Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti axborotlashtirish texnologiyalari
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 3.Sistema kinetik energiyasining o`zgarishi haqidagi teorema
- Nazorat savollari. 1.
- 1.2. “Massalar geometriyasi. Inersiya momentlarining umumiy formulalari ” mavzusining texnologik xaritasi.
- Belgilar: MS-muommoli savol, MV- muommoli vaziyat
- Tayanch iboralari
- 1. Massalar taqsimoti.
- 2. Birinchi darajali momentlar.
Demak, mexanik sistemaning biror qo`zg`almas o`qqa nisbatan kinetik momentidan vaqt bo`yicha olingan hosila sistema nuqtalariga ta’sir etuvchi tashqi kuchlaning shu o`qqa nisbatan momentlarining yig`indisiga teng. Sistema kinetik momentining o`zgarishi haqidagi teoremadan qattiq jismning aylanma harakatini o`rganishda, giroskoplar nazariyasida keng foydalaniladi. Bu teoremaning afzalligi shundan iboratki, sistema harakat miqdorining o`zgarishida oid teoremadagidek , oldindan noma’lum bo`lgan ichki kuchlar qatnashmaydi. 3.Sistema kinetik energiyasining o`zgarishi haqidagi teorema Mexanik sistema N ta moddiy nuqtalardan tashkil topgan bo`lsin. Sistemaning har bir nuqtasiga aktiv kuchlardan tashqari, bog`lanish reaksiya kuchlarini ham qo`yamiz va sistema nuqtalariga qo`yilgan kuchlarni ichki va tashqi kuchlardan iborat ikki guruhga ajratamiz. Sistemaning k M nuqtasiga ta’sir etayotgan tashqi kuchlar hamda ichki kuchlarning teng ta’sir etuvchilari mos z y x o e M 0 k r 0 M i k F e k F k k v m 231 ravishda i k e k F F , bo`lsin. U holda sistemaning har bir nuqtasini i k e k F va F kuchlar ta’siridagi erkin nuqta deb qarash mumkin. Binobarin, (21.100) ga asosan sistemaning har bir nuqtasi kinetik energiyasining o`zgarishi haqidagi teoremaning differensialli ifodasi quyidagicha yoziladi: , ,....., 2 , 1 , 2 2 N k dA dA v m d i k e k k k (21.107) Bunda, e k dA va i k dA – mos ravishda, sistema nuqtalariga ta’sir etuvchi tashqi va ichki kuchlarning elementar ishlari. (21.107) ifodani hadlab qo`shamiz: i k e k k k dA dA v m d 2 2 yoki , i k e k dA dA dT Bunda – 2 2 k k v m T sistemaning kinetik energiyasi. (21.108) tenglama sistema kinetik energiyasining o`zgarishi haqidagi teoremaning differensialli ifodasidi: sistema kinetik energiyasining differensiali sistemaga ta’sir etuvchi tashqi va ichki kuchlar elementar ishlarining yig`indisiga teng. (21.108) ni integrallab sistema nuqtalarining chekli ko`chishlarida kinetik energiyasining o`zgarishiga oid teoremaga ega bo`lamiz. i k e k A A T T 0 (21.109) Bunda: 0 T va T –mos ravishda sistemaning sistemaning boshlang`ich va istalgan paytdagi kinetik energiyalari; e k A –sistema nuqtalariga ta’sir etuvchi tashqi kuchlarning ishi; i k A –ichki kuchlatning chekli qo`shishdagi ishlari. (21.109) munosabat sistema kinetik energiyasining o`zgarishi haqidagi teoremani ifodalaydi: sistemaning holatdan ikkinchi holatga ko`chishida kinetik energiyasining o`zgarishi sistema nuqtalariga ta’sir etuvchi barcha tashqi va ichki kuchlarning mos ko`chishlardagi ishlarining yig`indisiga teng. (21.108) va (21.109) dan ko`ramizki sistema dinamikasining boshqa umumiy teoremalarida farqli ravishda, sistema kinetik energiyasining o`zgarishi haqidagi teoremada ichki kuchlar ham qatnashadi. 232 O`zgarmas mexanik sistema uchun (yoki absolyut qattiq jism uchun) ichki kuchlar bajargan ishlarning yig`indisi nolga teng bo`ladi. Bu holda (21.109) quyidagicha yoziladi . 0 e k A T T (21.110) Ya’ni o`zgarmas mexanik sistema (yoki absolyut qattiq jism) bir holatdan ikkinchi holatga ko`chishida kinetik energiyasining o`zgarishi mazkur sistema (yoki qattiq jism) nuqtalariga ta’sir etuvchi barcha tashqi kuchlarning mos ko`chishlaridagi ishlarining yig`indisiga teng. Agar mexanik sistemani tashkil qiluvchi nuqtalar qo`zg`almas silliq sirtlar ustida harakatlansa, bog`lanish reaksiya kuchlari mazkur sirtlarga o`tkazilgan normal bo`yicha yo`nalgani uchun sistema nuqtalarining har qanday ko`chishida bog`lanish reaksiya kuchlarining ishi nolga teng bo`ladi va (21.109) da bog`lanish reaksiya kuchlari qatnashmaydi. 233 Nazorat savollari. 1. Sitemaning harakat miqdori deb nimaga aytiladi? 2. Sistemaning kinetik momenti deb nimaga aytiladi? 3. Sistemaning kinetik energiyasi nimaga teng? 4. Tashqi va ichki kuchlarning bajargan ishi nimaga teng? 5. Sistema harakat miqdorining o`zgarishi haqidagi teorema nima deydi? 6. Sistema kinetik momentining o`zgarishi haqidagi teoremani ta`riflang? 7. Sistema kinetik energiyasining o`zgarishi haqidagi teorema qanday ta`riflanadi? Xulosa Mexanik sistema dinamikasining umumiy teoremalari harakat tenglamalarining bevosita natijasi bo`lib, sistemaga ta`sir etuvchi kuchlar bilan dinamik miqdorlar orasidagi bog`lanishni aniqlab beradi. Sistema dinamikasining umumiy teoremalaridan ba`zi hollarda harakatning birinchi integrallarini aniqlash mumkin. Ushbu inegrallar sistemaning harakatini aniqlashda yetakchi rol o`ynaydi, va demak, amaliy masalalarni yechishda katta ahamiyetga ega. 234 1.1. Mavzuning texnologik modeli. 19- mavzu Massalar geometriyasi. Inersiya momentlarining umumiy formulalari. O’quv soati – 2 soat Talabalar soni: 50 ta O’quv mashg’ulot shakli Ma’ruza (axborotli dars) Mavzu rejasi 1.Sistemaning massalar markazi va uning koordinatalari. 2. Sistemaning inersiya momentlari.Inersiya momentlarining umumiy formulalari. 3.Jismning parallel o`qlarga nisbatan inersiya momentlarini hisoblash. Gyugens-Shtayner teoremasi. O`quv mashg`ulotning maqsadi Absolyut qattiq jism dinamikasida katta ahamiyatga ega bo`lgan massalar geometriyasi haqida ma`lumot berish. Pedagagik vazifalari: O’quv faoliyati natijalari: Sistemaning massalar markazi haqida tushuncha berish. Sistemaning massalar markazi va uning koordinatalarini topish haqida tushunchaga ega. Sistemaning inersiya momentlari haqida tushuncha berish. Sistemaning inersiya momentlari haqida yaxshi bilimga ega. Gyugens-Shtayner teoremasini isbotlab berish. Gyugens-Shtayner teoremasini eslab qoladi. O’qitish vositari O’UM,ma’ruza matni,mokpyuter saydlari,doska O’qitish usullari Axborot ma’ruza,blis-so’rov,Pinbord texnikasi, aqliy hujum O’qitish shakllari Frontal,kollektiv ish. O’qitish sharoiti Texnik vositalar bilan taminlangan,guruhda ishlash usulini qo’llash mumkin bo’lgan auditoroya Monitoging va baholash Og’zaki savollar, blis-so’rov 235 1.2. “Massalar geometriyasi. Inersiya momentlarining umumiy formulalari ” mavzusining texnologik xaritasi. Ish bosqich- lari O’qituvchi faoliyatining mazmuni Tingloichi faoliyatining mazmuni 1- Mavzuga kirish bosqich (20min) 1.1.O`quv mashg`uloti mavzusi, savollarni va o`quv faoliyati natijalarini aytadi. 1.2.Baholash me’zonlari (2-ilova) 1.3.Pinbord usulida mavzu bo`yicha ma’lum bo`lgan tushunchalarni faollashtiradi. Pinbord usulida natijasiga ko`ra tinglovchilarning nimalarda adashishlari, xato qilishlari mumkinligining tashxizini amalga oshiradi (1-ilova). 1.4.Mavzuni jonlashtirish uchun savollar beradi. (3-ilova). Tinglaydilar. Tinglaydilar 2- bosqich Asosiy bo’lim. (50min) 2.1 Savol yuzasidan mini ma’ruza qiladi. 2.2 Ma’ruza rejasining hamma savollar bo`yicha tushuncha beradi (4-ilova). 2.3 Ma’ruzada berilgan savollar yuzasidan umumlashtiruvchi xulosa beradi. (5-ilva). 2.4 Tayanch iboralarga qaytiladi. 2.5 Talabalar ishtirokida ular yana bir bor takrorlanadi. Tinglaydilar. Tinglaydilar. UMK ga qarydilar UMK ga qarydilar Har bir tayanch tushuncha va iboralarni muhokama qiladilar 3- bosqich Yakun lovchi (10min) 3.1 Mashg`ulot bo`yicha yakunlovchi xulosalar qiladi. Mavzu bo`yicha olingan bilimlarni qayerda ishlatish mumkinligi ma’lum qiladi. 3.2 Mavzu bo`yicha bilimlarni chuqurlashtirish uchun adabiyotlar ro`yxatini beradi. 3.3 Keyingi mavzu bo`yicha tayyorlanib kelish uchun savollar beradi. Savollar beradilar UMKga qaraydilar. UMK ga qarydilar Vazifalarni yozib oladilar. 19-Ma’ruza 236 Massalar geometriyasi. Inersiya momentlarining umimiy formulalari. Reja: 4. Sistemaning massalar markazi va uning umumiy formulalari. 5. Sistemaning inersiya momentlari. Inersiya momentlarining umumiy formulalari. 6. Jismning parallel o`qlarga nisbatan inersiya momemtlarini hisoblash. Gyugens-Shtayner teoremasi. Adabiyotlar: [1], 128-147 sah, [5], 333-352 sah. Tayanch iboralar: Mexanik sistema, massalar markazi, inersiya momentlari, birinchi va ikkinchi darajali inersiya momentlari, o`qqa nisbatan inersiya momenti. Belgilar: MS-muommoli savol, MV- muommoli vaziyat, MT- muommoli topshiriq, MM- muommoli masala Baholash mezoni : Har bir savol javobiga – ball Har bir qo’shimcha fikrga – ball Har bir javobni to`ldirishga- ball Insert sxemasi bo’yicha mavzuni o’qib chiqing va jadvalni to’ldiring Mavzuni jonlantirish uchun blis- so`rov savollari 1.Mexanik sistema nima? 2.Absolyut qattiq jism deb nimaga aytiladi? 3.Massalar markazi qanday aniqlanadi? 4.Sistemaning inersiya momentlari deb nimaga aytiladi? 5.O’qqa nisbatan inersiya momenti qanday aniqlanadi? 237 № Asosiy tushunchalar Belgi 1 Mexanik sistema. 2 Absolyut qattiq jism. 3 Sistemaning inersiya momentlari. 4 Birinchi darajali momentlar. 5 Ikkinchi darajali momentlar. 6 O`qqa nisbatan inersiya momenti. 7 Qattiq jismning inersiya momenti. 8 Gyugens-Shteyner teoremasi. 9 10 Insert jadvali qoidasi. V - avval olgan bilimiga to’g’ri keladi. + - Yangi ma’lumot. – - olgan bilimiga qarama-qarshi. ? – tushunarsiz, 238 Mavzu: Massalar geometriyasi Tayanch iboralari: massa, readus-vektor, absolyut qattiq jism, statik moment, inersiya momenti, inersiya radiusi, inersiya tenzori vainertsiya ellipoidi. Reja 1. Massalar taqsimoti; 2. Birinchi darajali momentlar; 3. Ikkinchi darajali momentlar; 4. O’qqa nisbatan inersiya momenti; 5. Parallel to’g’ri chiziqlar dastasiga nisbatan inersiya momenti; 6. Bir nuqtadan chiquvchi to’g’ri chiziqlar dastasiga nisbatan inersiya mopmenti; 7. Inersiya tenzori. Inersiya ellipsoidi. 1. Massalar taqsimoti. Absolyut qattiq jism dinamikasida massalar taqsimoti muhum ahamiyatga ega. Massalar taqsimotini xarakterlovchi kattalikka moment deyiladi. Moment sistema nuqtalari massalarini ular koordinatalarining bir jinsli funksiyalari ko’payitmalari yig’indisini ifodalaydi, ya’ni i i i i i z y x m ko’rinishda bo’ladi. n ga moment darajasi deyiladi. Agar sistema massasi uzluksiz taqsimlangan va jism zichligi koordinatalarning bir jinsli funksiyasi bo’lsa, moment hajm integral ko’rinishida ifodalanadi, ya’ni ) ( ) , , ( V dxdydz z y x z y x Agar jism bir jinsli bo’lsa ya’ni jismning zichligi koordinatalardan bog’liq bo’lmasa , moment quydagi ko’rinishda ifodalanadi: ) (V dxdydz z y x . Bu hplda moment zichlikning faqat koordinatalarning funksiyasidan hajm bo’yicha olingan integralning ko’paytmasini ifodalaydi. Bu integral geometrik miqdor bo’lgani uchun n-darajali geometrik moment deyiladi. Shunday qilib bir jisnsli bolgan holda moment zichlik bilan geometrik moment ko’payitmasiga teng. Texnikada odatda birinchi va ikkinchi darajali momentlar kuzatiladi, yuqori darajali momentlar mustahkamlik nazariyasida ba’zan qo’laniladi. 2. Birinchi darajali momentlar. i i i r m ( i i m r massalar zarrachaning radius –vektor) ko’rinishda ifodalangan miqdorlarga statik momentlar yoki birinchi darajali momrntlar deyiladi.Bu ifodaga sistemaning O markazga nisbatan statik momenti deyiladi. Biz ma’lumki 239 c i i i r M r m bu yerda M butun sistemaning massasi, c r -massalar markazining radius- vektori. Agar O markaz massalar markazi bilan ustma-ust tushsa, i i i r m statik moment nolga teng bo’ladi. Statik momentni quyidagi ko’rinishda yozamiz: k z m j y m i x m r m i i i i i i i i i i i i . i i i i i i i i i z m y m x m , , miqdorlar mos ravishda yz, zx, xy tekisliklariga nisbatan statik momentini ifodalaydi. c i i i c i i i c i i i Mz z m My y m Mx x m , , , bu yerda c c c z y x , , lar massalar markazining koordinatalari. Statik momentning o’lchavi massa o’lchovi bilan uzluksiz o’lchovli ko’payitmasiga teng. Agar O markaz sistema massalar markazi bilan ustma –ust tushsa, koordinatalar tekisliklariga nisbatan statik momentlar nolga teng bo’ladi. 3. Ikkinchi darajali momentlar. Quyidagi ko’rinishdagi miqdorlarga ikkinchi darajali momentlar deyiladi: 2 2 2 , , i i i xy i i i zx i i i yz z m J y m J x m J ; i i i i xy i i i i zx i i i i yz y x m J x z m J z y m J , , ; ) ( ), ( ), ( 2 2 2 2 2 2 i i i i zz i i i i yy i i i i xx y x m J x z m J z y m J ; , ) ( 2 2 2 2 0 i i i i i i i i r m x z y m J Ulardan birinchi uchtasi mos ravishda yz, zx, xy tekisliklariga nisbatan inersiya momentlari, ikkinchi uchtasi markazdan qochma momentlar yoki inersiyalar ko’paytmasini, uchinchi uchtasi mos ravishda x,y,z o’qlariga nisbatan inersiya momentlarini va oxirgisi O nuqtaga nisbatan inersiya momentini ifodalaydi. 1)Ikkinchi darajali momentning o’lchovi massa o’lchovi bilan uzunlik o’lchovi ko’paytmasiga, teng. Bu miqdorning o’lchov birligi: SI sistemasida kg m 2 texnik o’lchov birliklar sistemasida 1kg m sek 2 . 2) Uchta o’zaro perpendikulyar tekisliklarga nisbatan inersiya momentlari yig’indisi markazga nisbatan inersiya momenttiga teng, ya’ni 0 J J J J xy zx yz . 3)Uchta o’zaro perpendikuliar o’qlarga nisbatan inersiya momentlari yig’indisi markazga nisbatan inersiya momentining ikkilanganiga teng, ya’ni 0 2J J J J zz yy xx . 240 4)Ikkita o’qqa nisbatan inersiya momentlari yig’indisi uchunchisidan hamma vaqt katta, ya’ni yy zz xx xx yy zz zz yy xx J J J J J J J J J , , Haqiqatan ham 2 2 2 2 2 2 2 2 ) ( ) ( ) ( i i i i i i i i i i i i i i i z m y x m x z m z y m , bundan ) ( ) ( ) ( 2 2 2 2 2 2 i i i i i i i i i i i i y x m x z m z y m va h.k. Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling