Axborot kommunikatsiya texnologiyalari izohli lug‘ati
Download 9.86 Mb. Pdf ko'rish
|
|
qo‘llanma ingl.: application rus.: приложение Ma’lum foydalanish sohasida ma’lumotlarga ishlov berishni amalga oshiruvchi jami dasturlar.
Qo‘lyozma matni ramzlarni kodlar ketma- ketligiga aylantirish texnologiyasi. Qo‘lyozma matnini tanish, matnni skaner yoki yorug‘lik perosi yordamida axborot tizimiga kiritish imkonini beradi. Jipslashgan matnni tanish dasturiy ta’minotdan qo‘lyozmaning uzluksiz chizig‘ini ayrim ramzlariga ajratishni talab qiladi. Bu oson masala emas, vohalanki, qo‘lyozmaning o‘zi yakka ma’noli emas. Bunda, lug‘atlarni ishlatish qo‘l keladi. O‘qiydigan tizimlar ham mavjud bo‘lib, ular har bir foydalanuvchiga 25-35 so‘zni yozib berishni taklif qiladilar. Tizim yozilganlarni o‘rganadi va mazkur foydalanuvchi qo‘lyozmasini taniy oldi.
qo‘riqlanadigan axborot ingl.: protected information rus.: охраняемая информация 1. Axborot mulkdori yoki mulkdor vakolat bergan shaxs
tomonidan, kuchga
ega qonunchilikka binoan muhofaza qilish maromi o‘rnatilgan axborot. 2. Erkin foydalanish va almashuv bilan bog‘liq jarayonlarda, ishlatilishi, qonunchilik bilan o‘rnatilgan qoidalarga mos
bajariladigan axborot. QWERTY
241
Rr R&D qisq.: Research and Development Tadqiqotlar va ishlanmalar. R/W qisq.: Read/Write O‘qish - yozish. RAD qisq.: Rapid Application Development qarang: dasturlarni tez ishlash radio chastota spektri monitoringi ingl.: monitoring of radiofrequency spectrum rus.: мониторинг радиочастотного спектра Tashkiliy-texnik tadbirlar majmui. U radio chastota spektri holatini nazorat qilish, undan foydalanishni baholash, radio chastota spektri to‘g‘risidagi qonunbuzarliklarni bartaraf etish uchun mo‘ljallangan. radioaloqa ingl.: radio communication rus.: радиосвязь Radioto‘lqinlar yordamida amalga oshiriladigan telekommunikatsiya.
Bitta yoki bir necha radiouzatuvchi va (yoki) radioqabul qiluvchi qurilmalar hamda
yordamchi uskunalardan tashkil topgan texnika vositasi. radioelektron vosita ingl.: radio electronic tools rus.: радиоэлектронные средства Radioto‘lqinlar uzatishga va qabul qilishga mo‘ljallangan bir yoki bir necha radiouzatuvchi yoki radioqabul qiluvchi qurilmalar yoki ularning birikmasi va yordamchi uskunalardan iborat texnika vositasi. Bu vosita uzatish va qabul qilish uchun mo‘ljallangan, o‘z ishida chastotasi 5 kGs
dan yuqori
bo‘lgan elektromagnit tebranishlaridan foydalanidigan radiostansiyalar, radiotelefonlar, radionavigatsiya va radioaniqlash tizimlari, kabel teleko‘rsatuvlari tizimi hamda boshqa vositalardan iborat.
Bitta yoki bir necha nurlanishlardan hosil bo‘lgan elektromagnit energiyasining radioaloqa tizimida qabulga ta’siri. U axborot sifati yomonlashishida, xatolar paydo bo‘lishida yoki axborot yo‘qotishda namoyon bo‘ladi. radiokanal ingl.: radio channel rus.: радиоканал Ma’lumotlar uzatish uchun radionurlanishdan foydalanadigan kanal. Radiokanal radiouzatkich va radio qabul qiluvchidan tarkib topgan. Radionurlanish chastotasi radiokanal vazifasiga ko‘ra tanlanadi. Axborot tarmoqlarida radio kanallar ikki maqsadda ishlatiladi. Birinchisi, abonent tizimni kabellar guruhi asosida qurilgan tarmoq bilan ulashdir. Bunga, yer bo‘ylab kabel tortish iloji bo‘lmasa yoki tizim bir joydan boshqasiga ko‘chib yursa ehtiyoj tug‘iladi. Ikkinchi maqsad, radiotarmoq yaratishdir. radionurlanish ingl.: radio-frequency radiation rus.: радиоизлучение Elektromagnit spektrda infraqizil nurlanishdan oldin joylashgan elektromagnit nurlanish. Tebranish chastotasi 3-30 KGs dan 300-6000 GGs gacha bo‘lgan elektromagnit to‘lqinlari radionurlanishga oiddir.
Bu chastotalar polosasini olti diapazonga bo‘lish qabul qilingan. Bu diapazonlar radionurlanishlar tarqalishi xususiyatini belgilab beruvchi turli xil radioto‘lqinlarga tegishli. Shuni nazarda tutish kerakki, bu
polosalar doimiy
bo‘lmay radiotexnika rivojlana borgan sari kengayib boradi.
«O‘tayuqori chastota» diapazonida ishlaydigan radiokanal. Radiorele liniyasi, 2; 7; 13; 15; 18; 23; 38 GGs chastotalarda ishlaydigan, o‘tkazish polosasining kengligi 3,5-28 Mgs bo‘lgan, 50 km uzoqlikgacha ma’lumotlarni uzata oladigan yerusti radiotarmog‘ining tarkibiy qismidir.
radiorele liniyasi
242
radiostansiya ingl.: radio station rus.: радиостанция Bitta yoki bir necha uzatgich yoki qabul qiluvchilar yoki
uzatgich va
qabul qiluvchilarning, shu jumladan, yordamchi uskunalar birikmasi. U belgilangan joyda radioaloqa xizmatini yoki radioastronomiya xizmatini bajarish uchun zarur.
Radiokanallarga ega bo‘lgan simsiz tarmoq. Radiotarmoqlar hududiy yoki mahalliy bo‘lishi mumkin. Arxitekturasiga ko‘ra –ma’lumotlarni yo‘naltirishli tarmoqlar va ma’lumotlarni tanlashga asoslangan tarmoqlarga farqlanadi. Xuddi shunday, yerusti radiotarmoqlari va yo‘ldosh aloqasi
tarmoqlari farqlanadi. Radiotarmoqlarning birinchi avlodi analog signallarni uzatishga mo‘ljallangan edi. So‘ngra, uzatish sifatini oshirish va qo‘llanish sohasini kengaytirish maqsadida, radiotarmoqlarda diskret signallarni ishlata boshladilar. Har qanday
turda ma’lumotlar uzatadigan radiotarmoqlar yaratish imkoniyati tug‘ildi. Radiotarmoqlarning muhim tarkibiy qismi bo‘lib, tayanch stansiyalari, ya’ni, abonent tizimlari bevosita o‘zaro ishlaydigan, axborot tizimlari hisoblanadi. radiotelefon ingl.: radiophone rus.: радиотелефон Radioto‘lqinlar orqali nutq yoki musiqa uzatish yoki qabul qilish apparati. Radiotelefonlarni besh guruhi ajratiladi: - tarmoq bilan radiokanal orqali ulanadigan telefon apparatlar; - Mobil, ular avtomobillarda o‘rnatiladi; - tashishga qulay, ular yumshoq sumkalarda va g‘iloflarda joylashadi; - ko‘chma, ular portfel-diplomatga yengil joylashadi; - shaxsiy, ular kostum kissasida joylashadi. radioto‘lqin ingl.: radio wave rus.: радиоволна Shartli ravishda, chastotasi 6000 GGs dan past deb qabul qilingan elektromagnit to‘lqinlar. Ular fazoda sun’iy to‘lqin o‘tkazgichisiz ishoralar, signallar, yozma matn, tasvir va tovushni uzatish yoki qabul qilish uchun tarqatiladi. Oltita radioto‘lqin diapazoni ajratiladi: 1. O‘tauzun to‘lqinlar (tebranishlar chastotasi- 3-30 KGs). 2. Uzun to‘lqinlar (30-300 KGs). 3. O‘rta to‘lqinlar (300-3000 KGs). 4. Qisqa to‘lqinlar (3-30 MGs). 5. Ultraqisqa to‘lqinlar (30 MGs - 300 GGs). 6. Submillimetrli to‘lqinlar (300-6000 GGs).
Shartli ravishda qabul qilingan 3000 GGs dan past oraliqda joylashgan radiochastotalar majmui.
Radiochastota taqdim etuvchi
tashkilot tomonidan foydalanuvchiga aniq
radiochastotadan foydalanishga berilgan ruxsatnoma. RADIUS qisq.: Remote Authentication Dial-In User Service Qo‘ng‘iroq qilayotganni uzoqdan
autentifikatsiyalash xizmati, RADIUS bayonnomasi. NAS serveri va autentifikatsiya (RADIUS serveri) serveri orasidagi o‘zaroaloqada ishlash bayonnomasi. Birlamchi Livingston kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan (so‘ngra Lucent xarid qilib olgan), RADIUS bayonnomasi de-fakto va IETF (RFC 2058) standartidir
Ma’lumotlarni saqlash ishonchliligini ta’minlash tizimi. U mustaqil disklardan iborat radiostansiya
243
bo‘lgan ortiqcha massiv (RAID-massiv). Yuqori hajm, samaralilik va ishonchlilikka ega disk tizimlarini yaratish texnologiyasi. Maxsus qurilma – RAID-nazoratchisi – yordamida bir necha disklar operatsion tizim tomonidan yagona katta disk sifatida qabul qilinadigan tarzda
birlashtirilishi mumkin.
RAID- tizimlarida ishonchlilik ortiqchalik orqali amalga oshiriladi. Eng oddiy misol, bu RAIDning 1 pog‘onasi, ya’ni, disklar oynasi mavjud bo‘lgan hol. RAIDning mashhur 5 pog‘onali xilida to‘plamdagi disklarning bittasi qolgan disklarning nazorat summasini saqlaydi. Ortiqchalik to‘plamdagi disklarning biri ishdan chiqqan holatda uni almashtirish va dastlabki axborotni qayta tiklash imkonini beradi. RAIDning pog‘onalar deb nomlanuvchi oltita ish maromi mavjud: - 0 pog‘onasi ma’lumotlarni disklar bo‘yicha taqsimlashni ta’minlaydi. Bunda xatolarni tekshirish va ma’lumotlarni ortiqcha yozishlar yo‘q. - 1 pog‘onasi oyna disklarni taqdim etadi. Ularning har biri o‘z «aksida» taqrorlanib, boshqa diskdagi ma’lumotlarni to‘la taqrorlaydi. - 2
disklarning ketma-ket almashishini ta’minlaydi va nazorat diskini ajratadi. Har bir amal jarayonida barcha disklardan o‘qiladi. - 3 pog‘onasi baytlarning ketma-ket almashishini ta’minlaydi va ma’lumotlarni qayta tiklash uchun juftlik diskini ajratadi. Juftlik diski nazorat summalarini saqlaydi va ayrim disklarning ishdan chiqishi oqibatlarini bartaraf qilish imkonini beradi. - 4 pog‘onasi bitlarning ketma-ket almashishi va
nazorat summasi
bilan tavsiflanadi. Ma’lumotlar disklar bo‘yicha taqsimlanadi. - 5 pog‘onasi ma’lumotlar bloklarining ketma- ket almashishini amalga oshiradi va nazorat diskini ajratadi. Nazorat summalari disklar bo‘yicha taqsimlanadi.
To‘g‘ridan-to‘g‘ri almash xotirasi, tezkor xotira qurilmasi.
RAM
uchun raqam-analog o‘zgartirgichi. Xotiradagi tasvirni videomonitor uchun analog signallar oqimiga almashtirib beradigan vileomoslagichning mikrosxemasi. ramz ingl.: character rus.: знак Biror bir tushunchani, hodisani, jarayonni shartli ifodalashda xizmat qiluvchi alomat. Ramz yoki alomat sifatida, raqam, harf, punktuatsiya belgisi yoki tabiiy tilni iyeroglifi, tinish belgisi, bo‘shlik belgisi, maxsus ramz, amal ramzi bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, boshqaruvchi ramzlar keng ishlatiladi. ramzni tanish ingl.: character recognition rus.: распознавание символов Belgilarni optik o‘qish moslamasi asosida yaratilgan elektron qurilma.
Muayyan elektromagnit spektrli yorug‘likni ko‘z bilan sezish. Kompyuter grafikasida rang uch tavsifnoma bilan tavsiflanadi: - ta’sirchanlik, yorug‘lik nuri chastotasi bilan belgilanadigan sifat; - to‘yinganlik, rangni berilgan ta’sirchanlik bilan ifodalanish darajasi, odatda foizlarda belgilanadi (0 dan 100 gacha); - ravshanlik, nurlanish energiyasi darajasi (yorug‘lik oqimining zichligi). Kompyuter tizimlarida rang bir necha model bilan tavsiflanishi mumkin. Masalan, asosiy «qizil, yashil, ko‘k» ranglarni yagona tarzda birikmasi RGB deb ataluvchi model, ko‘pgina kompyuterlarda foydalaniladi. Oq qog‘ozga choplashda «feruza, to‘q-qizil, sariq»
CMYmodelidan foydalaniladi. rangli choplash ingl.: colour print rus.: цветная печать Matn va grafikani rangli choplash imkoniyati. Amalda barcha purkovchi printerlar, rangli tasvirlarni yuqori sifat bilan choplay oladilar. Lazer printerlari ham rangli choplashni amalga oshira oladi, lekin bunday printerlar ancha qimmat turadi.
rangli choplash
244
ranjlash ingl.: ranking rus.: ранжирование Izlash
mashinasining bazasidan foydalanuvchining talabnomasiga mos keladigan sahifani tanlash jarayoni. Shuningdek, sahifani talabnomaga mos kelish (relevantlik) foizi kamayib borishi tartibida taqdim etiladi. Ranjlash uchun muayyan izlash mashinasining relevantlik formulasi ishlatiladi, unda, relevantlikka ta’sir o‘tkazadigan turli faktorlar turli vazn
koeffitsiyentlari qatnashadi. Relevantlik formulasi har doim sir tutiladi, yoki juda bo‘lmaganda, faktorlarning vaznlari oshkor etilmaydi.
Raqamli
texnologiyalar global
ravishda tarqalganda yuzaga kelgan atama. Bu jarayon zamonaviy hayotni ijtimoiy-madaniy jihatlariga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. raqam-analog o‘zgartirishi ingl.: Digit-to-Analog Conversion (DAC) rus.: цифро-аналоговое преобразование Diskret signalni analog signalga aylantirish jarayoni. Aksariyat hollarda maxsus integral sxemalar yordamida amalga oshiriladi. raqamlash ingl.: digitalization rus.: цифрование Analog signalni diskret signalga aylantirish jarayoni, ya’ni, analog ma’lumotlarni raqamli, kompyuter muhitida mavjud bo‘la oladigan va mashina o‘qiydigan tashuvchilarda saqlanadigan shaklga o‘tkazish. Kompyuter grafikasida, geoinformatikada va sh.k. larda qo‘llaniladi. Analogli tasvirlarni raqamlash, ko‘pincha skaner yordamida bajariladi.
Chizma va boshqa tasvirlarni raqamlashtirish uchun mo‘ljallangan qurilma. Raqamlashtiruvchi tasvirlarni kompyuterda ishlov berish uchun raqamli shaklga o‘girish imkonini beradi. raqamli ingl.: digital rus.: цифровой Raqamlardan tashkil topgan ma’lumotlarga, hamda bu ma’lumotlardan foydalanadigan jarayonlar va funksional qurilmalarga tegishli tushuncha.
Oddiy telefon liniyasi asosida, Internetga yuqori tezlikli kirish kanalini yaratish texnologiyasi. DSL texnologiyasi, ma’lumotlarni zichlashtirish uchun murakkab modulyatsiya sxemalaridan foydalanadi. Bu texnologiya «so‘nggi mil» texnologiyasi deb ham ataladi, chunki, u telefon stansiyalarini bir-biri bilan ulashga emas, balki, uy va idoralarni telefon stansiyalari bilan ulashga mo‘ljallangan. DSL texnologiyasi, kommunikatsiya xizmatlari ko‘rsatuvchidan uzoq bo‘lmagan (6 km.gacha) masofalarda yuqori tezlikdagi aloqaga ega bo‘lib, ISDN texnologiyasiga nisbatan kattaroq tezlikda ma’lumotlar uzatish bilan farqlanadi. DSL ning barcha turlanishlari xDSL tarzida belgilanadi. Internetga tezkor asinxron kirish Asymmetric DSL
(ADSL) texnologiyasi yordamida ta’minlanadi, tezkor sinxron
aloqa esa,
Symmetric DSL
(HDSL) texnologiyasi yordamida ta’minlanadi.
Plastikli kartadan foydalanib Internet tarmog‘ida tovar uchun haq to‘lash uchun mo‘ljallangan dastur. Mijozga Internet orqali xavfsiz hisob-kitob qilish imkonini beradigan dasturiy ta’minot.
ranjlash
245
rus.: цифровая экономика Raqamli kommunikatsiyalar yordamida olib borilayotgan iqtisodiyot.
Raqamli formatda tasvirlar olish, ishlov berish va saqlash uchun foydalaniladigan kamera. U suratlarni saqlash uchun, plenka o‘rniga ichiga o‘rnatilgan yoki
almashtiriladigan yarim
o‘tkazgichli xotiradan foydalanadi. U kompyuter, televizor va printer bilan ulanishi mumkin. Kadrga
ishlov berish
bevosita kamerada amalga oshirilganligi sababli, foydalanuvchi olingan tasvirni darhol to‘g‘riligini tekshirishi, uni choplashi yoki elektron pochta orqali jo‘natishi mumkin. Odatda, raqamli kamera 10 dan 200 gacha tasvirlarni saqlashi mumkin. Bozorda taklif qilinayotgan elektron fotapparatlar qurilmalari 496x360 dan 6000x7520 gacha piksellarni ajrata oladi. Odatda, foydalanuvchi olinayotgan tasvirlar sifatini (ajrata olishini) tanlashi mumkin, bu esa saqlana oladigan tasvirlar soniga ta’sir qiladi.
Download 9.86 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|