Абдусаидов абдували газета жанрларининг тил хусусиятлари

Қовун ва тарвуз палаклари қирқ кокал санамнинг сочларидай пуштага тартиб билан тараб қўйшлган. Қуёш уфққа қаймоқ суртилган ширмон пондек қизариб бота бошлади (ХС., 1.09.98). 9. Газега тили аникликни, ҳар бир нарсани ўз номи билан аташни талаб этади. Айрим ҳолатларда аникликка путур етаяпти ёки чалкашлик ҳолатлари юз бераяпти. Қонунлар номини нотўғри ёзиш эътиборсизликдир. М.: Республикамизда «Халқ таълими
тўгрисида» Қонун, Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури қабул қилингандан кейин олий ва'ўрта махсус таълимни янада ривожлантириш учун кенг уфклар очилди (3.,20.11.01).
• Магбуот тилига эътиборсизлик унинг кейинги ривожи ва янги журналистлар авлодини тарбиялашда, умумий саводхонлик ва юқори нутқ маданиятига эришишда сшзбий ўрин тутади. Ўзбек тилининг мавқеига бзми- кўпми путур етказади. Аждодларимиз мерос қолдирган бу буюк неъмат - ўзбек тили бойлигини асраб-авайлаб, парваришлаб, келгуси авлодларга етказиш учун ҳар биримиз, айниқса, журн*алистлар масъулдир. Журналистларга юкланган катта масъулиятнинг талаби ҳам шу: матбуот тили - намунавий тил бўлиб қолиши лозим.
ХУЛОСА

1. 
   ОАВ орасида газета информативлик (ахборот бериш), тарғибот, ташвиқот, тарбиявийлик, ташкилотчилик, реютмалилик, таъсирчанлик вазифаларини ўзига хослик билан бажаради. Бу вазифаларнинг самарадорлиги ва таъсирчанлигини ошириш учун оммавийлик, образлшшк, экспрессивлик, эмоционаллик, аниқлик, ихчамлик, услубий мувофиқлик каби мезонларга амал қилиш муҳим.
   
2. 
   Ўзбек тили вазифавий услублари орасида газета тили публицистик услубнинг бир тармоғи, подстил сифатида ўзбек тилида XIX асрнинг охири ва XX асрнинг бошларида*Ў7айдо бўлди. У публицистик асарлар, хусусан, бадиий публицистикадан фарқ қилувчи ҳодиса сифатида шакллапди. Газета тили алоҳида хусусиятларга эга бўлиб, у адабий тилнинг китобий шаклидан фарқланувчи мустақил лингвистик ҳодисадир. Газета тилида соф адабий тил, жонли сўзлашув тили, бадиий услуб ва расмий ҳужжатлар тилига хос хусусиятлар уйғунлашган. Бу тилда андоза бирикмаларнинг ишлатилиши етакчи ўринда туради, лекин бу ҳолат газета жанрларининг лисоний талаб ва эҳтиёжига кўра фарқли гомонларга эга.
   
3. 
   Ҳозиргача ўзбек тилш)шослиги ва журналистикаси соҳасида "публицистик жанр" деб номланиб келган жанрий ранг-барангликНй "газета жанрлари" термини остида ўрганиш лозим. Чунки “публицистика" термини “бадиий публицисгика”ни ҳам, “газета публицистикаси”ни ҳам англатади. Аслида бу ҳодисалар бир-биридан ҳам мақсад ва мазмуни, ҳам ифодавий усуллари, лисоний қирраларига кўра фарқли томонларга эга. Мана шу маънода бадиий-публицистик асарлар билан газета публицистикаси намуналари бўлган макола, лавҳа, корреспонденция, очерк ва бошқаларни бир қаторга қўйиб ва бир хил баҳолаб бўлмайди.
   
4. 
   Бизнинг таҳлилларимиз ахборот жанрларида экспрессивликни гаъминлашда, биринчи навбатда, экстралингвистик факторлар муҳим роль ўйнашини кўрсатди. Булар газета тилидаги аниқлик, ҳаққонийлик, оперативлик (тезқррлик), ихчамликдир. Ахборот жанрларида тилнинг нейтрал воситаларидан. фойдаланиш етакчи ўринда туради. Хабар жанри ҳажман кичик бўлиб,«асоаий мақсад ахборот бериш ҳисобланади. Шу сабабли унда экспрессшсшкниш ифодаланшни ҳат қилувчи роль ўйнамайди. Репортажлар- ниш муқа.цшмаси ва хошимасида ^: нейтрал тил бирлйклари билан экспрессив воситалар уйғунликка эгалБу жанрда сўроқ, ундов гаплар, мақол ва фразеоло- гизмлар, жуфт синонимлар ва уюшиқ бўлаклар таъсирчан восита сифатида ишлатилади. Ибора ва мақолларнинг таъсирчанликни таъминлашдаги аҳамия- ти ҳисобот жанрида бир мунча аниқ сезилади. Интервью жанрида экспрессив- ликни таъминловчи воситалар, асосан, сўроқ, ундов гаплар ва таъсирчан иборалардир.
   
5. 
   Таҳлилий жанрларда тил воситаларини экспрессив-услубий мақсад- ларда қўллаш орқали эришйладиган таъсирчаНлик устундир. Корреспонден- ция, мақола^ шарҳ жанрларида фразеологизм, мақол, сўроқ, ундов гаплар, уюшиқ бўлахларнииг ўзига хос шаклларда ишлатилиши, шунингдек, диалогик иуткдан ! фойдаланиш фаолдир. Тақриз ва обзор жанрларида тилнинг экспрессив-услубий имкониятларидан фойдаланишга эҳтиёж кам бўлади. Хат жанрида эса сўроқ гапларнинг нутқий таъсирчанликни таъминлашдаги роли бирмунча юқоридир.
   
6. 
   Бадиий-публицистик жанрлари тилида экспрессивликни юзага
   

келтирувчи эмоционал-экспрессив бўёқли сўз ва иборалар, мақоллар, сўроқ ва ундов гапларни¹ уёлубий мақсадца қўллаш, метафора, ўхшатиш, нутқнинг диалогик шакМидан фойдаланиш анча устун туради. Буни, айниқса, очерк ва фельетон жйИрлари тилида аниқ кўриш мумкин. Лавҳа жанрида баъзи
ҳолларда^: Муқаддима қисмидаги бадиий тасвирлар таъсирчанликни
таъминйашга хизмат қилади. Шунингдек, лавҳа матнида ўрни билан мақол, ибора, образли ифодалардан фойдаланиш кучли. Бу жанрда тилнинг нейтрал воситаларидан фойдаланиш ҳам асосий ўрин эгаллайди. ,

7. 
   Адабий ва сўзлашув тилидаги салбий ҳамда ижобий маъноли ФБларни газета жанрлари тилида ўз ўрнида ва мақсадга мувофиқ қўллаш, улардан мақоллар ' биядй биргаликда фойдаланиш газета тилининг экспрессивлигини таъминлаган. Кузатишлар фразеологик неологизмлар ва окказибнаЯ^{! !|;}йбофйлар^: газета тили таъсирчанлигини таъминлашда муҳим луғавий-усЛўбий восита эканини кўрсатди.
   
8. 
   Газега гплп таъсирчанлик ва андозалилик (стандартлик) нинг ўзаро муносабатига; ўларнинг жанр ва мавзу талабига кўра алмашиниб қўлланишига асосланади. Бу хусусият газета материалининг тил жиҳатдан оддий, содца, тилнинг нейтрал воситаларига бой, бадиийликнинг эҳтйёжга кўра у ёки бу даражада кучли ифоддаанишини таъминлайди. Газета турли жанрларида андозалилйк ва таъсйрчанликнинг нисбати ҳар хилдир. Масалан, хабар^, ҳисобот ^п>канрларида асосан андоза ифодалар, тилнинг нейтрал воситалари ишлатийёафмақола, репортаж, интервью, очерк, лавҳа, фельетон ва танқидии мақолада таъсирчанликни ифода қилувчи воситалар нисбати андозалиликка кўра юқорироқ бўлади. Газета тили учун муҳим бўлган икки омил (андозалилик ва таъсирЧ^!анлик)нинг уйгунлигини таъминлай олиш журналист маҳоратини белгилайди.
   
9. 
   Куйидаги тил воситалари ва услубий ҳолатлар, газета тилида экспрессивликни таъминлашга хизмат қилади: 1. Гап, таркибидаги таъеирчан сўз ва ифодалар (метафора, образли ифода, термин, ўзлашган сўз ва б. Матн таркибида мазмунли, образли гапларни ар,алаш қўллаод. Буларга фразеологизмлар, услубий бўёққа эга гаплар, сўзлашув услубида тузилган гаплар, бадиий тил элементлари, сўроқ, буйруқ, ундов. гарлар, қириш гап, гап бўлаклари, бадиий тил элементлари киради. 3. Бадиий тил элементларига бой жумлалар, матнлар ва б. Ушбу усулларнинг моҳияти стандарт - антиэкспрес- сивлик, экспрессивлик - антистандарт формудасига асосланади ~ва~Тазета матнида таъсирчанликни таъминлашга хизмат қилади.
   
10. 
    Кейинги даврларда нашр қилицган газеталар тилида луғавий воситаларни қўллашда турли хатоликлар гоз берди. Амалда бўлган айрим сўз ва терминларни тушунилиши қийин бўлган янги изоҳталаб терминлар билан алмаштиришга, улардан ўринсиз равишда, воз кечишга интилиод, қучайди. Мана шу ҳаракатнинг маҳсули сифатида лугавий бирликларнинг вариэдтлари (бир сўзнинг 3-4 варианти) ниҳоятда кўпайди. Луғавий дублетларни ишлатишда мақсадга мувофиқ бўлмаган вариантлиликдан воз кечиш, яъни бир терминнинг фақат дублетини параллел ҳолда қўллаш лозим. Акс ҳолда вариантлилик кучайиб, айрим тушунилиши қийин сўзлар газета матнларидан ўрин олади.
    
11. 
    Кейинги давр газета тилида бадиий тилга хос ифодаларни қўллаш кучаймоқда. Газета тили айрим жиҳатлари билан бадиий услубга тобора яқинлашиб бормоқца. Шу билан бирга газега тилининг таъсирчанлигига салбий таъсир этувчи ҳолатларга ҳам йўл қўйилмоқда, тилдан фойдаланишда айрим хатоликлар, жиддий нуқсонлар ҳам учраб турибди. Бундай салбий ҳолатларни бартараф этиш газета тили маданиятини кўтаришга хизмат қилади.
    
12. 
    Газета тили ўзбек адабий тилининг таркибий қисмидир. Шу сабабли газета тилининг лисоний хусусиятларини ўрганиш ўзбек адабий тилининг ривожланиши, адабий нормаларининг турғунлашувига ҳос баъзи қонуниятларни белгилашга хизмат қилади.
    

Тадқиқотнинг асосий мазмуни қуйидаги ишларда ўз аксини топган: I. Монографиялар:

1. 
   Газета жаирларининг тили ва услуби. - Самарқанд, 2001. - 192 б.
   
2. 
   Журналистнинг тилдан фойдаланиш маҳорати., - Самарқанд, 2004.
   

103 6.

2. 
   Алоҳида нагцрлар:
   

3. 
   Газета тилида фразеологизм.лар. -Самарқанд:СамДУ нашри. 1990. -
   

120 б.

4. 
   Газета тилининг лексик-стилистик хусусиятлари.- Самарқанд: СамДУ. 1991. - 80 б.
   
5. 
   Лексик дублеглар ва уларнинг изоҳи (газета материаллари асосида).
   

Самарқанд: СамДУ- 1993. - 96 б.

6. 
   Газета тили лексик стилистикаси. - Самарқанд: СамДУ. 1994. - 120
   

б. (ҳамкорлиқца).

7. 
   Газета сарлавҳаси (Газета сарлавҳаларининг структур-грамматик ва лёксйк-стилистик хусусиятлари). - Самарқанд: СамДУ. 1995. - 120 б.
   
8. 
   Матбуотда адабий нормага риоя қилиш муаммолари. - Самарқанд, 2001. - 56 б.
   
9. 
   Фразеологизмлар - матбуот тилида гаъсирчан восита. - Самарқанд, 2001.- 48 6.
   
10. 
    Матбуот тили маданияти: - Самарқанд, 2002. - 96 б.
    

2. 
   Илмйй журналларда чоп этилган мақолалар:
   

11. 
    Атамалардан оҚилбна фойдаланайлик. // «Бошланғич таълим» ж. 1993. № 2. Б.7 (қамкорлиқЦа).
    
12. 
    Мустақиллик’ ва журналистиканинг долзарб муаммолари. // «Ўзбекистон мустақиллигй - унинг фани ва технологияларини ривожлантириш кафолатн” мавзуидаги бешинчи республика ^: илмий конференциясш материйллйри. - Тошкент, 2001. Б.75-79.
    

13: Матбўбт тилй. // «Мулоқот» ж. 2002. № 1. Б.21-22.
^{: :} 14. ТаТсирчанлик - асосий мезон. // «Ўзбекистон матбуоти» ж. 2002. №

1. 
   Б.30-32. "
   

15. 
    Она тилини ўқитишда газета материалларидан фойдаланиш ҳақида. /'/ «Тил ва адабиот таълими» ж. 2002. № 1. Б.10-13.
    
16. 
    Матбуот тилида фразеологик неологизмлар. // «Ўзбек тили ва аДабйёти» ж. 2002. № 1. Б.23-27 (ҳамкорликда). ^!
    
17. 
    МаТбуот материалларйдйН дарс жараёнида фойдаланиш. // Адабиёт кўзгуси. / Плмий тўпЛам: № 7. - Тошкёнт: Халқ мероси. 2002. Б.181-183.
    
18. 
    Тил ва журналист. // «Ўзбекистон матбуоти» ж. 2002. № 5. Б.10-13.
    
19. 
    Матбуот тилида окказионал фразеологизмлар. // «Ўзбек тилй ва адабиёти» ж. 2003. № 4. Б.84-86.
    
20. 
    06 использовании интернациональной лексики на страницах узбекской прессвг. // Журнал «Преподование язмка и литературьг». 2003. № 1.
    

С.3-7.

15. 
    Журналист маҳорати.// «Ўзбекистон матбуоти» ж. 2003. № 3. Б. 5-7.
    
16. 
    Журналист маҳорати.// «Ўзбекистон матбуоти» ж. 2003. № 4-5. Б.
    

¹⁶-17.

15. 
    Ўзбек Тйли ва адабиётидан тестлар.//ДТМ Ахборотномаси, 2003,
    

№11.

15. 
    Биология ва экологияга оид масалаларни матбуотда ёритиш муаммолари. // Журн. «Проблемн биологии и медицинм».2003. № 1. С.80-82.
    
16. 
    Экспрессивлик ва матбуот тилини ўрганиш муаммолари. // СамДУ илмий тадқиқотлар ахборотномаси. 1998. № 1. Б.45-51.
    
17. 
    Фразеологизмлар матбуот тилида таъсирчанликни ифодаловчи восита. // СамДУ илмйй тадқиқотлар ахборотномаси. 2001. № 4. Б.67-73. ,
    
18. 
    Хорижий терминларнинг матбуотда қўлланилиши. //. «Хорижйй фияолбгия: тил, адабйёт, ТаТлим» ж. -Самарқанд. 2002. №1 (2). Б. 14-21.
    
19. 
    Очерк соғинчи. // «Ўзбекистон матбуоти» журн.,2004. №г 5. Б.12-16.
    
20. 
    Газета тилида таъсирчанлик ва андозалиликнинг уйғушшги. // СамДУ илмий тадқиқотлар ахборотномаси. 2004. № 4. 1>. 82-87.
    

2. 
   Илмий тўпламларда нашр этилган мақолалар:
   

15. 
    Газета тилини грамматик норма нуқтаи назаридан ўргани.ш ҳақида. //Ўзбек тили грамматик қурилиши масалалари. -Самарқанд: СамДД. 1990. Б. ⁷⁷~84-. .... ,
    
16. 
    Фразе,олошзмь1 в язмке газет. //Фразеология в аспекте, стилистики и язмка. -Самарканд: СамГУ. 1991. С.55-56.
    
17. 
    Ҳозирги давр газеталари тилининг айрим лексик хусусиятлари. // Ўзбек тили диалектологияси масалалари. - Самарқанд: СамДЦ. 1991. Б.95- 109.
    
18. 
    Вақтли матбуотнинг ахборот жанрлари ҳақида. // Ўзбек тили грамматик қурилиши ва стилистикаси. -Самарқанд: СамДД. 1992. Б.116-123.
    
19. 
    Аналитик жанрлар ва уларнинг айрим тил хусусиятлари (газета материаллари асосида). // Ўзбек тили грамматик қурилиши ва сппистпкаеи масалалари. -Самарқанд: СамДЎ. 1993. Б-91-98. ’
    
20. 
    Матбуот гилида атамаларнинг қўлланиши. // “Давлат тили ҳақидаги қонунни ҳаётга тадбиқ этиш ва атамашунослик муаммолари”га бағишланган илмий-амалий анжуман материаллари. -Самарқанд: СамДУ. 1993. Б.65-6⁷.
    
21. 
    Парцелляция ҳодисаси ва унинг деривацион хусусиятлари, // Лексик ва синтактик деривация масалалари. -Самарқанд: СамДУ. 1993. Б.Ю-П (ҳамкорликда).