Amaliy yadro fiziкasi

(Т½ = 98 пs)
V


s7Fe


/. 15 -га.ш ,. "So rшlion11klidining paгcha/anish sxemasi.
MD - Myossha11er о 'tisbl

De111ak, keltirilgan ikkita шisolda hаш yadroning tepki energiya­ si nш-lanisl1 cl1izig'i11i11g tabiiy keпgligidan апсhа katta ekan. Boshga­ cl1a aytganda. yadro tomoпidan chiqarilgan gan1111a-kvanlni sh11 turda­ gi yadro y11ta olmas ekan. Bu esa erkin atomda yadro rezonansi sodir bo'lishi11i iпkor qi lad i. Ta'kid/ab o·tamiz, optik o'tisl1/arn ing eпergiyasi yadro o' tisl1lariga 11isbatar1 /О' тш·tа kichik va (1.56) shart optik yuti­ lishlar uchun o' rinl i bo· Jadi. Agar tepki e11ergiyasi qiymatini cl1iziqning taЬiiy kengligi kattaligigacl1a kamaytirishga erishilsa, ш1dа gamma­ kvaпt energiyasi11i g11yidagi 11isbiy aniqlik bilar1 o'lchasl1 mumkin Ьо ' lаг edi :

!}_ = _!!_ "" 'о-12 - _i о-14
Е, f:., т
(1.62)

Kristall strнktшaga ega bo·lgaп gattiq jisn1lardagi bog' lar1gan atom­ larda11 biriga e11e1·giya нzatilisl1i, uni o ' rab t11rgan katta sonli atomlar- 11ing xaotik tebranishini yuzaga keltiradi, ya'ni kristallning ic/1ki ener-

33

giyasini oshiradi. Bitta yadroning g-kl'al1l clliqaгislli yoki y11tisl1i nalija­ sida kristalldagi atomlai· katta jamoas i11ing t.н·tiЫi tebгaпisl1i y11zaga ke­ lisl1i kichik el1tinюlikka ega bo· lsa kerak . Ашшо l1aro1·at kama y1i1·ilsa. alol1ida atoшlarniпg teb1·anisl1lar i ekspoпeпsial 1,amayadi. Bttnda kris­ talldagi alohida Ьitta atonшing ega bo"lisl1i 1ш1шkin Ьо·lgan teb1·aшna
ki11etik energiyasi (1.62) ifodadagi tepki e11ergiyasidan kicl1ik bo'ladi. Eпdi katta 111iqdoпlagi atomlar (-1 о• cl1 1 0°) l1i1·da111lik l1ila11 (11111vofiq­
lasht i1·ilga11) уаgопа Ьiг btttun tizim bo'lib tebraпisl1 imkoniyatiga ega bo' ladi. Кristall tepki imp11lsini o'ziga olgan lюlda ega bo'ladigan ki­ netik energiya qiyшati, alol1ida bi1· ato11111iпg 111assasiga пisbataп k1·is­ tall o'ta katta шassaga ega lю'lganligi sa baЫi e'tibot"ga olшasa 11am bo'ladigaп daгajada kicliikdir . Ushbtt holda k1·is ta llga be1·ilgaп tepki energiya j11da kicl1ik bo'ladi, nurlanayotgan va y11tilayotgaп gamma­ kvaпt energiyasi o' zgarmaydi. Кristall oladigan tepki energiyasini ba­ holaym iz :

_Т,., ,_, S. 10-¹⁰е V
10¹
(1 .63 )

bu ye1·da Ру•' Му , va ТУ• - 1110s ho1da «tepki» olgaп уаdго impt1lsi, mas­ sasi va kinetik eпergiyasi. Bu уегdап ko ' rinad iki, cl1itp1yotgan va yu­ tilayotgan ga111111a-kvantlarning eпergiyasi teng bo'ladi, ya'ni геzопапs hodisasi k11zatiladi. Myossbauer mапЬа va yt1tgich11i suyuq azot lшгo­ ratigaclш sovutib. biriпcl1i marta gamma-kvantlarпing cl1iqisl1i va yt1ti­ lisl1la1·iпi tepkisiz kuzatgaп va gamma-kvaпt lai· eпe1·gi yas iпi пihoyatda yuqo1·i aпiqlikda o· lc hasl1 imkoniyati mavjttdligini isb otlagan . Keyiп­ cha lik. Myossba 11e 1· effektini ⁵⁷ Fe (Ет =14,4 keY,,: = 1,4 10 -¹ s) va " "Sn

(Ет = 23 ,9 keY. f = 2,8 1о-• s) yadro1ardagi kichik e11ergiyali ga111ma­
o' tisl1l a1· uclшn xona haroratida ham ku zatisl1 11111,nkiпligi an iqla11di. Hozirgi vaqtda bu e/Гekt уаdго fizikasi va qattiq jisшlar fizikasi masa la­ larida 11am tez-tez qo'llaпilmoqda.
Gam111a-kvaпtlarпing rezoпans yt1tilishi bo'yiclш taj1· iba sxemasi 1.16-rasmda keltirilgan: 2 - gamma-nшlaпisl1 шапЬаi, 3 - yutgich va 4 - Ьitta cl1iziq bo·ylab joy1as11gaп gаnшш detek1or. МапЬа qaпday yadrolardan tasl1ki1 topgan bo' ls a, yt1tgich l1аш sliuпday yad1·ola1·da11 tashkil topgaп bo'ladi.
34

Gamma-nt1rlanisl1lar maпbai I silindrga joylashtirilgan bo'lib, btt siliпdr tеЬпшmа lшrakat qiladi. Ushbu tеЬгапmа harakat natijasi­ da mапЬа yнtgichga clavriy ravishda yaqi11lashib va uzoqlashib tt1radi. Внпсlа Doppler effekti hisoЬiga gamma-kvaпtiпiпg cliastotasi o'zgaradi. Yt1tilisl1 qiyшati11i11g o'zgarish effektiпi kuzatish t1cht1n mапЬа va yut­ gichlarпi Ьir-Ьiriga 11isbataп Ьiг песhа mm/s tezlik Ьilan siljitish yetarli ekan. Myossbat1er tajribasida olingan yt1tilish egri chizig'i J.17-rasmda keltirilgan.