Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti hisoblash usullari kafedrasi
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- ITERASION METODLAR Reja
- Iterasion jarayonni qurish prinsiplari.
- Oddiy iterasiya metodi.
- 2-teorema.
sxema qismlari 2 -3 4 1 -3 5 -1 2 4 -1 1 3 1 2 3 2 11 -6 1 1 15 -3 8 9 1,41421 -2,12133 0,70708 2,82843 7,07138 7,55013 0,70711 4,94995 4,50363 1,64904 7,77819 30,40691 28,61122 4,94718 10,60661 43,13538 40,66504 6,59622 2,99958 3,99970 1,99975 2,99980 2,00002 3,00004 3,00004 4,00004 Jadvaldagi yechimni verguldan keyin uch xonasigacha yaxlitlab olsak, quyidagiga ega bo’lamiz: . Bu esa aniq yechimni beradi. Mustaqil ishlash uchun savollar 1. Matrisa to’g’risida to’liq ma’lumotlar. 2. Uchburchak va dioganal matrisalar. 1 2 3 2 , 1 3 4 , 6 2 5 3 , 11 4 3 2 4 3 2 1 4 3 2 1 4 3 2 1 4 3 2 1 x x x x x x x x x x x x x x x x ij a i b A ij t i y i А 34 t 3 y , 61122 , 28 55013 , 7 40691 , 30 07138 , 7 77819 , 7 8843 , 2 1 , 50363 , 4 55013 , 7 94995 , 4 07138 , 7 70711 , 0 82843 , 2 3 33 2 23 2 13 3 3 33 24 23 14 13 34 34 i i t y t y t b y i i t t t t t a t 1 i a 2 i a 3 i a 4 i a i y A 1 i t 2 i t 3 i t 4 i t i y i i i i i 1 A i x i x 2 A 0000 , 3 ; 000 , 2 ; 000 , 2 ; 000 , 3 4 3 2 1 x x x x 97 9-ma’ruza ITERASION METODLAR Reja: 1. Iterasion jarayonni qurish prinsiplari. 2. Oddiy iterasiya metodi. 3. Zeydel metodi. Tayanch iboralar: Maxsusmas matrisa, yaqinlashish sharti, maxsus predmet, bosh qism. Endi iterasion metodlarni bayon qilishga o’tamiz. Bobning boshida aytib o’tilganidek, bu yerda aniq yechim cheksiz ketma-ketliklarning limiti sifatida topiladi. Hozirgi vaqtda har xil prinsiplarga asoslangan holda juda ko’p iterasion metodlar yaratilgan. Umuman, bu metodlarning o’ziga xos tomonlaridan yana biri shundan iboratki, ular o’z xatosini o’zi tuzatib boradi. Agar aniq metodlar bilan ishlayotganda biror qadamda xatoga yo’l qo’yilsa, bu xato oxirgi natijaga ham ta’sir kiladi. Yaqinlashuvchi iterasion jarayonning biror qadamida yo’l qo’yilgan xato esa faqat bir necha iterasiya qadamini ortiqcha bajarishgagina olib keladi xolos. Biror qadamda yo’l qo’yilgan xato keyingi qadamlarda tuzatib boriladi. Metodlarning hisoblash sxemalari sodda bo’lib, ularni EHMlarda realizasiya qilish qulaydir. Lekin har bir iterasion metodning qo’llanish sohasi chegaralangandir. Chunki iterasiya jarayoni berilgan sistema uchun uzoqlashishi yoki, shuningdek, sekin yaqinlashishi mumkinki, amalda yechimni qoniqarli yniqlikda topib bo’lmaydi. Shuning uchun ham, iterasion metodlarda faqat yaqinlashish masalasigina emas, balki yaqinlashish tezligi masalasi ham katta ahamiyatga egadir. Yaqinlashish tezligi dastlabki yaqinlashish vektorining qulay tanlanishiga ham bog’liqdir. Bu paragrafda avval iterasion jarayon qurishning umumiy prinsipini ko’rib chiqamiz, so’ngra esa hisoblash amaliyotida keng qo’llaniladigan iterasion metodlarni keltiramiz. Iterasion jarayonni qurish prinsiplari. Faraz qilaylik, maxsusmas matrisali (9.1) sistema berilgan bo’lsin. Iterasion metodlarni qurayotganda en-pop ixtiyoriy dastlabki yaqinlashish vektori olinib, keyinga yaqinlashishlar quyidagi (9.2) rekurrent formula yordamida topiladi, bu yerda umuman olganda A matrisaga, ozod hadlar vektori ga, yaqinlashish nomeri ga va dastlabki yaqinlashishlar ga bog’liq bo’lgan qandaydir funksiyadir. Agar faqat ga bog’liq bo’lib, larga bog’liq bo’lmasa, u holda iterasiya metodi barinchi tartibga ega deyiladi. Agar funksiyasi ga bog’liq b x A ) 0 ( x ) ( ) 2 ( ) 1 ( , . . . , , k x x x ) , . . . , , ( ) ( ) 1 ( ) 0 ( ) 1 ( k k k x x x f x k f b k ) ( ) 1 ( ) 0 ( , . . . , , k x x x k f ) (k x ) ( ) 1 ( ) 0 ( , . . . , , k x x x k f k 98 bo’lmasa, iterasiya metodi stasionar deyiladi. Albatta, funksiyaning eng soddasi chiziqli funksiyadir. Ketma-ket yaqinlashishlarning birinchi tartibli eng umumiy chiziqli metodi quyidagi (9.3) ko’rinishga ega bo’lib, bu yerda — kvadrat matrisa va — vektor. Biz (9.2) va (9.3) iterasion metodlarga tabiiy ravishda (9.1) ning aniq yechimi qo’zg’almas nuqta bo’lishi kerak, ya’ni sifatida aniq yechim olinganda keyingi yaqinlashish-lar xam ga teng bo’lishi kerak degan talabni qo’yishimiz kerak. Bu esa birinchi tartibli chiziqli metod uchun ushbu (9.4) yoki (9.5) tengliklarga olib keladi. O’z navbatida (8.5) day (9.6) tenglik kelib chiqadi. (9.5) dan foydalanib, (9.3) iterasion jarayonni quyidagicha yozishimiz mumkin: (9.7) Bu yerda va matrisalar ga bog’liq emas. Endi (9.6) ni (9.7) ga keltirib qo’ysak, (9.8) hosil bo’ladi. Agar matrisa mavjud bo’lsa, u holda (9.7) ning ikala tomonini chapdan ga ko’paytirib, (9.9) ni hosil qilamiz. Tabiiyki, bu yerda (9.10) tenglik bajarilishi kerak. (9.9) tenglik ni oshkormas ko’rinishda aniqlaydi. Shuning uchun ham shunday matrisa bo’lishi kerakki, ni topish qiyin bo’lmasin. Odatda sifatida diagonal yoki uchburchak matrisa olinadi. Birinchi holda metod to’liq qadamli, ikkinchi holda esa bir qadamli, deyiladi. Ketma-ket yaqinlashishlar, birinchi tartibli chiziqli metodlarning turli ko’rinishlari asosan (9.7) — (9.10) formulalar yordamida amalga oshiriladi. Juda ko’p chiziqli va chiziqli bo’lmagan ketma-ket yaqinlashish metodlarini funksionalni eng kachik kvadratlar metsdi yoki boshqa metod-lar bilan minimallashtirish natijasida hosil qilish mumkin. Oddiy iterasiya metodi. Faraz qilaylik, (9.11) sistema biror usul bilan k f ) ( ) ( ) 1 ( k k k k c x B x k B ) (k c b A x 1 ) 0 ( x x x k k c b A B b A 1 1 b C b A B E c k k k 1 ) ( E A C B k k b C x B x k k k k ) ( ) 1 ( k B k C b ) ( ) ( ) ( ) 1 ( b x A C x x k k k k 1 k С 1 k С b x F x D k k k k ) ( ) 1 ( A F D k k ) 1 ( k x k D 1 k D k D 2 ) ( b x A x f b x А 99 (9.12) ko’rinishga keltirilgan bo’lsin, qanday keltirish kerakligini keyinchalik ko’rib o’tamiz va dastlabki yaqinlashish vektori bi-ror usul bilan (masalan, kabi) topilgan bo’lsin. Agar keyingi yaqinlashishlar (9.13) rekurrent formulalar yordamida topilsa, bunday metod oddiy iterasiya metodi deyiladi. (9.12) dan ko’ramizki, oddiy iterasiya metodi bu birinchi tartibli to’liq qadamli iterasion metoddir. Agar (9.13) ketma-ketlikning limiti mavjud bo’lsa, (bu limit (9.13) sistemaning, (shu bilan (9.11) sistemaning ham) yechimi bo’ladi. Haqiqatan ham, (9.13) tenglikda limitga o’tsak, kelib chiqadi. Oddiy iterasiya metodining yaqinlashish shartini aniqlaylik. 1-teorema. (9.13) oddiy iterasiya jarayoni o’zining ixtiyoriy dastlabki yaqinlashish vektori da yaqinlashuvchi bo’lishi uchun matrisaning barcha xos sonlari birdan kichik bo’lishi zarur va kifoyadir. Isbot. Zarurligi. Faraz qilaylik, ixtiyoriy dastlabki vektor uchun limit mavjud bo’lsin. U holda (9.13) ni bu tenglikdan ayirib, quyidagilarni hosil qilamiz: . Endi vektor ga bog’liq bo’lmaganligi uchun tenglikda limitga o’tsak, kelib chiqadi, matrisaning barcha xos sonlarining modullari birdan kichikligi ko’rinadi. Kifoyaligi. (9.13) orqali aniqlanadigan barcha yaqinlashishlarni dastlabki vektor va orqali ifodalaymiz: Endi, faraz qilaylik, ning barcha xos sonlari birdan kichik bo’lsin. U holda . Demak, qanday bo’lishidan qat’i nazar yaqinlashuvchi ketma-ketlikdir. Isbot qilingan teorema nazariy jihatdan foydali, chunki u mavjud haqiqatni aniq ifodalaydi. Lekin, amaliy ishlar uchuya yaramaydi. Endi V matrisaning elementlari orqali ifodalanadi-gan kifoyalilik belgisini keltiramiz. 2-teorema. (9.13) oddiy iterasiya jarayonining yaqinlashuvchi bo’lishi uchun matrisaning biror normasi birdan kichik bo’lishi kifoyadir. Isbot. Haqiqatan ham, agar || ||<1 bo’lsa, bu matrisaning barcha xos sonlari modullari bo’yicha birdan kichik bo’lib, bundan 1-teoremaga asosan oddiy iterasion jarayonning yaqinlashishligi kelib chiqadi. 2-teorema bir necha qulay kifoyalilik belgilarini keltirishga imkon beradi. b x B х ) 0 ( x c x ) 0 ( .) . . , 2 , 1 ( , ) 1 ( ) ( k c x B x k k x c x B х ) 0 ( x B x x k k ) ( lim c x B x ) ( .. . ) ( ) ( ) 0 ( ) 2 ( 2 ) 1 ( ) ( x x B x x B x x B x x k k k k ) 0 ( x x k ) ( ) 0 ( ) ( x x B x x k k k 0 lim k k B B ) 0 ( х c . ) ... ( . . . ) ( ) ( 1 ) 0 ( ) 2 ( 2 ) 2 ( ) 1 ( ) ( c B B E x B c B E x B c c x B B c x B x k k k k k k B 1 1 2 ) ( ... , 0 B E B B B E B k k k ) 0 ( x ) (k x B B 100 3-teorema. (9.13) oddiy iterasiya jarayovd yaqinlashishi uchun matrisaning elementlari quyidagi , (9.14) , (9.15) (9.16) tengsizliklarning birortasini qanoatlantirishi kifoyadir. Agar biz normalarni eslasak, teoremadagi avvalgi ikkita shart 2- teoremadan kelib chiqadi. Oxirgi shartdagi tengsizlik esa, ning birdan kichik ekanligini ko’rsatadi. Haqiqatan ham, bu yerda matrisaning eng katta xos soni bo’lganligi va ning barcha xos sonlari manfiy bo’lmaganligi uchun Lekin bu tengsizlikning o’ng tomoyaidagi ifoda ning iziga (ya’ni matrisa diagonal elementlarining yig’indisiga) teng bo’lib, u esa ra tengdir. Endi yaqinlashish tezligini baholaydigan quyidagi teoremani keltiramiz. 4-teorema. Agar matrisaning, x vektorning berilgan normasiga moslangan biror normasi birdan kichik bo’lsa, u holda (9.13) oddiy iterasiya metodining xatosi quyidagicha baholanadi: Isbot. Teorema shartiga ko’ra , shuning uchun ham . (9.17) Bu tenglikni (9.15) dan ayirsak, . (9.18) Bundan esa . Shuni isbotlash talab qilingan edi. Shuni ham ta’kidlab o’tish kerakki, agar sifatida ozod hadlar ustuni olingan bo’lsa, u holda iterasiyaning xatosi quyidagicha baholanadi: . (9.19) Haqiqatan ham, deb olsak, u holda (9.18) o’rniga tenglikka ega bo’lamiz, bundan esa (9.19) kelib chiqadi. B 1 | | max 1 n j ij i b 1 | | max 1 n i ij j b 1 | | 1 , 2 n j i ij b n i ij j n j ij i b B b B 1 2 1 1 | | max ,| | max 1 3 B 1 B B B B n . . . 2 1 1 B B B B n j i ij b 1 , 2 | | B 1 B c B B B E x k ...) ... ( 1 2 c B B x B x x k k k k ...) ( 1 ) 0 ( B c B x B c B B x B x x k k k k k k 1 ...) ( ) 0 ( 1 ) 0 ( ) ( ) 0 ( x c B c B x x k k 1 1 ) ( c x ) 0 ( c B B x x k k k ...) ( 2 1 101 Endi (9.11) sistemani (9.12) ko’rinishga keltirish va oddiy iterasiyaning amalda qo’llanilishi ustida to’xtalib o’tamiz. Shu maqsadda ixtmyoriy mdxsusmas R matrisa olib, iterasiyaning quyidagi (9.20) ko’rinishda yozish mumkin. Albatta, R matrisa shunday tanlangan bo’lishi kerakki, matrisa uchun yaqinlashish sharti bajarilsin. Quyidagi ikkita xususiy holni ko’rib chiqamiz. 1. , bu yerda diagonal matriad bo’lib, diagonal elementlari A matrisaniig diagonal elementlari bilan ustma-ust tushsin. Bu holda (9.20) iterasiya jarayonini tuzish sistema tenglamalarini mos ravishda larga bo’lib, hosil bo’lgan tenglamalarda larnn mos ravishda chap tomonda qoldirib, qolganlariii o’ng tomonga o’tkavishdan iboratdir. Natijada, sistemaga ega bo’lamiz. Albatta bu usulni qo’llash mumkin bo’lishi uchun barcha ai lar noldan farqli bo’lishi kerak. Bundan tashqari diagonal elementlarning modullari boshqa elementlarining modullaridan ancha katta bo’lishi kerak. Aniqrog’i quyidagi tengsizliklarning birortasi bajarilishi lozim: , (9.21) , (9.22) . (9.23) Bu tengsizliklar, bajarilsa, u holda mos ravishda (9.14) — (9.16) tengsizliklar ham bajariladi. 2. , bu yerda elementlarining modullari yetarlicha kichik bo’lgan matrisadir. Bu holda (9.20) tenglik c P x PA E х k ) ( ) 1 ( ) ( PA E B 1 D P D n n nn n n n n n n b x a x a x a b x a x a x a b x a x a x a . . . . . . . . . . . . . . , . . . , . . . 2 2 1 1 2 2 2 22 1 21 1 1 2 12 1 11 nn a a a , . . . , , 22 11 n x x x , . . . , , 2 1 1 1 , 1 1 22 2 1 22 21 22 2 2 11 1 2 11 12 11 1 1 . . . . . . . . . . . , . . . , . . . n nn n n nn n nn n n n n n n x a a x a a a b x x a a x a a a b x x a a x a a a b x ii n i j i ii ij i a a a , 1 max 1 max , 1 j i i ii ij j a a 1 | | 1 1 , 1 2 1 2 n i i ij n j ij a a s A P 1 ij c A x A x k k ) ( 1 ) ( ) 1 ( 102 ko’rinishga ega bo’lib, A matrisa yaqinlashish shartini qanoatlantiradi. (8.11) sistemani ga ko’paytirish sistema tenglamalari ustida elementar almashtirish bajarish bilan teng kuchlidir. Odatda R ni 2-ko’rinishda olinganda misol yechish uchun quyidagicha ish tutiladi. Berilgan sistemadan shunday tenglamalarni ajratib olinadiki, bu tenglamalarda biror noma’lum oldidagi koeffisiyent moduli bo’yicha shu tenglamaning qolgan barcha koeffisiyentlari modullarining yig’indisidan katta bo’lsin. Ajratilgan tenglamalar shunday joylashtiriladiki, ularning eng katta koeffisiyentlari diagonal koeffisiyentlari bo’lsin. Tenglamalarning qolganllridan va ajratilganlaridan yuqoridagi prinsip saqlanadigan, ya’ni eng katta koeffisiyent diagonal koeffisiyent bo’ladigan qilib o’zaro chiziqli erkli bo’lgan chiziqli kombinasiyalar tuziladi va barcha bo’sh satrlar to’ldiriladi. Shu bilan birga dastlabki sistemaning har bir tenglamasi yangi sistema tenglamalarini tuzayotganda qatnashishi kerak. Bu yerda ko’rsatilgan usullarni misollarda tushuntnramiz. 1-misol. Quyidagi sistema odiy iterasiya metodi bilan yechilsish: (9.24) Ye ch i sh. Birinchi usulda aytilganidek, bu sistemaning tenglamalarini mos ravishda olamiz 10, 25, —20, 10, —20 larga bo’lib, quyidagi ko’rinishda yozib olamiz: (9.25) Bu yerda (9.14) dagi yig’indilar mos ravishda 0,7; 0,36; 0,4; 0,7; 0,3 bo’lib, bulardan esa kelib chiqadi. Dastlabki yaqinlashish sifatida ozod hadlar ustuni (0,6; 0,44; 0,95; 1; 1,6)' ni olib, keyingi yaqinlashishlarni topamiz: , Shunga o’xshash . Hisoblashlarning davomi 1- jadvalda keltirilgan. Shuni ham ta’kidlab o’tish kerakki, hisoblashlarni qisqartirish maqsadida avvalgi bir necha yaqinlashishlarni kamroq o’nli raqamlari bilan hisoblash ham mumkin. Hisoblashlar, odatda, va yaqinlashishlar kerakli aniqlikda ustma-ust tushgunlari qadar davom ettiriladi. P 32 20 2 2 , 10 5 10 , 11 2 5 25 , 6 2 3 10 5 4 3 2 1 5 4 3 2 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 x x x x x x x x x x x x x x x x x x x . 1 , 0 05 , 0 1 , 0 05 , 0 6 , 1 , 5 , 0 1 , 0 1 , 0 1 , 08 , 0 2 , 0 04 , 0 04 , 0 44 , 0 , 1 , 0 2 , 0 3 , 0 1 , 0 6 , 0 4 3 2 1 5 5 3 2 3 5 4 3 1 2 5 4 3 2 1 x x x x x x x x x x x x x x x x x x x 1 7 , 0 1 B ) 0 ( x 881 , 0 6 , 1 1 , 0 1 2 , 0 95 , 0 3 , 0 44 , 0 1 , 0 6 , 0 1 , 0 2 , 0 1 , 0 6 , 0 ) 0 ( 5 ) 0 ( 4 ) 0 ( 2 ) 1 ( 1 x x x x 754 , 0 6 , 1 08 , 0 1 2 , 0 95 , 0 04 , 0 6 , 0 04 , 0 44 , 0 ) 1 ( 2 x 72 , 1 ; 851 , 1 ; 892 , 0 ) 1 ( 5 ) 1 ( 4 ) 1 ( 3 x x x ) (k x ) 1 ( k x |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling