Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti axborotlashtirish texnologiyalari
O’qqa nisbatan inersiya momenti
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Parallel to’g’ri chiziqlar dastasiga nisbatan inersiya momenti. Gyugens (Shteyner) teoremasi
- 6. Bir nuqtadan chiquvchi to’g’ri chiziqlar dastasiga nisbatan inersiya momenti
4. O’qqa nisbatan inersiya momenti. Sistemaning (qattiq jismning ) o’qqa nisbatan masalan, x o’qiga nisbatan inersiya momenti deb sistema nuqtalari masalarining shu nuqtalardan aylanish o’qigacha bo’lgan masofalar kvadratlari ko’paytmalari yig’indisiga, ya’ni 2 i i i h m ga aytiladi. Agar sitema tutash to’ldirilgan qattiq jismdan iborat bo’lsa, jism elementar zarrajasining massasi dV ga teng bo’ladi ( -jism zichligi , dv- elementar hajm ) shuning uchun x o’qiga nisbatan inersiya momenti jismning butun hajmi bo’yicha olingan hajm integrali orqali ifodalanadi,ya’ni ) ( 2 2 2 ) )( , , ( V xx dxdydz z y z y x dV h J Agar jism bir jinsli bo’lsa, ( =const) yuqoridagi formula quyidagi ko’rinishga keladi: v xx dV h J 2 , bu yerda v dV h 2 hajmning geometrik inersiya momenti. Agar jism qalinligi b ga teng bo’lgan yupqa plastinkadan iborat bo’lsa, bd dv (bu yerda d plastinkaning elementar yuzasi) bo’lib, plastinkaning x o’qiga nisbatan inersiy momenti quydagicha topiladi. v xx dl h J 2 , bu yerda b -sirtning zichligi. Agar jism ko’ndalang kesm yuzasi bo’lgan ingichka sterjndan iborat bo’lsin. U holda elementar hajmni dt dv ko’rinishda ifodalash mumkin, dl- elementar uzunlik. Bu holda sterjnning x o’qiga nisbatat inersiya momenti quydagicha hisoblanadi: v xx d h b J 2 , bu yerda - chiziqli zichlik. Sistemaning biror x o’qqa nisbatan inersiya momentini quydagicha korinishda ham tasvirlash mumkin: 241 2 2 xx i i i xx M h m J , bu yerda M- butun sistema massasi, xx -miqdorga sistemaning x o’qiga nisbatan inersiya radiusi deyiladi. xx - massasi butun sistema massasiga teng bo’lgan shunday nuqtagacha bo’lgan, masofa bo’lib, bu nuqtaning x o’qiga nisbatan inersiya momenti butun sistemaning x o’qiga nisbatan inersiya momentiga teng. Yuqorida tenglikdan: M J xx xx . Ba’zi oddiy jismlarning inersiya momentlarini qaraymiz: 1) Bir jinsli ingichka xalqa. Xalqaning massasi M va radiusi R bo’lsin. Xalqa markazidan xalqa tekisligiga perpendikulyar Cx o’qini o’tkazamiz (3-rasm). U holda xalqaning ixtiyoriy nuqtasi Uchun R h i va i i i i i x MR R m h m J 2 2 2 (14) Xuddi shunday formulani yupqa dekartli silindrik qobiq uhun ham hosil qilish mumkin 2) Bir jinsli doiraviy pilastinka. Plastinkanig massasi M, radusi R bo’lsin. Plastinkani ingichka konsentrik xalqalarga ajratamiz (1-rasm). Eni i r va radusi i r bo’lgan halqaning yuzi i i r r 2 va massasi i i r r R M 2 2 bo’ladi. U holda (14) formulaga asosan bu xalqaning plastinka markazidan uning tekisligiga perpendikuliar bo’lib o’tuvchi Cx o’qqa nisbatan inersiya momenti 2 2 ) 2 ( i i i r r r R M ga teng. Bu miqdorlarni yig’ib 0 i r n da limitga o’tsak plastinkaning inersuya momenti uchun quyidagi firmulani hosil qilamiz: 4 2 2 4 2 0 3 2 R R M dr r R M J R l C R 1-rasm 2-rasm R C i r i r 242 va demak 2 2 1 MR J l (15) Xuddi shunday formulani massasi M va radiusi R bo’lgan bir jinsli silindr uchun ham hosil qilish mumkin. 3. Bir jinsli ingichka sterjn. Sterjen massasi M, uzunligi l bo’lsin (2-rasm). Sterjnning uning bir uchidan unga perpendikuliar bo’lib o’tuvchi Ax o’qqa nisbatan momentini hisoblaymiz. Sterjnning i h uzunlikdagi bo’lakchasining massasi i h l M ga teng. i i i x h m J 2 yoki i i i x h h l M J 2 bu tenglikda 0 i h n da limitga o’tib quyidagi formulani hosil qilamiz 3 3 0 2 l l M dh h l M J l l (16) 5. Parallel to’g’ri chiziqlar dastasiga nisbatan inersiya momenti. Gyugens (Shteyner) teoremasi O’qqa nisbatan inersuya momentining ta’rifidan ko’rinib turibdiki, o’qqa nisbatan inersiya momenti o’qning holatiga bog’liq, ta’ni o’qning holati o’zgarishi bilan inersiya momentining qiymati o’zgardi. Shu maqsad bilan parallel to’g’ri chiziqlar dastasiga nisbatan inersiya momentlari orasidagi bog’lanishni topamiz. O’qlari o’zaro parallel bo’lgan Cxyz va boshi sistema massalar markazida bo’lgan C z y x koordinatalar sistemalarini plamiz (4-rasm). Sistemaning x o’qiga nisbatan inersiya momentini olamiz. ш i i i i i i xx z y m h m J ) ( 2 2 2 . (1) x y z x i h i h z y ) , , ( i i i z y x M ) , , ( i i i z y x C d 4-rasm C x h h 3-rasm x 243 Sistema massalar markazining Oxyz koordinatalar sistemasiga nisbatan koordinatalari c c c z y x , , bo’lsin. U holda c i i c i i z z z y y y ' ' bu yerda ' ' ' , , i i i z y x lar M nuqtaning C z y x koordinatalar sistemasiga nisbatan inersiya momenti. Bularni (1) tenglikka qo’yamiz: i c i c i i i c c i ш i i i i c i c i i xx z z y y m z y m z y m z z y y m J ) ( 2 ) ( ) ( ) ( ) ( ' ' 2 2 2 2 2 ' 2 ' (2) tenglikning o’ng tomonidagi birinchi qo’shiluvchi sistemaning x o’qqa nisbatan inersiya momentini ifodalaydi, ya’ni ш i i i xx z y m J ) ( 2 2 . Ikkinchi qo’shiluvchini qaraymiz: 2 2 2 2 2 ) ( ) ( Md m z y z y m i i c c с с i i bu yerda M- butun sistema massasi, d- x va x o’qlar orasidagi masofa. Endi uchinchi qo’shiluvchini qaraymiz. i i i c i i i c c с c с i i z m z y m y z z y y m ) ( ' ' bu yerda i i i i i i z m y m 0 0 Shunday qilib 2 Md J J xx xx . (3) (1) tenglik Gyugens (Shteyner) teiremasini ifodalaydi. Teorema. Sistemaning biror o’qqa nisbatan inersiya momenti shu o’qqa parallel va sistema massalar markazidan o’tuvchi o’qqa nisbatan inersiya momenti bilan butun sistema massasining o’qlar orasidagi masofa kvadratiga ko’payitmasi yig’indisiga teng. Agar x va x o’qlarga nisbatan inersiya radiuslarini kiritsak, u holda 2 2 2 d x x xx (4) (3) yoki (4) tengliklardan shunday xulosa kelib chiqadiki, parallel to’g’ri chiziqlar dastasiga nisbatan inersiya momentlari orasida sistema massalar markazidan o’tuvchi o’qqa nisbatan inersiya momenti eng kichik bo’lar ekan. Gyugens teoremasidan foydalanib, parallel to’g’ri chiziqlar dastasining birorta o’qiga nisbatan inersiya momenti ma’lum bo’lsa, dastaning ixtiyoriy o’qiga nisbatan inersiya momentini topish mumkin. Faraz qilaylik dastaning 1 o’qiga nisbatan inersiya momenti J 1 bo’lsin, u holda Gyugens teoremasiga asosan: J 1 =J c +Md 2 , (5) bu yerda c J -1 o’qqa parallel va sistema markazidan o’tuvchi o’qqa nisbatan inersiya momenti, d 1 –massalar markazidan o’tuvchi o’q bilan 1 o’q orasidagi O 244 masofa. 1 o’qqa parallel 2 o’qqa nisbatan inersiya momenti uchun Gyugens teoremasini yizamiz: J 1 =J c +M 2 2 d (6) (5) va (6) tengliklardan quyidagi munosabatni hosil qilamiz: J 1 =J c +M 2 1 2 2 d d (7) Gyugens teoremasi nafaqat o’qqa nisbatan inersiya momenti balki barcha ikkinchi darajali momentlar o’rinli bo’ladi, ya’ni 2 2 2 c i i i i i i Mx x m x m va h.k. c c i i i i i i i i z My z y m z y m va h.k. ) ) ( ) ( 2 2 2 2 2 2 2 2 2 c c c i i i i i i i i i i z y Mx z y x m z y x m . 6. Bir nuqtadan chiquvchi to’g’ri chiziqlar dastasiga nisbatan inersiya momenti Sistemaning O nuqtadan o’tuvchi l o’qqa nisbatan inersiya momentini topamiz. l o’qning Oxyz koordinatalar sistemasi o’qlariga nisbatan yo’nalishi uning yo’naltiruvchi kosinuslari , , lar bilan aniqlanadi. Albatta sistemaning l o’qiga nisbatan inersiya momenti yo’naltiruvchikosinuslarning funksiyasi bo’ladi. O’qqa nisbatan inersiya mometining ta’rifiga asosan: i i i l h m J 2 bu yerda h i -m i massali nuqtadan l o’qigacha bo’lgan masofa. M i nuqtaning O nuqtaga nisbatan radiusi i i r M O hamda k z j y i x r i i i . U holda i i i i i r z y x l r cos 0 bu yerda 0 l va r i i lar orasida burchak. i i i r h sin bo’lgani uchun x y o l i r , , ( i i i i z y x M z i h 5-rasm 245 ш i i i i ш i i i i i i l r r m r m h m J 2 2 2 2 2 ) cos ( sin . 1 2 2 2 munosabatdan fiydalanib quyidagi munosabatni hosil qilamiz: ш i i i i i i i l z y x z y x m J 2 2 2 2 2 2 2 ) ( ) )( ( yoki ш i i i i i i i i i i i i i l y z z y y x x y x z z y m J 2 2 2 ) ( ) ( ) ( 2 2 2 2 2 2 2 2 2 Endi quyidagi belgilashlarni kiritamiz: i i i i i yz i i i yy i i i i i yz i i i xx z x m J x z m J z y m J z y m J ; ); ( ; ); ( 2 2 2 2 i i i i xy i i i i xx y x m J y x m J ; ) ( 2 2 U holda inersiya momenti uchun quydagi ifodani hosil qilamiz . 2 2 2 2 2 2 xy xz yz zz yy xx l J J J J J J J (8) 7.Inersiya tenzor. Inersiya ellipsoidi. (8) tenglikdan O nuqtadan o’tuvchi ixtiyoriy o’qqa nisbatan inersiya momentini topish uchun oltita , , yy xx J J xy zx yz zz J J J J , , , nuqtalarni va o’qning yo’naltiruvchi kosinuslar , , larni bilishi yetarli. Bu miqdorlarni quydagi simmetrik matrisa ko’rinishida yozish mumkin: zz zy zx yz yy yx xz xy xx J J J J J J J J J J ) ( (9) (J) matiritsaga inersiya tenzori deyiladi. (9) matiritsaning diaganal bo’ylab joylashgan elementlari o’qlarga nisbatini inersiya momentlarini ifodalaydi , qolgan elemetlari inersiyalar ko’paytmasining – ishora bilan olingan ifodalari. (J) tenzori biror a vektorga ta’sir etirsak, proeksiyalar a vektor komponentalarining chioziqli funksiyalari bilan b vektorni beradi. b vektor a vektorning chiziqli vektor – funksiyasini ifodalaydi. Bu operat siya a vektorni (J) tenzorga ko’paytmasini ifodalaydi va quydagicha yoziladi: ). (J a b b vektorning proyeksiyalari quyidagicha topiladi: ; z xz y xy x xx x a J a J a J b . ; z zz y zy x zx z z zz y zy x yx y a J a J a J b a J a J a J b (J) tenzordan foydalanib, (8) formulani quydagicha almashtirish mumkin. l o’qining 0 l birlik vektorni olamiz: ; 0 k j i l uholda . ) ( ) ( ) ( ) ( 0 k J J J j J J J i J J J y l zz zy xz yz yy yx xz xy xx ) ( 0 J l vektorni 0 l vektorga skaliar ko’paytiramiz: 246 . 2 2 2 ) ( 2 2 2 0 0 xy zx yz zz yy xx J J J J Y J l y l (10) ; yx xy J J ; zy yz J J xz zx J J bo’lgani uchun (10) ifoda , , larga nisbatan kvadratik formani ifodalaydi. l o’qini ustida ixtiyoriy A nuqtani olamiz, u holda A nuqtaning koordinatalari quyidagicha bo’ladi: , R x , R y , R z OA=R. Bulardan , , larning qiymatlrini (8) ifodaga qo’yamiz va quyidagi ifodani hosil qilamiz: . 2 2 2 2 2 2 2 xy J zx Y yz J Z J Y J x J R J xy zx yz zz yy xx l (11) R ni shunday tanlaymizki 2 2 k R J l yoki , l J k R (12) bu yerda k o’zgarmas miqdor. U holda . 2 2 2 2 2 2 2 k xy J zx J yz J z J y J x J xy zx yz zz yy xx (13) Demak A nuqta geometirik o’rni (13) tenglama bilan aniqlanadigan 2- tartibli sirtni ifodalaydi. l J musbat aniqlangan miqdor va nolga teng emas shuning uchun R chekli va demak (13) sirt cheksi uzoqlashgan nuqtaga ega emas. Demak bu sirt ellipsoid bo’ladi. Bu elepsoidga O nuqtaga nisbatan inersiya illipsoidi deyiladi. 2 k ning har hil qiymatlari uchun o’xshash ellipsoidlar hosil bo’ladi. Shunday qilib jismning har bir O nuqtasiga to’la aniqlangan bitta ellipsoid mos keladi. Agar O nuqta jismning massalar markazi bilan ustma-ust tushsa, u holda bu nuqta uchun qurulgann ellipsoidga markaziy ellipsoid deyiladi. Inersiy ellipsoidining bosh o’qlariga O nuqta uchun jismning bosh inersiyasi o’qlari deyiladi. z y x 0 R A(x,y,z) 6- rasm |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling