8-mavzu. Ishlab chiqarish xarajatlari Reja Ishlab chiqarish xarajatlarini tasniflash
Yillik ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot tannarxi
Download 324.87 Kb. Pdf ko'rish
|
8 (2)
|
8.3. Yillik ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot tannarxi Xarajat – bu mahsulotlarni ishlab chiqarish, tovarlarni sotish va xizmatlar ko’rsatish bilan bog’liq bo’lgan sarflarning puldagi ifodalanishidir. Xarajatlar turlari va moddalari korxonalarni faoliyatidan kelib chiqadi. Ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning tannarxi korxonaga mahsulot tayyorlash qanchaga tushganini ko’rsatadi. Tannarx ko’rsatkichi sotish narxlarini belgilash, mahsulotlar rentabelligini hisob-kitob qilish, xarajatlarni pasaytirish rezervlarini aniqlash uchun ishlatiladi. Korxonalarda xarajatlarni hisobga olishni tartibga solish uchun «Mahsulotlar ishlab chiqarish xarajatlar tarkibi to’g’risida»gi Nizom 1995, 1999, 2003, 2004 yillarda o’zgartirishlar bilan ishlab chiqildi. Ishlab chiqarish xarajatlarini to’g’ri hisobga olish uchun bu xarajatlarni maqsadga muvofiq turkumlash zarur. Ishlab chiqarish xarajatlari hisobini tahlil etish nuqtai nazardan ko’ramizki, tannarxni shakllantirish masalasi korxonani boshqarish va foyda solig’i bo’yicha soliqqa tortiladigan bazani shakllantirish bilan bo’lgan muammolarning katta doirasini qamrab oladi. Amalda korxonalarda xarajatlarni boshqarishga yondashuvlarda uslublarning ikki guruhi: buxgalteriya-soliq va boshqaruv- taxliliy uslublari nuqtai nazaridan ko’rib chiqish mumkin. Uslublarning birinchi guruhi buxgalteriya hisobi va soliqqa tortish sohasida amal qiladigan qonunchilik doirasida foyda solig’i bo’yicha soliqqa tortiladigan bazani o’zgartirish maqsadida sarflar bilan ishlash imkoniyatini ko’zda tutadi. Ikkinchi gurux uslublarini qo’llash jarayonida korxonaning ichki xizmatlari boshqaruv hisobining progressiv uslublaridan foydalangan holda korxona ishini rejalashtirish hisobini yuritish, nazorat qilish, tannarxini kamaytirish va samaradorligini oshirish sohasida muayyan vazifalarni ishlab chiqadi. Mahsulotni ishlab chiqarish va sotish uchun sarflarni rejalashtirish, ularning hisobini yuritish va tahlil qilishga yagona yondashuvni ta’minlash ushbu sarflarning tegishli tasnifi kerak. Ishlab chiqarish xarajatlari hisobini tashkil etishga faoliyat turlari, ishlab chiqarishning hamda ishlab chiqariladigan mahsulotning turi, korxonaning boshqaruv tuzilishi va o’lchamlari ta’sir ko’rsatadi. Mahsulot tannarxini tashkil etuvchi qismlar nafaqat o’z tarkibiga ko’ra, shuningdek, mahsulot ishlab chiqarish ahamiyatiga ko’ra ham turlichadir. Bahzi birlari uni tayyorlash va ishlab chiqarish bilan, boshqalari ishlab chiqarishni boshqarish va unga xizmat ko’rsatish bilan bevosita bog’liq bo’ladi. Uchinchi toifasi esa amaldagi qonunchilik bo’yicha sarf-xarajatlarga kiritiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari hisobi yuritiladigan yo’nalish-ishlab chiqarish xarajatlarining alohidalangan va maqsadli hisobini talab etuvchi faoliyat sohasidir. Ya’ni, buxgalteriya foydalanuvchilari biror sarf-xarajat haqida nimanidir bilib olmoqchi bo’lsalar, aynan shu narsaning o’zi hisob yo’nalishi bo’ladi. Ishlab chiqarish xarajatlari hisobining yo’nalishiga mahsulot tannarxi kalg’kulyatsiyasi, sotish bo’limi ta’minoti sarflari kalg’kulyatsiyasi, ya’ni amalda Biron-bir mansabdor shaxsning ishlatilgan zahiralarni baholash zaruratini yuzaga keltiradigan holatlar misol bo’lishi mumkin. Hisob tizimi xarajatlarni ma’lum toifalarga ko’ra tasniflab yig’adi. Buxgalterlar mahsulot tannarxiga kiruvchi xarajatlar va hisobot davri sarflarini tasniflaydilar. Mahsulot tannarxiga qayta sotish uchun sotib olingan yoki ishlab chiqarilgan mahsulotlarga oid xarajatlar kiritiladi. Korxonada bu xarajatlar tayyor mahsulot yoki tugallanmagan ishlab chiqarishning tannarxini, uning sotilishi paytigacha belgilashda hisobga olinadigan mahsulot birligining tannarxi bo’ladi. Mahsulot sotilgandan keyin foydani hisoblash uchun bu sarflar sotishdan tushgan tushumlar bilan qiyoslanadi. Hisobot davrining xarajatlari zahiralarni baholashda hisobga olinamaydigan sarflar hisoblanadi. SHuning uchun ular sodir bo’lgan davridayoq xarajat sifatida tan olinadi. Demak, hisobot davrining sarflari va zahiralarni baholashda hisobga olinadigan sarflar bilan umuman bog’lanmasligi lozim. Korxonada barcha ishlab chiqarish xarajatlari mahsulot tannarxiga, noishlab chiqarish xarajatlari esa hisobot davri xarajatlariga kiritiladi. Ma’lumotning maqsadi va uni taqdim etishning davriyligi mezoni ham ajratib ko’rsatilishi lozim. Avval ko’rsatilgani kabi sarflar to’g’risidagi ma’lumotlar uch asosiy yo’nalishda aniqlanadi. Ularning ichida ma’lumot olinishi maxsus mo’ljallanishi mumkin. Demak, ma’lumot maqsadi va uni taqdim etishning davriyligi mezoni ham mustaqil mezon kabi ajratib ko’rsatilishi kerak. Sub’ektlarning noishlab chiqarish yo’qotishlarini va zararlarini kamaytirishga intilishi zahiralarni aniqlashga, xususan, mehnat, moddiy va xom-ashyo zahiralaridan oqilona foydalanishga asoslangan. Moddiy sarflarni qisqartirishga alohida ehtibor berish lozim, chunki ular barcha ishlab chiqarish sarf-xarajatlarining 50-80% qismini tashkil etadi. Moddiy sarflarning qiymati chetdan sotib olingan xom ashyo, materiallar, yoqilg’i, energiyaning barcha turlari, sotib olinadigan butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar, boshqa korxonalar bajargan ishlab chiqarish turidagi ishlar va xizmatlar, moddiy zahiralarning tabiiy kamayish me’yorlari doirasida kamomadi oqibatidagi yo’qotishlar qiymatidan tarkib topadi. Bundan tashqari, moddiy sarflar tarkibiga uskunalar, jihozlar, laboratoriya uskunalari va asosiy fondlarga kiritilmaydigan boshqa mehnat vositalarining hisoblangan eskirishi qiymatlari ham kiradi. Ishlab chiqarishning o’ziga xosligi sarflar tarkibini belgilaydi. Bunda bahzi sarflar kata hajmga ega, demakki, ahamiyatliroq, boshqalari esa kam ahamiyatli, shuning uchun boshqalarining tarkibida yiriklashtirilgan holda hisobga olinishi mumkin. SHu sababli, ishlab chiqarish sarflarini hisobga olishni tashkil qilish mezonini ajratib ko’rsatish lozim. Amaliyotda mahsulotni ishlab chiqarish va sotish uchun sarflarni rejalashtirish, ularning hisobini yuritish va kalg’kulyatsiya qilish maqsadida boshqarish uchun: mazmuni va maqsadi; ishlab chiqarish hajmiga bog’likligi darajasi; sarflarni ma’lum turdagi mahsulot birligining tannarxiga kiritilishi usuli; ishlab chiqarishda sarflarning shakllantirilishi ketma-ketligi kabi belgilar bo’yicha tasnif ishlatiladi. Korxonada mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlarini xisobga olishning asosiy vazifalariga kuyidagilar kiradi: a) iktisodiy natijalarini xisobga olgan xolda boshkaruv karorlarini kabul kilish uchun sub’ektning ma’muriyatini zarur va yetarli ma’lumotlar bilan ta’minlash; v) chetga chiqishlarni aniklash maksadida xaqikatda sarflangan xarajatlarni kuzatish va nazorat urnatish, ularni me’yoriy va rejadagi xajmi bilan takkoslash va kelgusidagi iktisodiy strategiyasini shakllantirish; s) ishlab chiqarilgan tayyor mahsulotlarni baxolash va moliyaviy natijalarni xisoblash uchun ishlab chiqarilgan mahsulotlarning tannarxini xisoblash; d) sub’ektning tarkibiy bulinmalarining ishlab chiqarish faoliyatining iktisodiy natijalarini aniklash va baxolash; e) uzok muddatli xususiyatga ega bulgan- ishlab chiqarish va texnologiya dasturlarining koplanishi, ichki va tashki bozorlarda sotilayotgan mahsulotlarning turlari buyicha rentabellik darajasi, asosiy vositalar va tovar-moddiy zaxiralariga kuyilgan kapital mablaglarning samaradorligi va faoliyati buyicha boshkaruv xisobi ma’lumotlarini bir tizimga keltirish. Demak, mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlarini hisobga olishning asosiy yo’nalishi bu sub’ektning ishlab chiqarish faoliyati ustidan nazorat o’rnatish va ushbu faoliyatni amalga oshirishda sarflanadigan xarajatlarni boshqarishdir. Hozirgi iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida korxonalar bozorning talab va takliflaridan kelib chiqqan holda o’zining faoliyatini rejalashtirishi va zarur qarorlarni qabul qilishi lozim. Ushbu sharoitdan kelib chiqqan holda soha korxonalari "Mahsulot (ish, xizmat)ni ishlab chiqarish va uni sotish xarajatlarining tarkibi va xarajatlarni tasniflanishini quyidagi jadvalda ko’rishimizmumkin. 8.3.1.-jadval Xarajatlar tasnifi 1№ Tasniflash belgilari Xarajatlar turi 11 Ishlab chiqarish jarayonidagi iqtisodiy roliga qarab Asosiy va ustama 22 Ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxiga kiritilashiga qarab Bevosita va bilvosita 33 Ishlab chiqarish hajmiga nisbatan O’zgaruvchan va doimiy Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari, O’zbekistonda qo’llanilayotgan milliy standartlar va «Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish to’g’risidagi Nizom»ga asosan sarflangan xarajatlar quyidagi belgilariga asosan va tartibda guruhlashtiriladi. 1 Xarajatlarning tarkibi va yo’nalishi bo’yicha asosiy va ustama xarajatlarga bo’linishi kalg’kulyatsiya moddalarining qisqartirilgan nomlarini o’z ichiga oladi hamda sub’ekt boshqaruv ma’muriyatining asosiy ehtiborini ushbu guruh xarajatlariga qaratishga imkoniyat yaratadi; a) asosiy xarajatlarga ishlab chiqarishning texnologiya jarayoni bilan bevosita bog’liq bo’lgan xom-ashyo va materiallar xarajatlari, asosiy ishlab chiqarish bilan band bo’lgan xodimlarga mehnat haqi hisoblash, mashina va uskunalarni asrash xarajatlari hamda shunga o’xshash sarflar kiradi. b) ustama xarajatlarga esa ishlab chiqarishga xizmat qilish va uni boshqarish, sub’ektning faoliyatiga xizmat qilish hamda uni boshqarish xarajatlari kiradi. Boshqaruv hisobining amaliyotida ushbu ustama xarajatlarning tarkibiga ularni hisobga olish va ajratishning turlariga olib borish imkoniyatidan kelib chiqqan holda ko’pgina xarajatlarni qo’shib yuboradilar. Ushbu xarajatlarga asosan bir nechta iqtisodiy tarkibi bo’yicha bir xil bo’lmagan elementlardan tashkil topgan xarajatlar kiradi. Ya’ni, umumishlab chiqarish xarajatlari, ma’muriy- boshqaruv va mahsulotlarni sotish bilan bog’liq xarajatlar. 2. Ishlab chiqarilgan mahsulotlarning ayrim turlariga qo’shish usuli bo’yicha xarajatlar bevosita (to’g’ri) va bilvosita (egri) xarajatlarga bo’linadi: a) bevosita (to’g’ri) xarajatlarga mahsulotlarning ayrim turlarini ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan va dastlabki hujjatlarga asosan yig’ma qaydnomada to’lg’azilib ushbu mahsulotlarning tannarxiga to’g’ri (bevosita), ya’ni bahzi belgilariga asosan taqsimlanmay qo’shiladigan xarajatlar kiradi. Masalan, xom-ashyo va materiallarning qiymati, mehnat haqi, bir xil mahsulot ishlab chiqarilsa yoki buyurtma bajarilsa texnologik yoqilg’i xarajatlari va shunga o’xshashlar. b) bilvosita (egri) xarajatlarga esa bir necha turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan bog’liq xarajatlar kiradi, ular ham dastlabki hujjatlarga asosan yig’ma qaydnomalarda hisobga olinadi. Lekin ushbu xarajatlar ayrim mahsulotlarning turiga taqsimlash usulini (daraja, ulush, foiz, koeffitsientlar qo’llanilib) qo’llagan holda bo’linadi. Masalan, ijara summasi, energiya, yoqilg’i sarflari, mashina va uskunalarni asrash va undan foydalanish, umumishlab chiqarish xarajatlari bunga misol bo’ladi. Xarajatlarni to’g’ri va egriga bo’lish ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlarni to’liq va qisman hisobga olish tizimini qo’llashda zarur. Asosiy xarajatlar ko’p hollarda to’g’ri (bevosita) va egri (bilvosita)xarajatlardan tashkil topgan. Lekin ularni chuqur o’rganganda farqini ajratish mumkin. Doimiy va o’zgaruvchan xarajatlarni quyidagi chizmalar misolida tushunish oson bo’ladi. 8.3.1. -chizma. Doimiy xarajatlar Doimiy xarajatlar resurs sarfi me’yorlariga, shuningdek, amaldagi xarajatlar miqdoriga bog’liq bo’ladi. Ya’ni, doimiy xarajatlardan ayrimlari resurslar sarfi me’yorlari orqali hisoblansa, qolgan bir qismi faqat amalda qilingan xarajatlar yig’indisidan iborat bo’ladi. Doimiy xarajatlarning shu ikkinchi qismi standartini aniqlashda oldingi yillarda ishlatilgan shu ko’rinishdagixarajatlarning amaldagi qiymatlaridan foydalaniladi. SHartli-doimiy xarajatlar— hajmi har doim bir xilda bo’lib qoladigan yoki chiqarilayotgan mahsulotning mikdori o’sishi yoki kamayishi bilan katta ahamiyat kasb etmaydigan darajada o’zgaradigan (amortizatsiya, ijara to’lovi va ishlab chiqarishni boshqarish bo’yicha boshqa xarajatlar) xarajatlardir. Binobarin, mahsulot ishlab chiqarishning ma’lum darajasigacha ishlab chiqarish Sexlari boshqaruv xodimlari ish haqi va boshqa xarajatlar o’zgarmas bo’lib qoladi, ammo ishlab chiqarishning ko’proq oshishi yangi dastgohlar sotib olishni, yangi Sexlarni ishga tushirishni talab etadi, bu esa ularni boshqarish xarajatlarini oshiradi. SHartli-doimiy xarajatlar mutlaq miqdor bo’yicha nisbatan o’zgarmay qolib, ishlab chiqarish o’sganda tannarxni pasaytirishning muhim omiliga aylanadi, chunki bunda ularning mahsulot birligiga to’g’ri keladigan mikdori kamayadi. O’zgaruvchan xarajatlar - ishlab chiqarish hajmi o’zgarishi bilan proportsional o’zgaradigan xarajatlardir. Doimiy xarajatlar - Ishlab chiqarish hajmi o’zgarishidan qat’iy nazar o’zgarmaydi Mahsulot tannarxiga kiruvchi Davr xarajatlariga kiruvchi Umumishlab chiqarish xarajatlari: ijara xarajatlari, eskirish summalari Ma’muriy- boshqaruv xarajatlari-ning aksariyati Mahsulotlarni sotish bilan bog’liq va boshqa operatsion xarajatlar O’zgaruvchan xarajatlar - Ishlab chiqarish hajmi o’zgarishi bilan proportsional o’zgaradi Mahsulot tannarxiga kiruvchi Davr xarajatlariga kiruvchi 8.3.2.-chizma. O’zgaruvchan xarajatlar O’zgaruvchan xarajatlar — miqdori, mahsulot ishlab chiqarish hajmi, dinamikasiga mutanosib ravishda o’zgaruvchan xarajatlar hisoblanadi. Bularga xom ashyo va asosiy materiallarga, asosiy ishlab chiqarishdagi ishchilar ish haqiga, bu ish xaqidan ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar va hakazo xarajatlar kiradi. Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxiga bevosita mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish bilan bog’liq, ishlab chiqarish texnologiyasi va tashkil etilishi shartlangan xarajatlar kiritiladi. Ularga quyidagilar kiritiladi: -materiallarga doir bevosita xarajatlar; -mehnatga doir bevosita xarajatlar; -bilvosita xarajatlar, shu jumladan ishlab chiqarish ahamiyatidagi ustama xarajatlar. Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiladigan xarajatlar ularning iqtisodiy mazmuniga muvofiq ravishda quyidagi elementlari bo’yicha turkumlanadi: -ishlab chiqarish moddiy xarajatlari (qaytariladigan chiqindilar qiymatini chegaralagan holda); -ishlab chiqarish xususiyatidagi mehnatga xaq to’lash xarajatlari; -ishlab chiqarish ahamiyatidagi asosiy fondlar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi; -ishlab chiqarish xususiyatidagi boshqa xarajatlar. Moddiy xarajatlar qismida mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga quyidagi moddalar kiritiladi: -tashqaridan sotib olinadigan, ishlab chiqariladigan mahsulot tarkibiga kirib, uning asosini tashkil etidagan zarur komponent hisoblanadigan xom ashyo va materiallar; -mahsulot ishlab chiqarish jarayonida me’yoriy texnologik jarayonni ta’minlash uchun va mahsulotni o’rash hamda boshqa ishlab chiqarish zaruratlari uchun sotib olingan materiallar, shuningdek, jihozlarni, ta’minlash uchun ehtiyot qisimlar, inventar, xo’jalik ashyolari va asosiy vositalar tarkibiga kiritilmaydigan mehnat vositalarining qiymati; -korxonada montaj qilish va qo’shimcha ishlov berish uchun sotib olingan butlash buyumlari va yarim tayyor mahsulotlar; -chet tashkilotlar yoki jisoniy shaxslar, shuningdek korxonaning asosiy faoliyatiga tahluqli bo’lmagan, ishlab chiqarishlari va xo’jaliklari tomonidan bajariladigan ishlab chiqarish tavsifiga ega bo’lgan ishlar va xizmatlar. Mehnat xarajatlariga mehnatga haq to’lash xarajatlari (asosiy va qo’shimcha ish haqi, ustama va mukofotlar), ijtimoiy sug’urta kabi xarajatlar kiradi. Tannarhga kiradigan xarajatlar mazmunini bilish va ularni optimallashtirish –har bir pog’ona rahbarining dolzarb vazifalaridan biri hisoblanadi. Download 324.87 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|