Adabiyot 6 (Turkm). indd

Demir gyr – atyň ady.

---

200
Muny görüp Nedir şa,
Yzyn garaman gaçdy.
Gülaýym bilen Arslan
Ony kowup barýardy.
Duşman käte gaňrylyp, 
Batyrlara garýardy.
Şaha naýza urdum diýp,
Naýzany Serbä urdy. 
Hile atdy ýene şa.
Bada-bat başyn egdi.
Naýza bolsa Serbiniň
Gelip göwsüne degdi.
Otlara köýdi Serbi,
Şonda şeý diýdi Serbi:
«Eý, Gülaýym, Gülaýym,
Näme meniň günäýim?!
Bedewiňi sürýärsiň,
Naýza bilen urýarsyň.
Maňa gylyç salýarsyň, 
Kimseden ar alýarsyň?
Ýüregi gara şa deýýus
Armanlyja öldürdi.
Galkan kyldy meni şa,
Gunça gülüm soldurdy.
Günäm näme, Hudaýym,
Ozal dostdy Gülaýym!
Habar al sen halymdan,
Gutargyl bu zalymdan».
Jany ýanyp Gülaýym,
Bürgüt deý penje saldy.
Serbinäzi zalymyň
Golundan kakyp aldy.
Arslan hem Nedir şanyň
Boýnuna ýüp taşlady.
Atyn öňüne salyp, 
Şahy kowup başlady.
Serbi gyzyň ýarasyn
Bada-bat daňdy olar.
Ata mündürip gyzy,
Çadyra eňdi olar.
Aýny öýle mahaly
Ähli leşger gaýdyşdy.
Ýeňdik diýşip, leşgerleň
Göwni derýa dek daşdy.
Arslan beg at başyny
Iki baka aýlady.
Nediriň leşgerlerni
Gyran-jyran eýledi.
Söweş ýagşy gyzanda,
Arslan duşman kellesin
Hatar-hatar düzende,
Gülaý gelip ýetdi-de, 
Şeý diýdi beg Arslanyň
Jylawyndan tutdy-da:
«Bular saňa garyndaş,
Bolma beýle bagry daş!
Şahy golun baglatdyň,
Leşgerlerin aglatdyň,
Indi gulak sal söze,
Arslan beg, ikimize
Garşy durýan kişi ýok.
Bular bize duşman däl,
Biziň bile işi ýok.
Nesihatym al, Arslan,

---

201
Nähak gan dökme – ýaman».
* * *
Gülaýym atly gözel
Ili etdi gülüstan.
Zalymlaryň başyna
Inderdi ol gara gün.
Gan agladyp pisleriň
Akdyrdy hut garagyn.
Gülaýym atly gözel
Ýok etdi täji-tagty.
Horezmiň iline
Kyrk gözel saçdy ýagty.
Gülaýym gyz perizat
Azat etdi illeri. 
Ählisini deň etdi
Begleri hem gullary.
Kyrk gözeliň zoruna
Halaýyk haýran galdy,
Duşmanlarnyň ýüregne
Gülaýym otlar saldy.
Gülaýym gyz, perizat,
Ýüpek saçyn darady.
Ilat ezýet çekende
Her bir işe ýarady.
Elhenç horluk görmedi
Horezminiň zürýady.
Şeýdip Horezm ilin
On iki aý sorady.
Atyň jylawyn çekip,
Ynha, şeýle sözledi:
«O zalym Nedir şadan
Ýaňyja dyndy ilat.
Ýene-de şa saýlasak,
Artar gaýta ýüz külpet!
Diňläň barça halaýyk,
Ine, şeýle eýläli!
Dört milletiň hersinden
Bir ýaşuly saýlaly.
Garagalpak halkyndan
Bolsun indi Aly beg.
Ol özbegiň halkyndan
Bolsun indi Weli beg.
Ol gazagyň halkyndan
Bolsun indi Kökse beg.
Seýil hanyň ilinden
Bolsun indi Sakyr beg.
Ile adyl garasyn,
Adyllykda sorasyn».
Gülaýym ilatyna
Dogry kyrk gün toý berdi…
Ýetim ogul, dul hatyn
Gülaýymyň çagynda,
Sarkobyň gül bagynda
Şat bolup döwran sürdi.
Gelen duşmany gyryp,
Ilini begendirip,
Arslan bilen Gülaýym
Armansyz döwran sürdi.
* * *
«Kyrk gyz» eposynda taryhy häsiýetdäki wakalar çeper-
çilik bilen beýan edilipdir. Onda Watanyňy söýmek, ony 
duşmanlardan mertlerçe goramak, gyz-gelinleriň harby 

---

202
tälimleri öwrenmegi, eseriň baş gahrymanlary bilen halkyň 
birligi, bularyň maksada okgunlylygy dessanyň esasy aýra-
tynlyklarydyr. 
Eserde beýan edilýän wakalar gadymy oguz halkynyň 
oturymly ýerleri bolan Türküstanyň Sarkop şäherinde, 
Horezmde geçýär. Sarkob şäheri Garagalpagystan Respub-
likasynyň häzirki Biruny, Ellikgala etraplarynyň aralygynda-
ky Gylçynak obasynda ýerleşipdir. Häzirki wagtda bu etra-
plarda türkmenler garagalpak, özbek, gazak halklary bilen 
agzybir, dost-dogan bolup ýaşaýarlar. Şol etraplarda «Kyrk 
gyz» diýen obanyň bolmagy hem eseriň täsirliligini artdyrýar. 
Gylçynak obasy bag-bakjalyga baýdyr. Eseriň baş gah-
rymany Gülaýyma kakasy Allaýar ýörite ýer bölüp berýär. 
Ol ýerde köşk bina edilýär. Gülaýym köşgüň töweregine mi-
weli baglary ekdirýär, ol ösüp ýetişýär. Şoňa görä-de bu oba 
Miweli diýip at alýar. Gülaýymyň gurduran bu köşgi soňra 
Kyrk gyz galasy diýen ada eýe bolýar.
«Kyrk gyz» gahrymançylykly eserdir. Onda Gülaýymyň 
kyrk gyzynyň biriniň ady Serbinäz eken. Ol «On alty ýaşly 
Gülaýym näme üçin bize harby tälim öwredýär?» diýip gy-
zlara ýüzlenýär. Soňra bu soraga özi jogap berýär: «Jungar 
hany Surtaýşa biziň halkymyzy talap, ýurdumyzy tozdurjak 
bolýar. Biziň ýüregimizde basybalyjylara bolan gahar-gazap 
möwç urýar. Biz elimize ýarag alyp, duşmana garşy topulyp, 
ony ýeňmelidiris».
Gülaýym türkmen halk döredijiligindäki Burla hatynyň, 
Harmandäliniň, Serwijanyň, Melikäniň gahrymançylykly 
häsi ýet lerine ýakyn edermen serkerdebaşydyr. Gülaýym 
harby türgenleşik geçmek üçin daga gidende, basybalyjy 
Surtaýşa Sarkopa çozýar. Söweşde gyzyň kakasy Allaýar 
gahrymanlarça wepat bolýar.
Sarkopyň serkerde gyzy Gülaýym Horezmiň edermen 
ýigidi Arslana aşyk bolýar. Arslanyň Altynaý diýen gyz 
dogany bolupdyr. Arslan ony gowy görüpdir, ikisi bile aw 
awlamaga hem gidýär, oňa harby tälim öwredýär. Altynaý 

---

203
alçak, dana, batyr gyz, ol adalatyň tarapdarydyr. Sarkopyň 
duşmany Surtaýşa bolsa, Horezmiň duşmany Nedir şadyr. 
Ol Arslanyň Horezmde ýoklugyndan peýdalanyp, Altynaýa 
sawçy iberýär. Zalym şa pursady elden bermän, Horezme 
çozuş edýär we ony basyp alýar. Eserde Nedir şanyň basyb-
alyjy hökmünde görkezilmegi we onuň Horezme çozuş et-
megi taryhy wakadyr. Taryhdan mälim bolşy ýaly, 1740-njy 
ýylda Nedir şa Hywany basyp alýar, tutuş Horezmi golas-
tynda saklaýar. Horezm halkynyň adamlaryny ýesir edýär, 
mallaryny, ähli emlägini elinden alýar. Bir ýyl geçmänkä, 
ýerli halk şanyň dikmesini öldürip, onuň harby berkitmesini 
ýok edýär. Altynaý söweşde ýaraly bolup, Nedir şanyň eline 
düşýär, ol dürli gynamalara sezewar bolýar. Emma şonda-da 
Altynaý Nedir şa barmajakdygyny kesgitli aýdýar. Bet niýeti 
başa barmadyk Nedir şa Altynaýy Goragly diýen ýere sürgün 
edip, oňa mal bakdyrýar. Altynaýyň agasy Arslan ar-namysa 
çydaman, doganynyň gözlegine çykýar. Ahyry Arslan dogan-
yny tapyp, ony iýdirip, geýdirip, oňa hakyky hossarlyk edýär.
Dessanyň soňunda edermen Gülaýymyň, Arslanyň, 
Serbinäziň, Altynaýyň batyrgaý hereketleri netijesinde 
Horezm ýurdunyň halky agzybir, asuda, parahat ýaşap 
başlaýar.