdan iborat bo’ladi. Shunga ko’ra har qaysi siyosat, jumladan, soliq siyosati ham ma’lum 
bir tizimga asoslanadi. 
Har qaysi davlat siyosati tarkibiy jihatdan strategik va taktik yo’nalishlarga ega bo’ladi. 
Shuningdek, soliq siyosati soliqlarning xususiyatlaridan ham kelib chiqadi. Soliqlar tabiatan 
o’zgaruvchan va moslashuvchan xarakterda amal qilishi uning strate-giyasi va taktikasining 
o’zgaruvchan bo’lishiga ham ta’sir qiladi. Shu bilan birgalikda soliq strategiyasi ichki tuzilishi 
va mohiyatiga ko’ra doimiy va o’zgaruvchan shakllarda bo’ladi. 
Strategiya grekcha so’z bo’lib, «στρατηγία – qo’mondonlik, boshqarish, harbiy san’a-ti» 
degan ma’noni berib, u dastlab, harbiy sohaga qo’llanilib, keyinchalik davlat boshqaruvida va 
uning siyosatida qo’llanila boshlagan. Siyosatda qo’llanilishi esa ko’pincha unga davriylik 
jihatdan 
yondoshiladi. 
Shu 
jihatdan olganda strategiya davlatning ma’lum bir 
soha(yo’nalish)dagi faoliyatini tizimli boshqarishning uzoq muddatli davrga tegishli 
jarayonlarini aniqlash va uning yo’nalishlarini belgilab olinishidir. Bu holat soliqlarga oid 
siyosatda ham mavjud bo’ladi.
Soliq siyosati strategiyasining belgilanishi esa davlatning majburiy to’lovlar borasidagi 
faoliyatining uzoq davrlarga oid xususiyatlarini aks ettiradi. Demak, soliq siyosati strategiyasi 
deganda davlatning jamiyat a’zolaridan soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar borasidagi uzoq 
muddatga mo’ljallangan faoliyatining umumiy yo’nalishlari va xususiyatlarini aks ettiruvchi 
jarayon hisoblanadi. O’zbekiston soliq tizimida ham soliq siyosati strategik va taktik 
yo’nalishlari asosida amal qiladi. Ta’kidlanganidek, soliq siyosati strategiyasi davlat iqtisodiy 
siyosatining mazmu-nidan kelib chiqib, doimiy va o’zgaruvchan strategiyaga ega bo’ladi. 
O’zbekiston soliq siyosatining bosh(doimiy) strategiyasi sifatida davlat byudjeti va soliq 
to’lovchilar o’rtasidagi manfaatlarning uyg’unlashuvi oqilona soliq siyosati orqali ta’minlanadi 
va u uzoq vaqtni qamrab olib doimiy xarakterda bo’ladi. Soliq siyosatining tuzilishi va yo’nalishi 
jihatdan muhim tarkibini soliq taktikalari tashkil etadi. Taktika ham kategoriya sifatida xuddi 
strategiya kabi grek tilidan olingan bo’lib, «τακτικός – qo’shinning tuzilishi, τάξις – tuzilish va 
joylashish» degan ma’nolarni berib, harbiy sohaga tegishli termin sifatida, keyin-chalik esa 
davlatning har qanday siyosatining tuzilishi va yo’nalishini ifodalashda qo’llanila boshlangan 
Monetar siyosatning 2019 yil va 2020–2021 yillar davriga mo’ljallangan asosiy yo’nalishlari. 
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki, 2018 yil. 100-bet. 

---

 Soliq siyosatining taktikasi deganda esa soliq siyosati va uning strategiyasida maqsad qilib 
belgilangan vazifalarni amalga oshirish jarayonida o’zaro bog’liq holda qo’llaniladigan usul va 
vositalarning yig’indisidir. 
Soliq siyosati taktikalari amaliyotda qo’llanilishi ularning samarali yoki sama-rasiz 
ekanligini ko’rsatib beradi. Shu bilan birgalikda taktik usullar yoki vositalar tuzilishi va 
mazmunan samarali bo’lsada, ammo uni qo’llashdagi xatoliklar, garchi usul yoki vositalar 
mazmunan ijobiy bo’lsada, natija samarasiz ham bo’lishi mumkin. 
Soliq siyosatida uning strategiyasi va taktikalariga xizmat qiluvchi kontseptsiyasiga ham 
ega bo’lishi mumkin. Kontseptsiya so’zining lug’aviy ma’nosi lotin tilidan olingan bo’lib, 
«conceptio – tushunish, anglash, fahmlash, tizim», «concipere – fikrlash, mulohaza qilish» 
degan ma’nolarni anglatadi. Kontseptsiya jarayonlarni o’rganishda ikki xil tar-tibda qo’llaniladi. 
Birinchisi bu o’rganilayotgan jarayonning rivojlanishini tizimi sifatida tushunilsa keyingisi 
jarayonni rivojlantirish va uning yo’nalishlarining ma’lum bir jihatlarini tizim shaklida ifodalash 
tushuniladi. Soliq siyosatining kontseptsiyasi esa strategiyasining mazmunidan kelib chiqqan 
holda uning ayrim olingan 
o’zaro bog’liq taktik yo’nalishlarini ilmiy asoslangan holda o’zida aks ettiradi. Shu jihatdan ham 
u oraliq taktikalar ham deb yuritiladi. Bundan tashqari soliq siyosa-tining kontseptsiyasi soliq 
siyosatiga oid turli xil bir necha yo’nalishlarning ketma-ketligini ifodalaydigan ilmiy qarashlar 
sifatida ham tavsiflanadi.
O’zbekiston Respublikasining hozirgi soliq siyosatining muhim xususiyati shun-daki, unda 
strategiyaning aniq belgilanishi , unga erishishning taktik yo’nalishla-rining ifodasi sifatida ilmiy 
asoslangan kontseptsiyaning ishlab chiqilib, izchil amalga oshirilib borilayotganligidir. 
O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlan-tirish bo’yicha Harakatlar strategiyasida 
O’zbekistonning soliq siyosatining strate-giyasi sifatida soliq yukini kamaytirish, soliqqa tortish 
tizimini soddalashtirish siyosatini davom ettirish soliq ma’muriyatchiligini takomillashtirish va 
tegishli rag’batlantiruvchi choralarni kengaytirish kabi muhim masalalar belgilab olingan bo’lib, 
bular iqtisodiyotni tezkor rivojlantirish hamda mamlakatning investitsiyaviy jozibadorligini 
yaxshilashning muhim shartlari sifatida belgilab olindi. 
Muhtaram Yurtboshimiz ta’kidlab o’tganidek, soliq siyosatining avvalgi yilla-ridagi 
holatining tanqidiy tahlili mazkur sohada bir maromda iqtisodiy o’sishga, ishbilarmonlik va 
investitsiyaviy faollikni oshirishga, sog’lom raqobat muhitini shakllantirishga, shuningdek, 
soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarning yig’iluvchan-ligi zaruriy darajasini ta’minlashga 
to’sqinlik qilayotgan bir qator tizimli muam-molarning mavjudligini ko’rsatdi. 
Mavjud tizimli muammolarni bartaraf etish, 2017–2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini 
rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasida belgilangan soliq 
yukini kamaytirish va soliq solish tizimini sod-dalashtirish, soliq ma’muriyatchiligini 
takomillashtirish vazifalarini amalga oshirish maqsadida keng jamoatchilik muhokamasi 
natijalari hamda Xalqaro valyuta jamg’armasi, Jahon banki va xalqaro ekspertlarning 
tavsiyalariga asoslanib ishlab chiqilgan O’zbekiston Respublikasining soliq siyosatini 
takomillashtirish kontsep-tsiyasining asosiy yo’nalishlari belgilab olindi. 
Ushbu kontseptsiyada belgilangan vazifalarning ijrosini ta’minlash maqsadida mahalliy 
byudjetlarning daromadlari bazasini tubdan mustahkamlash, yuqori turuvchi byudjetlar 
ajratmalariga qaramligini qisqartirish, uy-joy-kommunal, transport-kommunikatsiya va ijtimoiy 
infratuzilmani modernizatsiyalash va texnik yangilash bo’yicha strategik muhim investitsiya 
loyihalarni amalga oshirishni so’zsiz ta’min-lash yuzasidan mahalliy davlat hokimiyati 
organlarining mustaqil ish olib borishi va mas’uliyatini oshirish maqsadida mahalliy byudjetlar 
darajasida soliq-byudjet siyosatining ustuvor vazifalari etib quyidagilar: soliqlar va boshqa 
majburiy to’lovlarning aniq turlarini ularga biriktirib qo’yish orqali mahalliy byudjetlar-ning 
daromad bazasini tubdan mustahkamlash; viloyatlar, shahar va tuman byudjetlari-ni 

---

subventsiyadan chiqarish, ularning yuqori turuvchi byudjetlar ajratmalariga bo’lgan qaramligini 
bosqichma-bosqich qisqartirish, buning asosida hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish 
masalalarini hal etishda mahalliy davlat hokimiyati organlari erkinligi va mas’uliyatini oshirish; 
mahalliy byudjetlarning daromad-larini oshirish uchun tizimli asosda qo’shimcha rezervlarni 
aniqlab borish; depu-tatlik va jamoat nazoratini keng jalb qilgan holda , mahalliy byudjetlarni 
shakl-lantirishning shaffofligini va uning bajarilishi ustidan nazoratni ta’minlash; mahalliy 
byudjetlar 
daromadlar 
bazasini 
mustahkamlash 
hamda 
xarajatlarining 
tasdiqlangan 
parametrlarini o’z vaqtida, maqsadli moliyalashtirish, ijtimoiy soha ob’ektlari va infratuzilmani 
yanada rivojlantirish va tegishli darajada saqlab turishni ta’minlash ustidan mahalliy davlat 
hokimiyati organlari, moliya va soliq organlarining javobgarligini kuchaytirish kabilarning 
belgilanishi va ularning ijrosining ta’minlanib borilishi hisobiga 2018 yilning o’zida soliqlarning 
pro-gnozdan oshirib bajarilgan qismi hisobidan hududlarda 5,5 trillion so’m qo’shimcha mablag’ 
qoldirildi.