Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti axborotlashtirish texnologiyalari
. Erkin tushuvchi jismning shimolga og’ishi
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 1.1. Mavzuning texnologik modeli. 17- mavzu Mexanik sistema dinamikasiga kirish.Mexanik sistema
- 17-Ma’ruza 213 Mexanik sistema dinamikasiga kirish. Mexanik sistema harakatining
- 2. Mexanik sistema harakatining differensiyal tenglamalari. 3. Bog’lanishdagi mexanik sistema harakatining differensiyal tenglamalari.
- Belgilar: MS-muommoli savol, MV- muommoli vaziyat
- Mavzuni jonlantirish uchun blis-so’rov savollari
- Insert sxemasi bo’yicha mavzuni o’qib chiqing va jadvalni to’ldiring. 214 №
- 1.Mexanik sistema. Mexanik sistemaga ta’sir etuvchi kuchlar.
- Mexanik sistema harakatining differensial tenglamalari
5 . Erkin tushuvchi jismning shimolga og’ishi. Berilgan balandlikdan yer sirtiga erkin tushayotgan moddiy nuqtaning yerga mahkamlangan koordinatalar sistemasiga nisbatan qaraymiz. Bu koordinatalar sistemasining boshini nuqtaning boshlang’ich holati 0 M bilan bitta vertikalga 208 joylashtiramiz (68-shakl). Z o’qini yer markazidan chiquvchi vertikal bo’ylab yuqoriga yo’naltiramiz, X o’qini meridian bo’ylab janubga yo’naltiramiz, Y o’qini XOZ meridian tekisligiga perpendikulyar qilib, sharqqa yo’naltiramiz. U holda moddiy nuqtaning nisbiy harakati uchun boshlang’ich shartlar qo’yidagicha bo’ladi: . 0 ; 0 ; 0 ; ; 0 ; 0 ; 0 0 0 0 0 0 0 0 z y x H z y x t Agar muhitning qarshiligi hisobga olinmasa, nuqtaga faqat Yerning toryish kuchi P ta’sir qiladi. Bu holda nisbiy harakat dinamikasining asosiy tenglamasi (5.25.6) qo’yidagi ko’rinishda bo’ladi: K E z J J P W m (5.25.6) Bu holda ko’chirma harakat tekis aylanma harakatdan iborat. Yerning tortish kuchi P bilan E J markazdan qochma inersiya kuchlarning teng ta’sir etuvchisi jismning G og’irlik kuchiga teng. U holda (5.27.2) tenglama qo’yidagi ko’rinishga keladi: K R J G W m (5.27.3) Koriolis inersiya tezlanishi ) ( 2 R E K W g’arbga qarab yo’nalgan bo’lib, E va R yotgan meridian tekisligiga perpendikulyar bo’ladi. Koriolis inersiya kuchi esa shu tekislikka perpendikulyar bo’lib, sharqa yo’naladi, ya’ni u o’qini musbat yo’nalishi bilan bir xil yo’nalgan bo’ladi. Bu kachning moduli cos 2 R E K m J ga teng. -M nuqta joylashgan kenglik. Nuqtaning harakati vaqtida R -nisbiy tezlikning Z vertikaldan og’ishi juda kichik deb, (5.27.3) tenglamani koordinata o’qlariga proyeksiyalaymiz: . ; cos 2 ; 0 mg G Z m m J Y m X m R E K (5.27.4) Birinchi tenglamadan: 2 1 1 , C C X C X . (5.27.4) boshlang’ich shartlardan: 0 2 1 С С . Nuqtaning X o’qi bo’ylab, harakat tenglamasi 0 X (5.27.5) bo’ladi. Demak, nuqta faqat ZOY tekisligida harakat qilar ekan Uchinchi tenglamani integrallaym 4 3 2 3 2 , ; C t C gt Z C gt Z g Z . Boshlang’ich shartlardan: H C C 4 3 , 0 . Moddiy nuqtaning Z o’qi bo’ylab, harakat tenglamasi qo’yidagicha bo’ladi: 2 , 2 gt H Z gt Z . (5.27.6) Nuqtaning R nisbiy tezligining yo’nalishi Z vertikaldan juda kichik farq qilgani uchun yetarlicha aniqlik bilan gt Z Z R deb olish mumkin. Natijada (5.27.4) tenglamalarning ikkinchisini quyidagi ko’rinishda yozish mumkin. cos 2 gt m Y m E 209 Bu tenglamani integrallab, quyidagini hosil qilamiz: 6 5 3 5 2 cos 3 1 ; cos C t C gt Y C gt Y E E . Berilgan boshlang’ich shartlardan integrallash o’zgarmaslarni topamiz: 0 6 5 С С . Natijada nuqtaning Y o’qi bo’ylab harakat tenglamasini topamiz, ya’ni cos 3 1 ; cos 3 2 gt Y gt Y E E . (5.27.7) Nuqta yerda kelib tushganda 0 Z deb, (5.27.6) tenglamadan uning tushish vaqtini topamiz: g H t H gt 2 , 2 1 2 1 . Buni (5.27.7) ga qo’yib, max Y ni topamiz, ya’ni g H H g H g Y E E cos 2 3 2 cos 8 3 1 3 3 max . (5.27.8) (5.27.8) formula yordamida nuqtaning tushish balandligi va kengligini bilgan holda uning sharqqa maksimal og’ishini topish mumkin. Nazorat savollari. 1. Inersiya va noinersial sanoq sistemalari deb qanday sistemalarga aytiladi? 2. Nuqtaning nisbiy harakati deb nimaga aytiladi? 3. Nisbiy harakat turlari haqida nimalarni bilasiz? 4. Dalamber prinsipi qanday ta`riflanadi? 5. Koriolis teoremasi nima deydi? 6. Inersiya kuchlarining turlarini ta`riflang 7. Nisbiy muvozanat turlari haqida nimalarni bilasiz? 8. Erkin tushuvchi jismning shimolga og`ishini tushuntirib bering. XULOSA Moddiy nuqtaning nisbiy harakati haqidagi tushuncha mexanikaning asosiy ideyalariga asoslangan. Inersial sanoq sistemasiga nisbatan muntazam ilgarilanma va to`g`ri chiziqli harakat etuvchi har qanday sanoq sistemasi ham inersial bo`ladi. 210 Sanoq sistemasi muvozanat holatida yoki muntazam to`g`ri chiziqli ilgarilanma harakatda ekanligini tajribalar orqali aniqlab bo`lmaydi (Galiley-Nyutonning nisbiylik prinsipi ). Bo`shliqda erkin tushayotgan har qanday og`ir jism albatta vertikaldan og`ib ketadi. Klassik mexanikaning birinchi va ikkinchi qonunlari faqat inersial sanoq sistemalarida harakat etuvchi jismlar uchun o`rinli bo`ladi. 211 1.1. Mavzuning texnologik modeli. 17- mavzu Mexanik sistema dinamikasiga kirish.Mexanik sistema harakatining differensiyal tenglamalari. O’quv soati – 2 soat Talabalar soni: 50 O’quv mashg’ulot shakli Ma’ruza (axborotli dars) Mavzu rejasi 3. Mexanik sistema.Mexanik sistemaga ta’sir etuvchi kuchlarning tavsifi. 4. Mexanik sistema harakatining differensiyal tenglamalari. 5. Bog’lanishdagi mexanik sistema harakatining differensiyal tenglamalari. O`quv mashg`ulotning maqsadi Mexanik sistema dinamikasining asosiy tushunchalari va sistema harakatining differensiyal tenglamalari haqida tushuncha berish. Pedagagik vazifalari: O’quv faoliyati natijalari: Mexanik sistema dinamikasi haqida dastlabki ma’lumotlar berish. Mexanik sistema dinamikasining asosiy tushunchalari va sistema harakatining differensiyal tenglamalari haqida tushunch berish. Mexanik sistema harakatining differensiyal tenglamalarini keltirib chiqarish va uni mustahkamlash. Mexanik sistema harakatining differensiyal tenglamalari haqida tasavvurga ega va ularni eslab qoladi. Bog’lanishdagi mexanik sistema haqida tushuncha berish. Bog’lanishdagi mexanik sistema dinamikasining asosiy tushunchalari va vazifalarini biladi. O’qitish vositari O’UM,ma’ruza matni,rasmlar,plakatlar,doska O’qitish usullari Axborot ma’ruza,blis-so’rov,Pinbord texnikasi, aqliy hujum O’qitish shakllari Frontal,kollektiv ish. O’qitish sharoiti Texnik vosiitalar bilan taminlangan,guruhda ishlash usulini qo’llash mumkin bo’lgan auditoroya Monitoging va baholash Og’zaki savollar,blis-so’rov 212 1.2. “Mexanik sistema dinamikasiniga kirish. Mexanik sistema harakatining differensiyal tenglamalari” mavzusining texnologik xaritasi. Ish bosqich- lari O’qituvchi faoliyatining mazmuni Tingloichi faoliyatining Mazmuni 1- Mavzuga kirish bosqich (20min) 1.1.O`quv mashg`uloti mavzusi, savollarni va o`quv faoliyati natijalarini aytadi. 1.2.Baholash me’zonlari (2-ilova) 1.3.Pinbord usulida mavzu bo`yicha ma’lum bo`lgan tushunchalarni faollashtiradi. Pinbord usulida natijasiga ko`ra tinglovchilarning nimalarda adashishlari, xato qilishlari mumkinligining tashxizini amalga oshiradi (1-ilova). 1.4.Mavzuni jonlashtirish uchun savollar beradi. (3-ilova). Tinglaydilar. Tinglaydilar 2- bosqich Asosiy bo’lim. (50min) 2.1 Savol yuzasidan mini ma’ruza qiladi. 2.2 Ma’ruza rejasining hamma savollar bo`yicha tushuncha beradi (4-ilova). 2.3 Ma’ruzada berilgan savollar yuzasidan umumlashtiruvchi xulosa beradi. (5-ilva). 2.4 Tayanch iboralarga qaytiladi. 2.5 Talabalar ishtirokida ular yana bir bor takrorlanadi. Tinglaydilar. Tinglaydilar. UMK ga qarydilar UMK ga qarydilar Har bir tayanch tushuncha va iboralarni muhokama qiladilar 3- bosqich Yakun lovchi (10min) 3.1 Mashg`ulot bo`yicha yakunlovchi xulosalar qiladi. Mavzu bo`yicha olingan bilimlarni qayerda ishlatish mumkinligi ma’lum qiladi. 3.2 Mavzu bo`yicha bilimlarni chuqurlashtirish uchun adabiyotlar ro`yxatini beradi. 3.3 Keyingi mavzu bo`yicha tayyorlanib kelish uchun savollar beradi. Savollar beradilar UMKga qaraydilar. UMK ga qarydilar Vazifalarni yozib oladilar. 17-Ma’ruza 213 Mexanik sistema dinamikasiga kirish. Mexanik sistema harakatining differensiyal tenglamalari. Reja: 1. Mexanik sistema.Mexanik sistemaga ta’sir etuvchi kuchlarning tavsifi. 2. Mexanik sistema harakatining differensiyal tenglamalari. 3. Bog’lanishdagi mexanik sistema harakatining differensiyal tenglamalari. Adabiyotlar: [1],7-24 sah, [5], 333-345 sah. Tayanch iboralar: Mexanik sistema, absolyut qattiq jism, bog’lanishlar, golonom sistema, sistemaning erkinlik darajasi, asosiy dinamik miqdorlar, ichki va tashqi kuchlar. Belgilar: MS-muommoli savol, MV- muommoli vaziyat, MT- muommoli topshiriq, MM- muommoli masala Baholash mezoni : Har bir savol javobiga – ball Har bir qo’shimcha fikrga – ball Har bir javobni to’ldirishga – ball Mavzuni jonlantirish uchun blis-so’rov savollari: 1.Mexanik sistema deb nimaga aytiladi? 2.Ichki va tashqi kuchlar deb qanday kuchlarga aytiladi? 3.Sistemaning massalar markazi qanday topiladi? 4.Sistemaning harakat miqdori nimaga teng? 5.Sistemaning kinetik momenti deb nimaga aytiladi? 6.Sistemaning kinetik energiyasi qanday ifodalanadi? Insert sxemasi bo’yicha mavzuni o’qib chiqing va jadvalni to’ldiring. 214 № Asosiy tushunchalar Belgi 1 Mexanik sistema. 2 Absolyut qattiq jism. 3 Ichki va tashqi kuchlar. 4 Bog’lanishlar va ularning turlari. 5 Golonom va nogolonom mexanik sistemalar. 6 Sistemaning erkinlik darajasi. 7 Sistemaning harakat miqdori. 8 Sistemaning kinetik momenti. 9 Sistemaning kinetik energiyasi. 10 Kyonig teoremasi. 11 Mexanik sistema harakatining differensiyal tenglamalari. Insert jadvali qoidasi. V - avval olgan bilimiga to’g’ri keladi. + - Yangi ma’lumot. – - olgan bilimiga qarama-qarshi. ? – tushunarsiz, 215 1.Mexanik sistema. Mexanik sistemaga ta’sir etuvchi kuchlar. Bir-biri bilan ma’lum munosabatda bog`langan hamda har bir nuqtasining harakati boshqa nuqtalarning holati va harakatiga bog`liq bo`lgan moddiy nuqtalar to`plami mexanik sistema deyiladi. Istalgan mashina yoki mexanizm mexanik sistemaga misol bo`la oladi, chunki mashina va mexanizmlarning qismlari bir-biri bilan sharnirlar, sterjenlar, tasmalar yoki tishli g`ildiraklar vositasida bog`langan bo`ladi. Bu holda sistema nuqtalariga bog`lanishlar orqali beriladigan taranglik kuchlari yoki o`zaro bosim kuchlari ta’sir etadi. Agar mexanik sistemani tashkil etuvchi nuqtalar orasidagi masofalar doimo o`zgarmasdan qolsa, bunday mexanik sistema o`zgarmas mexanik sistema deyiladi. Masalan, absolyut qattiq jismni o`zgarmas mexanik sistema nuqtalarining to`plamidan iborat deb qarash mumkin. Agar mexanik sistemaning barcha nuqtalari erkin bo`lsa, u holda sistemani tashkil etuvchi nuqtalar orasidagi bog`lanishlar mazkur nuqtalarning o`zaro ta’sir kuchidan iborat bo`ladi. Bunda biz erkin nuqtalardan tashkil topgan mexanik sistemaga ega bo`lamiz. Masalan, Quyosh sistemasini bunday sistemaga misol qilib ko`rsatish mumkin, chunki Quyosh va planetalar o`zaro butun dunyo tortilish kuchi ta’sirida bo`ladi. Agar mexanik sistema nuqtalariga bog`lanishlar qo`yilgan bo`lsa, sistema bog`lanishdagi sistema deyiladi. Bunday sistemaga misol tariqasida uzunligi o`zgarmas bo`lgan sterjen bilan biriktirilgan ikki moddiy nuqtani olish mumkin. Berilgan mexanik sistema nuqtalarga ta’sir etuvchi kuchlar ichki va tashqi kuchlarga ajratiladi. Mexanik sistemani tashkil etuvchi nuqtalarning o`zaro ta’sir kuchlari ichki kuchlar deyiladi. Ichki kuchlar, odatda, i F bilan belgilanadi. Mexanik sistema nuqtalariga bu sistemaga kirmaydigan nuqta yoki jismlarning ta’sir kuchlari tashqi kuchlar deyiladi. Tashqi kuchlar e F bilan belgilanadi. Masalan, avtomabilni mexanik sistema deb qarasak, dvigatel silindrlarida hosil bo`ladigan gazlarning porshenga bosim kuchlari, porshenning shatunga, 216 shatunning tirsakli valga ta’sir kuchlari va hokazo kuchlar ichki kuchlardir; avtomabil og`irligi, avtomabil g`ildiraklari bilan yer sirti orasidagi ishqalanish kuchi, havoning qarshilik kuchi va boshqalar tashqi kuchlardir. Bog`lanishdagi mexanik sistema nuqtalarga ta’sir etuvchi kuchlar bog`lanish reaksiya kuchlariga va aktiv kuchlarga ajratiladi. Bu kuchlar o`z navbatida ichki va tashqi kuchlar bo`lishi mumkin. Ichki kuchlarning asosiy xossalari bilan tanishamiz. 1. Dinamikaning uchinchi qonuniga ko`ra mexanik sistemaning har qanday ikki nuqtasi (masalan 2 1 M va M nuqtalari) miqdor jihatdan teng va bir chiziq bo`ylab qarama-qarshi tomonlarga yo`nalgan 1 i F va i F 2 kuchlar bilan bir-biriga ta’sir etadi (186-rasm). Bu kuchlarning geometrik yig`indisi nolga teng: 0 2 1 i i F F Shu sababli N ta nuqtadan tashkil topgan mexanik sistema uchun quyidagi munosabat o`rinli bo`ladi: N k i k i F R 1 0 (19.1) demak, sistema nuqtalariga ta’sir etuvchi ichki kuchlarning geometrik yig`indisi (bosh vektori) nolga teng bo`ladi. Bundan buyon yig`indi chegarasini tushurib yozamiz va k ni 1 dan N gacha qiymatlarni oladi, deb hisoblaymiz. (19.1) ni biror Ox o`qqa proeksiyalasak , 0 i k X (19.2) ya’ni ichki kuchlarning ixtiyoriy o`qdagi proeksiyalari yig`indisi nolga teng bo`ladi. 0 h 1 M 2 M i F 1 i F 2 217 2. 1 i F va i F 2 kuchlarning biron O nuqtaga nuqtaga nisbatan momentlarini topamiz. 186- rasmdan , 0 1 i k o i o F M F M Bo`lishini ko`ramiz, chunki ikkala kuchning yelkasi bir xil bo`lib, moment vektorlari qarama-qarshi yo`nalgan. U holda butun sistema uchun quyidagini yoza olamiz: , i k o i o F M M (19.3) Bunda i o M ichki kuchlarning O markazga nisbatan bosh momentini ifodalaydi. (19.3) ni ixtiyoriy Ox o`qqa proeksiyalaymiz: . 0 i k ox F M (19.3) va (19.4) lardan ko`ramizki, ichki kuchlarning ixtiyoriy nuqtaga nisbatan xisoblangan momentlarining geometrik yig`indisi yoki ixtiyoriy o`qqa nisbatan momentlarining yig`indisi nolga teng bo`ladi. (19.2) va (19.4) ifodalar fazoda ixtiyoriy vaziyatda joylashgan kuchlar sistemasining muvozanat tenglamalariga o`xshasa-da, ichki kuchlar muvozanatlashmaydi. Chunki ular sistemaning turli nuqtalariga qo`yilganligi tufayli mazkur kuchlar ta’sirida sistemaning nuqtalari bir-biriga nisbatan harakatlanadi. O`zgarmas mexanik sistema yoki qattiq jism qaralayotganda ichki kuchlar muvozanatlashuvchi kuchlar sistemasini tashkil etadi. 218 2. Mexanik sistema harakatining differensial tenglamalari Mexanik sistema N ta moddiy nuqtalardan tashkil topgan bo`lsin. Bu sistemaning ixtiyoriy k M nuqtasini olib, massasini k m bilan, unga ta’sir etuvchi tashqi kuchlar hamda ichki kuchlarning teng ta’sir etuvchilarini mos ravishda i k e k F F , bilan belgilaymiz (187-rasm). U holda sistema nuqtalari harakatining differensial tenglamalari Nyutonning ikkinchi qonuniga binoan quyidagicha yoziladi: . , 1 N k F F m i k e k k k (19.5) (19.5) ni Dekart koordinata o`qlariga proeksiyalab quyidagi 3N ta tenglamalar sistemasiga ega bo`lamiz: 1 . ; ; k Z Z z m Y Y y m X X x m i k e k k k i k e k k k i k e k k k Bu tenglamalar sistemasi mexanik sistema harakatining Dekart koordinata o`qlaridagi differensial tenglamalari deyiladi. Bu tenglamalarning o`ng tomoni umumiy holda t vaqtga hamda sistemani tashkil qiluvchi barcha nuqtalarning koordinatalarining vaqt bo`yicha hosilasiga bog`liq bo`ladi. Bu tenglamalar sistemasining, umumiy holda, mexanik sistema hatto bitta nuqtadan tashkil topganda ham aniq yechimi topilmagan. Lekin hozirgi zamon elektron Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling