Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti axborotlashtirish texnologiyalari
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Izoh.
- 1.2. “Sistema dinamikasining umumiy teoremalari” mavzusining texnologik xaritasi.
- 1. Sistema harakat miqdorining o’zgarishi haqidagi teorema. 2. Sistema kinetik momentining o’zgarishi haqidagi teorema.
- Tayanch iboralar
- MT- muommoli topshiriq, MM- muommoli masala Baholash mezoni
- Mavzuni jonlantirish uchun blis-so’rov savollari
- 18- Ma’ruza Mexanik sistema dinamikasining umumiy teoremalari. 1.Sistema harakat miqdorining o`zgarishi haqidagi teorema
- Sistema kinetik momentining o`zgarishi haqidagi teorema
x k k k k z y x M , , i k F e k F k r 0 z y 219 hisoblash mashinalarni qo`llab bu tenglamalarning taqribiy yechimini juda katta aniqlik bilan topish mumkin. Ko`pincha (19.6) tenglamalarda qatnashuvchi ichki kuchlar ham noma’lum bo`ladi, shu sababli masalani yechish murakkablashadi. 3. Bog`lanishdagi mexanik sistema harakatining differensial tenglamalari Agar sistema nuqtalariga bog`lanishlar qo`yilgan bo`lsa, u holda bog`lanishlardan bo`shatish haqidagi aksiomaga ko`ra, ta’sir etayotgan k F aktiv kuchlar qatoriga k N bog`lanish reaksiya kuchlarini ham qo`shish kerak. Natijada mexanik sistemani k F aktiv kuchlar va k N reaksiya kuchlari ta’siridagi erkin mexanik sistema deb qaraladi. Bunday sistema harakatning differensial tenglamalari Nyutonning ikkinchi qonuniga asosan quyidagicha yoziladi: , const r c ya’ni sistema harakatlanganda sistemaning massalar markazi tinch holatda qoladi. Faraz qilaylik, sistemaga ta’sir etuvchi tashqi kuchlarning bosh vektori noldan farqli bo`lib, uning biror o`qdagi proeksiyasi nolga teng bo`lsin: . 0 e e x X R U holda (21.4) tenglamalarning birinchisidan const x x c c 0 kelib chiqadi. Demak, sistemaga ta’sir etuvchi tashqi kuchlarning biror o`qdagi proeksiyalarining algebraik yig`indisi nolga teng bo`lsa , sistema massalar markazi tezligining shu o`qdagi proeksiyasi o`zgarmas bo`ladi. Xususan, agar boshlang`ich paytda 0 cxo c v x bo`lsa, sistemaning harakati davomida 0 cx v bo`ladi, ya’ni bu holda sistema massalar markazining koordinatasi c x o`zgarmay qoladi: . const x x co c 220 Olingan natijalar sistema massalar markazi harakatining saqlanish qonunini ifodalaydi. Sistema massalar markazi harakatining saqlanish qonunini qo`llashga oid bir necha misollar keltiramiz. 1. Havoning qarshiligini hisobga olmay, gorizontga nisbatan qiyalatib 0 v boshlang`ich tezlik bilan otilgan to`p o`qining og`irlik kuchi ta’siridagi harakatini tekshiramiz. O`q uchib ketayotganda havoda yorilsa, uning bo`laklari turli tomonga uchib ketadi, lekin bo`laklarning birortasi yerga borib tushguncha ularning massalar markazi ilgarigi harakatini davom ettiradi. Bo`lakchalardan birortasi yerga tushgandan so`ng, sistemaga ta’sir etuvchi tashqi kuchlarga Yerning reaksiya kuchi ham qo`shilib, o`q massalar markazining harakatini o`zgartiradi. O`q yorilganda hosil bo`ladigan kuchlar mohiyati bo`yicha ichki kuchlardan iborat bo`lgani uchun ular o`q massalar markazining harakatini o`zgartira olmaydi. 2. Absolyut silliq gorizontal tekislik ustida turgan odam o`zicha gorizontal yo`nalishda harakat qila olmaydi. Chunki odamning og`irligi va gorizontal silliq tekislikning normal reaksiyasi tashqi kuchlar bo`lib, bu ikkala kuch vertikal yo`nalgani sababli ularning gorizontal o`qdagi proeksiyalari yig`indisi nolga teng. Agar odam boshlang`ich paytda tich holatda bo`lsa, massalar markazi harakatining saqlanish qonunida ko`ra u, o`z gavdasining massa markaziga gorizontal ko`chish bera olmaydi. Masalan, odam o`ng oyog`ini oldinga ko`targanda uning chap oyog`i orqaga suriladi va massalar markazi o`z joyida qoladi. Odamning oyoq kiyimi bilan gorizontal tekislik orasida sirpanishdagi ishqalanish mavjud bo`lganda, odam chap oyog`ining orqaga ketishiga qarshilik ko`rsatadigan va oldinga yo`nalgan ishqalanish kuchi ta’sir etadi. Bunda ishqalanish kuchi tashqi kuch bo`lib, odamning oldinga harakat qilishiga imkon beradi. 3. Parovoz, avtomobil va shunga o`xshash sistemalarning gorizontal yo`nalishdagi harakatini ham shunday tushuntirish mumkin. Dvigateldagi gazning porshenga bosimi avtomobilga nisbatan ichki kuch bo`lganligi tufayli avtomobilning massalar markazini harakatlantira olmaydi. Dvigateldan yetakchi 221 g`ildiraklarga aylantiruvchi moment uzatilishi hisobiga yetakchi g`ildirak aylanadi. Avtomobil o`ngga harakatlanganda yetakchi g`ildirakning tekislikka tegib nuqtasi chapga siljishga intiladi. U holda g`ildirakka o`ng tomonga yo`nalgan ishqalanish kuchi ta’sir etadi. Bu kuch tashqi kuch bo`lib, avtomobil massalar markazining o`ng tomonga siljishiga imkon beradi. Agar ishqalanish kuchi bo`lmasa, yoki bu kuch yetaklanuvchi g`ildirakning qarshiligini yenga olmasa, avtomobil harakatlana olmaydi. Bunda yetakchi g`ildirak aylansa-da avtomobil joyidan qo`zg`almaydi. Izoh. Yetaklanuvchi g`ildirakka aylantiruvchi moment ta’sir qilmasdan, balki uning o`qiga qo`yilgan kuch ta’sir qiladi. Bu kuch ta’sirida hamma g`ildiraklar va ular bilan birga g`ildirakning tekislikka tegib turgan nuqtasi ham avtomobil bilan birgalikda o`ng tomonga siljiydi. Bunda g`ildirakka orqaga yo`nalgan ishqalanish kuchi ta’sir etadi. Bu kuch tashqi kuch bo`lib, g`ildirak harakatini to`xtatishga intiladi. 222 Nazorat savollari 1. Mexanik sistema deb nimaga aytiladi? 2. Bog’lanishlar nima? Ularning qanday turlarini bilasiz? 3. Golonom va nogolonom sistemalar deb nimaga aytiladi? 4. Ichki va tashqi kuchlar kuchlar ta’rifini bering. 5. Sistemaning harakat miqdori nimaga teng? 6. Sistemaning kinetik momenti nimaga teng? 7. Sistemaning kinetik energiyasi qanday ifodalanadi? 8. Sistema harakatining differensiyal tenglamalari qanday yoziladi? Xulosa Mexanik sistemaning harakati tashqi va ichki kuchlarga bog’liq bo’ladi. Har qanday ichki kuchga qarama-qarshi yo’nalgan boshqa kuch mos keladi (miqdor jihatdan o’zaro teng). Demak: 1)Barcha ichki kuchlarning bosh vektori nolga teng. 2)Barcha ichki kuchlarning ixtiyoriy markazga va koordinata o’qlariga nisbatan bosh momentlari nolga teng bo’ladi. Sistemaning massalar markazi tushunchasi og’irlik markaziga nisbatan umumiyroq tushunchadir. O’girlik markazi tushunchasi Yerning tortish kuchi maydonida joylashgan mexanik sistemaga nisbatan o’rinlidir. 223 1.1. Mavzuning texnologik modeli. 18- mavzu Sistema dinamikasining umumiy teoremalari. O’quv soati – 2 soat Talabalar soni: 50 O’quv mashg’ulot shakli Ma’ruza (axborotli dars) Mavzu rejasi 6. Sistema harakat miqdorining o’zgarishi haqidagi teorema. 7. Sistema kinetik momentining o’zgarishi haqidagi teorema. 8. Sistema kinetik energiyasining o’zgarishi haqidagi teorema. O`quv mashg`ulotning maqsadi Mexanik sistema dinamikasining umumiy teoremalari va uning nazariy hamda amaliy ahamiyati haqida tushuncha berish. Pedagagik vazifalari: O’quv faoliyati natijalari: Sistema harakat miqdorining o’zgarishi haqida tushunch berish. Sistemaning harakat miqdori haqida va uning o’zgarish qonunlari to’g’risida yetarlibilimga ega. Sistema kinetik momentining o’zgarishi haqidagi teoremaga tushuncha berish. Sistemaning kinetik momenti va uning o’zgarishi haqida tushunchaga ega. Sistema kinetik energiyasining o’zgarishi haqida tushuncha berish. Sistemaning kinetik energiyasi to’risida Kyoning teoremasini eslab qoladi. Kinetik energiyaning o’zgarishi haqidagi teorema haqida tushunchaga ega. O’qitish vositari O’UM,ma’ruza matni,rasmlar,plakatlar,doska O’qitish usullari Axborot ma’ruza,blis-so’rov,Pinbord texnikasi, aqliy hujum O’qitish shakllari Frontal,kollektiv ish. O’qitish sharoiti Texnik vosiitalar bilan taminlangan,guruhda ishlash usulini qo’llash mumkin bo’lgan auditoroya Monitoging va baholash Og’zaki savollar,blis-so’rov 224 1.2. “Sistema dinamikasining umumiy teoremalari” mavzusining texnologik xaritasi. Ish bosqich- lari O’qituvchi faoliyatining mazmuni Tingloichi faoliyatining Mazmuni 1- Mavzuga kirish bosqich (20min) 1.1.O`quv mashg`uloti mavzusi, savollarni va o`quv faoliyati natijalarini aytadi. 1.2.Baholash me’zonlari (2-ilova) 1.3.Pinbord usulida mavzu bo`yicha ma’lum bo`lgan tushunchalarni faollashtiradi. Pinbord usulida natijasiga ko`ra tinglovchilarning nimalarda adashishlari, xato qilishlari mumkinligining tashxizini amalga oshiradi (1-ilova). 1.4.Mavzuni jonlashtirish uchun savollar beradi. (3-ilova). Tinglaydilar. Tinglaydilar 2- bosqich Asosiy bo’lim. (50min) 2.1 Savol yuzasidan mini ma’ruza qiladi. 2.2 Ma’ruza rejasining hamma savollar bo`yicha tushuncha beradi (4-ilova). 2.3 Ma’ruzada berilgan savollar yuzasidan umumlashtiruvchi xulosa beradi. (5-ilva). 2.4 Tayanch iboralarga qaytiladi. 2.5 Talabalar ishtirokida ular yana bir bor takrorlanadi. Tinglaydilar. Tinglaydilar. UMK ga qarydilar UMK ga qarydilar Har bir tayanch tushuncha va iboralarni muhokama qiladilar 3- bosqich Yakun lovchi (10min) 3.1 Mashg`ulot bo`yicha yakunlovchi xulosalar qiladi. Mavzu bo`yicha olingan bilimlarni qayerda ishlatish mumkinligi ma’lum qiladi. 3.2 Mavzu bo`yicha bilimlarni chuqurlashtirish uchun adabiyotlar ro`yxatini beradi. 3.3 Keyingi mavzu bo`yicha tayyorlanib kelish uchun savollar beradi. Savollar beradilar UMKga qaraydilar. UMK ga qarydilar Vazifalarni yozib oladilar. 225 18-Ma’ruza Sistema dinamikasining umumiy teoremalari. Reja: 1. Sistema harakat miqdorining o’zgarishi haqidagi teorema. 2. Sistema kinetik momentining o’zgarishi haqidagi teorema. 3. Sistema kinetik energiyasining o’zgarishi haqidagi teorema. Adabiyotlar: [1], 24-46 sah, [5], 352-412 sah, [8], 121-130 sah. Tayanch iboralar: Mexanik sistema, absolyut qattiq jism, ichki va tashqi kuchlar, sistemaning harakat miqdori, sistemaning kinetik momenti, sistemaning kinetik energiyasi. Belgilar: MS-muommoli savol, MV- muommoli vaziyat, MT- muommoli topshiriq, MM- muommoli masala Baholash mezoni : Har bir savol javobiga – ball Har bir qo’shimcha fikrga – ball Har bir javobni to’ldirishga – ball Mavzuni jonlantirish uchun blis-so’rov savollari: 1.Mexanik sistema deb nimaga aytiladi? 2.Ichki va tashqi kuchlar qanday kuchlar? 3.Massalar markazi deb qaysi nuqtaga aytiladi? 4.Tashqi va ichki kuchlarning bajargan ishi qanday topiladi? 5.Kyonig teoremasini ta’riflang? 6.Energiya integrali deb nimaga aytiladi? 226 Insert sxemasi bo’yicha mavzuni o’qib chiqing va jadvalni to’ldiring. № Asosiy tushunchalar Belgi 1 Mexanik sistema. 2 Ichki va tashqi kuchlar. 3 Ichki va tashqi kuchlarning bajargan ishi. 4 Sistemaning harakat miqdori. 5 Sistemaning kinetik momenti. 6 Sistemaning kinetik energiyasi. 7 Sistema harakat miqdorining o’zgarishi haqidagi teorema. 8 Sistema kinetik momentining o’zgarishi haqidagi teorema. 9 Sistema kinetik energiyasining o’zgarishi haqidagi teorema. 10 Sistemaning potensiyal energiyasi. 11 Sistemaning to’la energiyasi. 12 Energiyaning saqlanish qonuni. Insert jadvali qoidasi. V - avval olgan bilimiga to’g’ri keladi. + - Yangi ma’lumot. – - olgan bilimiga qarama-qarshi. ? – tushunarsiz, 227 18- Ma’ruza Mexanik sistema dinamikasining umumiy teoremalari. 1.Sistema harakat miqdorining o`zgarishi haqidagi teorema. Mexanik sistema N ta nuqtadan tashkil topgan bo`lsin. Sistemaning ixtiyoriy k M nuqtasiga ta’sir etuvchi tashqi kuchlar hamda ichki kuchlarning teng ta’sir etuvchilari mos ravishda i k e k F F , bo`lsin. U holda sistema nuqtalari harakatining differensial tenglamalari quyidagicha yoziladi: N k F F v m dt d i k e k k k , 1 , (21.14) tenglamalar sistemasini qo`shamiz: , i k e k k k F F v m dt d Bunda K v m k k - sistemaning harakat miqdori; e e k R F - tashqi kuchlarning bosh vektori. Ichki kuchlarning xossasiga ko`ra 0 i k F Natijada (21.15) ni quyidagicha yozish mumkin: . e R dt K d (21.16) tenglama sistema harakat miqdorining o`zgarishi haqidagi teoremani ifodalaydi: sistema harakat miqdorining vaqt bo`yicha birinchi xosilasi sistemaga ta’sir etuvchi tashqi kuchlarnining bosh vektoriga teng. (21.16) ni Dekart koordinata o`qlariga proeksiyalab,sistema harakat miqdorining o`zgarishi haqidagi teoremani skalyar ko`rinishda yozamiz: e z z e y y e x x R dt dK R dt dK R dt dK (21.17) Ya’ni, sistema harakat miqdorining biror o`qdagi proeksiyasidan vaqt bo`yicha olingan hosila, sistemaga ta’sir etuvchi kuchlar bosh vektorning mazkur o`qdagi proeksiyasiga teng. 228 Sistema harakat miqdorining chekli vaqt ichida o`zgarishini aniqlash uchun (21.16) ni dt ga ko`paytirib, integrallaymiz: dt R K K i e 0 0 yoki (21.18) . 0 e S K K Bunda 0 K bilan 0 t boshlang`ich paytdagi, K bilan ixtiyoriy t vaqtdagi sistemaning harakat miqdori belgilangan: t dt R S t e e 0 vaqt ichida sistemaga ta’sir etuvchi tashqi kuchlar bosh vektorining impulsi. (21.18) ifoda chekli vaqt ichida sistema harakat miqdorining o`zgarishi haqida gi teoremani ifodalaydi: sistema harakat miqdorining chekli vaqt ichida o`zgarishi sistemaga ta’sir etuvchi tashqi kuchlar bosh vektorining shu vaqt ichidagi impulsiga teng. (21.18) ni Dekart koordinata o`qlariga proeksiyalab quyidagini yozamiz: , , , 0 0 0 e z z z e y y y e x x x S K K S K K S K K (21.19) Sistema harakat miqdorinining o`zgarishi haqidagi teorema bilan sistema massalar markazining harakati haqidagi teoremalar orasidagi munosabatni aniqlaymiz. Buning uchun (21.6) ni (21.16) ga qo`yamiz: e c R v M dt d yoki e c R w M Bu munosabat sistema massalar markazi harakati haqidagi teoremani ifodalashi bizga ma’lum. Shunday qilib, umuman olganda, sistema massalar markazining harakati haqidagi teorema va sistema harakat miqdorining o`zgarishi haqidagi teorema bitta teoremaning ikki xil ko`rinishi ifodalaydi. Qattiq jismning harakatini 229 o`rganishda bu teoremalarning istalgan birortasidan foydalanish mumkin. Bunda ko`pincha, massalar markazining harakati haqidagi teoremadan foydalaniladi. Biroq, tutash muhit (suyuqlik yoki gazlar) uchun butun sistemaning massalar markazi tushunchasi amalda o`z ma’nosini yuqotadi. Shu sababli, bu holda masalalar yechganda sistema harakat miqdorining o`zgarishi haqidagi teoremadan foydalanish maqsadga muvofiq bo`ladi. Sistema harakat miqdorining o`zgarishi haqidagi teoremadan zarba nazariyasida, raketalar harakatini o`rganishda va boshqa bir qator amaliy masalalarni yechishda ham samarali foydalanish mumkin. 2.Sistema kinetik momentining o`zgarishi haqidagi teorema Mexanik sistema N ta nuqtadan tashkil topgan bo`lsin. Sistemaning biror ixtiyoriy k M nuqtasini olib, unga ta’sir etuvchi tashqi kuchlar hamda ichki kuchlar teng ta’sir etuvchilarini mos ravishda i k e k F F , bilan belgilaymiz (211-rasm). Moddiy nuqta uchun chiqarilgan harakat miqdori momentining o`zgarishi haqidagi teoremani mexanik sistemaning har bir nuqtasi uchun qo`llab quyidagiga ega bo`lamiz: , ,... 2 , 1 , N k F M F M dt l d i k o e k o ok Bu yerda k k ok v m r l – nuqta harakat miqdorining O markazga nisbatan momenti. Bu ifodalarni qo`shamiz: . i k o e k o ok F M F M l dt d Ichki kuchlarning xossasiga ko`ra . 0 i k o F M U holda (21.34) ga muvofiq (21.47) ni ushbu ko`rinishda yozamiz: . e k o o F M dt L d yoki , e o o M dt L d 230 Bu yerda e k k O e k o e o F r F M M – sistema nuqtalariga ta’sir etuvchi tashqi kuchlarnintg O markazga nisbatan bosh momenti. (21.48) ifoda sistema kinetik momentining o`zgarishi haqidagi teoremani ifodalaydi: mexanik sistemaning biror qo`zg`almas markazga nisbatan kinetik momentining vaqt bo`yicha xosilasi sistema nuqtalariga ta’sir etuvchi tashqi kuchlarning shu markazga nisbatan bosh momentiga teng. (21.48) ifodaning har ikkala tomonini x, y, z o`qlarga proeksiyalaymiz: . , , e k z z e k y y e k x x F M dt dL F M dt dL F M dt dL (21.49) Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling