Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

5.2. Cəmləyicilər 
 
Cəmləyicilər kombinasiyalı tipli məntiq qurğuları olub ikilik kodlarda 
verilən ədədlərin hesab cəmlənməsi funksiyasını yerinə yetirir. Cəmləyici HMQ 
əsas qovşaqlardan biridir. Hesab cəmlənməsinin həyata keçirilməsinin konkret 
sxem həllərinə baxaq.
5.2.1. İkilik cəmləmənin alqoritmi. Əvvəlcə iki birmərtəbəli x
1
və x
0
  
ikilik kodların hesabi cəmlənməsi əməliyyatına baxaq. Onun yerinə yetirilməsi 
alqoritmi aşağıda verilən həqiqilik cədvəli ilə aydınlaşdırılır (cədvəl 5.1). 

---

90
Cədvəlin s sütununda cəmlənmənin nəticəsi (cəm), p sütununda isə cəmlənmə 
zamanı alınan köçürmənin qiyməti verilir. Hesab və məntiq cəmləmələri zamanı 
alınan nəticələrin fərqliliyinə diqqət etmək lazımdır. Məntiqi cəmləmə zamanı s 
sütununun sonuncu sətrində 1 qiyməti yazılmalı idi. Bu fərq “YAXUD” məntiq 
elementinin hesabi cəmləməsi zamanı istifadə olunmasına imkan vermir və 
xüsusi qurğunun yaradılmasını tələb edir. 
 
Cədvəl 5.1. 
X
1
X
0
s 
p 
0 
0 
1 
1 
0 
1 
0 
1
0 
1 
1 
0 
0 
0 
0 
1
Köçürmə siqnalının 1 qiyməti göstərir ki, hesab cəmləməsi zamanı 
alınmış nəticə, mərtəbəsi toplananların mərtəbələrinə bərabər olan ikilik kodla 
təsvir oluna bilməz. Nəticəni təsvir etmək üçün toplananların mərtəbələrinin 
sayından bir mərtəbə çox olan kod (söz) lazımdır.
Verilmiş cədvəldən istifadə edərək hesab cəmləməsi əməliyyatının 
alqoritmini təsvir edən CMF sistemini asanlıqla yazmaq olar: 
,
0
1
0
1
x
x
x
x
s




(5.1) 
.
0
1
x
x
p


(5.2) 
(5.1) ifadəsinə uyğun olan funksiya “YAXUD”un ixtisarı və ya 2 
moduluna görə cəm adlanır və rəqəm qurğularının yaradılması zamanı geniş 
istifadə olunur. Göründüyü kimi. Iki ikilik bir mərtəbəli kodları cəmləmək üçün 
bu elementdən istifadə etmək lazımdır. Bu ifadəsinin yazılışını sadələşdirmək 
üçün, adətən 
0
1
x
x
s


(5.3) 
yazılışından istifadə edilir. 
0
1
x
x

əməliyyatı “Və-Ya-Yox” un ixtisarı əməliyyatı adlanır. (5.3) 
ifadəsindən istifadə edərək
0
1
0
1
0
0
0
1
0
1
1
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
0
1
0
1
)
)(
(
)
(
)
(
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
s


















---

91
alırıq. Bu ifadə rəqəm komparatorlarında iki kodun bərabərliyi siqnalı F
=
ilə eynidir. 
“Yaxud”un ixtisarı və “Vaxud-Yox” un ixtisarı əməliyyatlarını yerinə 
yetirən elementlər həmişə iki girişə malik olurlar, yəni həmişə ancaq iki dəyişən 
üzərində əməliyyat aparırlar.
Yuxarıda verilən işçi cədvəl ancaq bir mərtəbəli ikilik kodları və çox 
mərtəbəli kodların kiçik mərtəbələrini cəmləmək üçün tətbiq edilir. Çoxdərəcəli 
ikilik kodların yuxarı mərtəbələrinin cəmləmə cədvəlinə kiçik mərtəbədə 
yaranan köçürmə dəyişənləri əlavə olunmalıdır (cədvəl 5.2). Bu halda 
cəmləmənin nəticəsini təsvir edən CMF aşağıdakı şəkli alır:
,
)
(
)
(
1
0
1
1
0
1





p
x
x
p
x
x
s
(5.5) 
.
)
(
1
0
1
0
1




p
x
x
x
x
p
(5.6) 
Cədvəl 5.2
X
1
X
0
p
-1
s 
p 
0 
0 
1 
1 
0 
0 
1 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
0 
0 
0 
1 
1 
1 
1 
0 
1 
1 
0 
1 
0 
0 
1 
0 
0 
0 
1 
0
1 
1 
1 
(5.5) ifadəsindən görünür ki, iki yuxarı mərtəbənin cəmini almaq üçün 
əvvəlcə ilkin x
1
və x
0
  toplananları üzərində “Və-ya”nın İxtisarı əməliyyatını və 
sonra birinci əməliyyatdan alınmış nəticə ilə əvvəlki mərtəbədən olan köçürmə 
üzərində daha bir “Yaxud”-un ixtisarı əməliyyatını aparmaq lazımdır. 
Köçürmə siqnalını almaq üçün də x
1
və x
0
 toplananları üzərində “Yaxud”-un 
ixtisarı əməliyyatının nəticəsindən istifadə etmək lazımdır.