AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏt pedaqoji universiteti

Kitabxana sistemlərində istifadə olunan əsas ənənəvi təsnifat sistemləri 
Dyui  Onluq Təsnifatlandırıcısı (DOT) ən qədim  və ən geniş  yayılmış universal təsnifat 
sistemidir. DOT Melvil Dyui tərəfindən təklif olunmuş və onun cədvəlləri ilk dəfə 1876-cı ildə 
nəşr  olunmuşdur.  M.Dyui  onu  ABŞ-ın  kütləvi  kitabxanalarında  kitabların  sistemləşdirilməsi 
üçün  işləyib  hazırlamışdı.  O  vaxtdan  indiyədək  bu  təsnifat  sistemi  on  doqquz  dəfə  yenidən 
işlənmiş və dəyişdirilmişdir.  
Universal Onluq Təsnifatlandırıcı (UOT) 1895-1905-ci illərdə Belçikalı alimlər P.Otle və 
A.Lafonten tərəfindən Beynəlxalq Biblioqrafiya İnstitutu üçün yaradılmışdır. UOT-un cədvəlləri 
ilk dəfə 1905-ci ildə “Universal biblioqrafik repertuar üçün əsasnamə” adı altında toplu şəklində 
nəşr  olunmuşdur.  Əsasında  onluq  prinsipi  (sistemi)  durduğuna  görə  UOT  onluq  sistem 
adlandırılmışdır.  Hazırda  UOT  dünyada  yayılma  dairəsinə  və  istifadə  dərəcəsinə  görə  ikinci 
təsnifat sistemidir. 36 ölkədə istifadə olunan UOT 20 dilə tərcümə olunmuş və 21 ölkədə milli 
təsnifat sistemi kimi qəbul edilmişdir.  
Konqres Kitabxanasının Təsnifatlandırıcısı 1897-ci ildə Herbert Putnam tərəfindən tərtib 
edilmiş  təsnifat  sxemidir.  Müəyyən  mənada  DOT  və  CET  sxemlərinə  əsaslanmasına 
baxmayaraq,  bu  sxem  təsnifatlandırmanın  nəzəri  qaydalarına  uyğun  deyildir.  Bu  sxem  böyük 
kitabxanalarda həddən artıq çox kitabın toplanması, eləcə də kiçik kitabxanalarda detallaşdırma 
və  kompleks  istifadə  baxımından  tələbatların  təmin  edilməsi  üçün  reallaşdırılmışdır.  Biliklərin 
abstrakt  nizamlanmasını  təmin  edən  DOT-dan  fərqli  olaraq,  KKT  konkret obyektə  əsaslanmış, 
başqa sözlə, Konqresin kitabxana fondunun təşkili üçün real tələbata cavab olaraq yaradılmışdır. 
Lakin  sonradan  bu  təsnifat  sistemi  dünyanın  əksər  ölkələrində  elmi-tədqiqat  və  universitet 
kitabxanaları tərəfindən qəbul edilmişdir. 
Kitabxana  biblioqrafik  təsnifatlandırıcısı  Rusiyanın  milli  təsnifat  sistemidir.  XX  əsrin 
30-cu  illərindən  başlayaraq  bir  neçə  on  illər  ərzində  işlənib  hazırlanmışdır.  KBT-nin  cədvəlləri 
ilk  dəfə  (25  nəşrdən  30  kitabdan  ibarət)  1960-1968-ci  illərdə  çap  olunmuşdur.  Sonradan  tam 
variantın əsasında elmi, kütləvi, uşaq və s. kitabxanalar üçün variantlar yaradılmışdır. KBT-nin 
cədvəlləri  özündə  o  dövrün  təsnifat  nəzəriyyəsinin  inkişaf  səviyyəsinə  uyğun  olan  bütün 

KOMPYUTER TƏLİM TEXNOLOGİYALARI 
 
Təhsildə İKT 
87 
məqamları kifayət qədər dərindən əks etdirir, kombinasiyalılıq xassələrinə, inkişaf etmiş ümumi 
və xüsusi nümunəvi bölmələr sisteminə malikdir.  
İnternetin  informasiya  resursları  üçün  biliklərin  təşkili  texnologiyaları  və  təsnifat 
sistemləri 
Bu  gün  İnternet  şəbəkəsində  təhsillə  bağlı  informasiya  xidmətini  həyata  keçirən  çoxlu 
sayda  saytlar,  portallar  və  s.  fəaliyyət  göstərir.  Onlar  müxtəlif  İnternet  saytlarını,  informasiya 
sistemlərini,  elektron  kitabxanaları,  elektron  məlumat  bazalarını  və  banklarını  özündə 
birləşdirirlər.  Təbii  ki,  belə  xidmətlərin  səmərəliliyini  təmin  etmək  üçün  biliklərin  təşkili 
texnologiyalarının və təsnifat sistemlərinin tətbiqi və reallaşdırılması zəruridir.  
Qeyd edilməlidir ki, təsnifat sistemlərinin çap materiallarının (kitabların və s.) rəflərdə 
fiziki yerlərinin  müəyyən edilməsi kimi ənənəvi funksiyası İnternet üçün əhəmiyyətinin itirir. 
Lakin təsnifat sistemlərinin kataloqlaşdırma (kateqoriyalaşdırma) və sistemləşdirmə funksiyası 
isə  virtual  informasiya  şəbəkəsi,  o  cümlədən  elektron  resurslar  üçün  daha  faydalı  olur  və 
onların mövzu üzrə təşkil edilməsində böyük rol oynayır. 
Elektron  informasiya  resurslarının  kataloqlaşdırılmasına  zərurət  onların  kitabxana-
informasiya  sistemlərinin  kataloqlarına  daxil  edilməsi  və  orada  təsnif  olunması  ilə  bağlı 
yaranmışdır.  Lakin  elektron  informasiya  resurslarının  təşkili  üçün  təsnifat  sistemlərindən 
istifadə olunması cəhdləri kitabxana və kataloqlaşdırma sahələrindən kənarda edilmişdir. Belə 
ki,  İnternetdə  tematik  axtarışı  yaxşılaşdırmaq  məqsədilə  elektron  informasiya  resurslarının 
müəyyən  prinsiplər  əsasında  sistemləşdirilməsi  və  təşkil  olunması  üçün  mövcud  kitabxana 
təsnifat sistemləri prinsiplərindən istifadə olunmuşdur.  
Elektron informasiya resurslarının təşkili və təsnifatlandırılması məsələsinin həlli üçün 
reallaşdırılan yanaşmaları iki qrupda ümumiləşdirmək olar: 
-
 
mövcud  universal,  xüsusi  (sahə)  və  ya  faset  təsnifat  sistemləri  əsas  kimi  qəbul 
edilməsi və tətbiqi; 
-
 
informasiya  xidmətinin  təyinatından  asılı  olaraq  xüsusiləşdirilmiş  təsnifat 
sxemlərinin yaradılması. 
İnternetin  bir  çox  xidmətlərinin  bazasında  mövcud  təsnifat  sistemləri  (DOT,  UOT  və 
KKT)  durur.  Bu  təsnifat  sxemlərini  reallaşdıran  İnternet  saytları  barədə  məlumatları  və 
nümunələri  İova  Dövlət  Universitetinin  “Beyond  Bookmarks”  veb  saytında  tapmaq  olar.  Bu 
siyahıya  daxil  edilmiş  saytların  icmalı  göstərir  ki,  İnternet  resursların    təşkili  üçün  daha  çox 
istifadə  olunan  təsnifat  sxemi  DOT-dur.  Bir  çox  təşkilatlar  və  elmi-tədqiqat  institutları  müasir 
tələblərdən  irəli  gələrək  DOT-un  dəyişdirilməsi  və  inkişaf  etdirilməsi  istiqamətində  müəyyən 
işlər  həyata  keçirirlər.  Bu  gün  ən  vacib  tələblərdən  biri  təsnifat  sisteminin  elektron  mühitdə 
işləməsinin  təmin  edilməsindən  ibarətdir.  Məsələn,  DOT-u  inkişaf  etdirməklə  maşınla  oxunan 

KOMPYUTER TƏLİM TEXNOLOGİYALARI 
 
Təhsildə İKT 
88 
formanın  yaradılması  istiqamətində  aparılmış  tədqiqatlar  nəticəsində  Electronic  Dewey  və 
Dewey for Windows yaranmışdır.  
Bu  gün  İnternetin  informasiya  sistemlərində  mövcud  təsnifat  sistemlərini  inkişaf 
etdirməklə  tətbiqi  ilə  yanaşı,  tamamilə  fərqli  və  məxsusi  biliklərin  təşkili  və  təsnifatı  sxemi 
reallaşdıran  bir  çox  məşhur  informasiya  xidməti  sistemləri  fəaliyyət  göstərir.  Belə  sistemlərə 
misal olaraq ACM və VİNİTİ təşkilatlarını göstərmək olar. 
ACM  (Association  for  Computing  Machinery)  Computing  Classification  System  bu  gün 
hesablama  texnikası  üzrə  ən  geniş  yayılmış,  ən  çox  istifadə  olunan  və  nəhəng  elektron 
kitabxanaya  malik  olan  informasiya  xidməti  sistemlərindən  biridir.  İnformasiya  xidmətinin 
təşkili  və  həyata  keçirilməsi  üçün  ACM  tərəfindən  hesablama  texnikası  üzrə  təsnifat  sistemi 
(CCS – Computing Classification System) reallaşdırılmışdır.  
VİNİTİ  bilik  sahələri  rubrikatoru  (RVİNİTİ)  Elmi-Texniki  İnformasiyanın  (ETİ)  3 
səviyyəli Dövlət Reyestrinin 9 səviyyəyə qədər dərinləşdirilməsi əsasında təbiət və texniki elm 
sahələri üzrə qurulmuş universal təsnifat sxemidir. RVİNİTİ təsnifat sxemi VİNİTİ-nin məlumat 
bazasında  informasiya  məhsullarının  sistemləşdirilməsi  və  axtarışı  üçün  nəzərdə  tutulmuşdur. 
RVİNİTİ-nin tərkibinə 30 bilik sahəsi üzrə ayrı-ayrı təsnifatlar daxildir. RVİNİTİ iyerarxiyanın 
3-cü  pilləsində  ETİ  Dövlət  Sisteminə  daxil  olan  lokal  rubrikatorlarla  uzlaşır.  Bir  çox  bölmələr 
üçün VİNİTİ-nin təsnifatı ümumdövlət standartına çevrilmişdir. 
Nəticə 
Təhsil  sisteminin  informasiya  təminatının  həyata  keçirilməsi  məqsədilə  biliklərin 
müvafiq  qaydada  qeydiyyata  alınmasını,  yerləşdirilməsini,  lazım  olan  məlumatların  asanlıqla 
axtarılıb tapılmasını təmin etmək üçün biliklərin təşkili mexanizmlərinin və təsnifat sistemlərinin 
öyrənilməsi,  mövzu  sahəsinə  uyğun  olan  sistemin  seçilməsi,  zəruri  hallarda  dəyişikliklər 
edilməsi və ya yeni təsnifat sisteminin işlənib hazırlanması böyük əhəmiyyət kəsb edir. 
İnternetdə informasiya resursları ilə  səmərəli işin təşkili məqsədilə təsnifat sistemləri və 
biliklərin  təşkili  texnologiyaları  İnternet  fayllarına  girişin  yaxşılaşdırılması,  əlaqəli  mövzuların 
birlikdə  əldə  olunması,  kolleksiyanın  inkişaf  etdirilməsində,  biblioqrafiyanın  yaradılmasında, 
satış və dəstək xidmətləri ilə əlaqələrin təmin edilməsində kitabxanaçılara, eləcə də istifadəçilərə 
kömək  göstərilməsi,  axtarışın  genişləndirilməsi  və  daraldılması,  kontekst  üzrə  informasiyanın 
baxılmasında  istifadəçilərə  kömək  göstərilməsi,  kolleksiyalara  çoxdilli  giriş  üçün  potensial 
imkanların yaradılması problemlərini həll etməyə imkan verir. 

KOMPYUTER TƏLİM TEXNOLOGİYALARI 
 
Təhsildə İKT 
89 
 
ƏDƏBİYYAT 
1.
 
Taylor, A.G. The organization of information. Englewood, Colorado: Libraries Unlimited. 1999. 
2.
 
Matveyeva  S.  A  Role  for  Classification:  The  Organization  of  Resources  on  the  Internet.  //  MLA 
Forum. Volume I, İssue 2, June 14, 2002. 
3.
 
Svenonius,  E.  Use  of  classification  in  online  retrieval.  Library  Resources  and  Technical  Services 
27(1), 76-80. 1983. 
4.
 
Vizine-Goetz,  D.  (n.d.).  Using  library  classification  schemes  for  Internet  resources.  OCLC  Internet 
Cataloging Project Colloquium Position Paper. Retrieved from http://www.oclc.org/oclc/man/colloq/v-
g.htm. 
5.
 
McRee,  E.J..  Classification  of  Internet  resources:  an  AUTOCAT  discussion  [Electronic  version]. 
Cataloging & Classification Quarterly, 29(4), 19-38. Retrieved from http://www.slc.bc.ca/mac/net.htm. 
2000. 
6.
 
Olson,  N.B.  (Ed.).  Cataloging  Internet resources:  A  manual  and  practical  guide.  2nd  ed.  [Electronic 
version]. Dublin, Ohio: OCLC. Retrieved from http://www.purl.org/oclc/cataloging-internet/. 1997. 
7.
 
Koch,  T.  &  Day,  M.  (n.d.).  DESIRE  -  Development  of  a  European  Service  for  Information  on 
Research  and  Education:  The  role  of  classification  schemes  in  Internet  resource  description  and 
discovery. Retrieved from http://www.ukoln.ac.uk/metadata/desire/classification  
8.
 
ACM Computing Classification System. http://www.acm.org/. 
 

KOMPYUTER TƏLİM TEXNOLOGİYALARI 
 
Təhsildə İKT 
90 
İNTERNET İNFORMASİYALARININ ÖTÜRÜLMƏ STRUKTURLARI 
 
A.N. Ələkbərova 
Qafqaz Universiteti 
 
XÜLASƏ 
Məqalədə  internet  şəbəkələrində  istifadə  olunan  TCP/İP  protokollarının  İnternet  İnformasiyaları 
Servisi  (İİS)  vasitəsi  ilə  işləmə  mexanizmi  aydınlaşdırılmış  və  onların  imkanları  izah  edilmişdir.  Eyni 
samanda bütün dünyada istifadə edilən İP ünvanlarının qrupları verilmişdir.  
Açar sözlər: İnternet şəbəkəsi, internet informasiyaları servisi. 
 
ABSTRACT 
The  article  reflects  the  mechanism  action  of  Internet  Information  Service  (IIS)  with  the  Network 
Internet Protocol TCP/IP and shows their opportunities. And also all groups IP addresses which used in 
the world are stated in the article. 
Key word: Internet Networks, Internet Information Service. 
 
АННОТАЦИЯ 
В статье обсуждается механизм действия Информационного Интернет Сервиса (ИИС- IIS) 
с  Сетью  Интернет  Протокола  TCP/IP  и  показаны  их  возможности.  А  также  изложены  все 
группы İP адресов, используемые во всем мире. 
Ключевые слова: сети интернета, информационный интернет сервис. 
 
İnternet,  dünyanın  müxtəlif  ölkələrində  olan  milyonlarla  kompyuterlərin  bir-birinə 
qoşularaq  şəbəkə  halında  çalışması  və  bir-birləri  ilə  çox  sürətli  bir  şəkildə  informasiya 
mübadiləsi edə bilməsidir. Bu informasiya mübadiləsi insanlara aşağıdakı imkanları yaradır: 
1.
 
Dünya ölkələrinin elmi məqalələrini, müxtəlif jurnal və qəzetlərini oxumaq; 
2.
 
Dünya ölkələrinin radio verilişlərini dinləmək; 
3.
 
Dünya ölkələrinin televiziya kanallarını izləmək; 
4.
 
Müxtəlif formatlı video klipləri izləmək; 
5.
 
E-poçt vasitəsi ilə istənilən ölkədə  yaşayan şəxslərə  məktub, şəkil, video, film, elmi 
məqalə, sənəd və s. göndərmək; 
6.
 
“Online” rejimində videokonfranslara qoşulmaq; 
7.
 
Müxtəlif  formalarda  olan  verilənlər  bazasına  daxil  olaraq  oradan  müəyyən 
informasiyalar almaq; 
8.
 
Müxtəlif formalı və müxtəlif səviyyəli oyunlar oynamaq; 
9.
 
Öz  evində  oturmaqla  dünyanın  müxtəlif  ölkələri  ilə  alqı-satqı  işlərini  yerinə 
yetirmək; 

KOMPYUTER TƏLİM TEXNOLOGİYALARI 
 
Təhsildə İKT 
91 
10.
 
 Dünyanın  müxtəlif  ölkələrində  olan  insanlarla  səsli  və  görüntülü  şəkildə  üz-üzə 
söhbət etmək; 
11.
 
 Dünyanın müxtəlif ölkələrində olan alimlərin bir-birləri görüntülü fikir mübadiləsini 
izləmək; 
12.
 
 İnsanların uzaqdan təhsil alması və ömür boyu öyrənməsi; 
13.
 
 Öz  evlərində  oturmaqla  insanların  elektrik,  su,  telefon  və  s.  xidmət  haqqının 
ödənilməsi; 
14.
 
 İnsanların öz reklamlarını internetdə yerləşdirə bilməsi və verilmiş reklamları izləyə 
bilməsi və s. 
Bütün bu imkanlar kompyuterlər arasında rabitə kanalları və xüsusi ünvanlar vasitəsi ilə 
əldə edilir.  Kompyuterlər arasındakı bu imkanların yaradılması internet protokolları vasitəsi ilə 
baş verir. Bu protokol TCP/IP kimi də adlandırılır. TCP – ingilis dilində Transmission Control 
Protocol sözlərinin baş hərflərindən götürülmüşdür. Transmission Control Protocol, Azərbaycan 
dilinə  Göndərişə  Nəzarət  Protokolu  kimi  tərcümə  olunur.  Burada  faylların  internet  vasitəsi  ilə 
digər  kompyuterlərə  göndərilməsinə  nəzarətdən  bəhs  edilir.  İP  isə  İnternet  Protocol  –  İnternet 
Protokolu deməkdir. 
TCP/IP  protokolu  istənilən  iki  kompyuter  arasında  əlaqə  yaradan,  onları  bir-birinə 
tanıdan  və  onlar  arasındakı  informasiya  mübadiləsini  təşkil  edən  qaydalar  çoxluğudur.  Həmin 
kompyuterlər arasındakı əlaqələr müxtəlif olduqca, qaydalar da onlara uyğun olaraq dəyişir. 
IP  (İnternet  Protokol)  –  kompyuterlərin  bir  biri  ilə  əlaqə  yaratmaları  üçün  ünvanlardır. 
Məsələn,  193.255.143.24  yazılışı  bir  IP  ünvanıdır.  Göründüyü  kimi,  IP  ünvanları  a.b.c.d 
formasında olmaqla 4  hissədən  ibarətdir. Hər hissənin 8  bitlik  imkanı  vardır. Beləliklə, a.b.c.d 
formalı hər bir ünvan 32 bitlikdir. Bu isə 2
32
 sayda ünvanın ola bilməsi deməkdir. IP imkanları 
ayrıca  iki  bölümdə qiymətləndirilir. Birinci  bölüm,  “network” adlanan  və dilimizə  “kompyuter 
şəbəkəsi” kimi tərcümə olunan hissədir. İkinci bölüm isə “host” adlanan və ingiliscədən dilimizə 
“ev  sahibi”,  “aparıcı”,  “qonaqları  qəbul  edən”  kimi  tərcümə  olunan  hissədir.  Bu  hissə 
informatikada  başqa  kompyuter  şəbəkəsindən  informasiyaları  öz  şəbəkəsinə  qəbul  edən  baş 
kompyuter  (və  ya  server)  adlanır.  “Network”  və  “Host”  uzunluqları  şəbəkədə  olan 
kompyuterlərin sayına görə dəyişə bilir. Ümumiyyətlə, dünyada IP ünvanlarının asan idarə edilə 
bilməsi üçün onları aşağıdakı qruplara ayırırlar: 
1.
 
A  qruplu  IP  ünvanları.  Bu  ünvanlar  1.0.0.0  ünvanından  127.0.0.0  ünvanına  qədər 
olan aralığı əhatə edirlər. Buradakı hər bir şəbəkədə 1,6 milyon kompyuter istifadə oluna bilər. 
2.
 
B  qruplu  IP  ünvanları.  Bu  ünvanlar  128.0.0.0  ünvanından  191.255.0.0  ünvanına 
qədər  olan  aralığı  əhatə  edir.  Burada  16065  şəbəkə  ünvanı  və  hər  şəbəkədə  65500  kompyuter 
olmaqla cəmi 16065*65500= =1052257500 sayda kompyuterdən istifadə oluna bilər. 

KOMPYUTER TƏLİM TEXNOLOGİYALARI 
 
Təhsildə İKT 
92 
3.
 
C  qruplu  IP  ünvanları.  Bu  ünvanlar  192.0.0.0-dan  başlayaraq  223.255.255.0 
ünvanına  qədər  olan  aralığı  özündə  saxlayır.  Burada  hər  biri  254  kompyuterdən  ibarət  olan  2 
milyon  şəbəkənin  qurulması  mümkündür  ki,  bu  şəbəkələr  də  ümumilikdə  254*2000000= 
=508000000 kompyuteri əhatə edir. 
4.
 
D qruplu IP ünvanları. Bu ünvanlar 224.0.0.0 ilə 254.255.255.0 arasında qalan aralığı 
əhatə  edir.  Bu  hissə  hələlik  ehtiyat  saxlanılır.  Kompyuter  şəbəkələri  artdıqca  bu  ehtiyatdan 
istifadə ediləcəkdir. 
Yuxarıda  göstərilən  qruplarda  4  dənə  8  bitlik  ünvanlardan  istifadə  olunur.  Dünyada 
kompyuter  şəbəkələrinin  çox  sürətlə  artmasını  və  bu  zaman  ünvanların  çatışmazlığı 
problemlərinin  qarşısını  almaq  üçün  artıq  6  dənə  8  bitlik  IP  ünvanlarından  istifadə  edilməyə 
başlanılmışdır. Bu ünvanlar Ipv6 adlanır. 
Hər  bir  kompyuter  şəbəkəsində  istifadə  edilən  TCP/IP  protokolları  IIS  (Internet 
Information  Server  –  İnternet  İnformasiyaları  Serveri)  vasitəsi  ilə  çalışırlar.  IIS-lər  TCP/IP 
ünvanlarına aşağıdakı xidmətləri göstərirlər: 
1.
 
HTTP (Hyper Text Transfer Protokol – Hipermətn Yerdəyişmə Protokolu); 
2.
 
FTP (File Transfer Protocol – Fayl Ötürülməsi Protokolu); 
3.
 
SMTP  (Simple  nMail  Transfer  Protocol  –  Sadə  Elektron  Məktub  Ötürülməsi 
Protokolu); 
4.
 
NNTP  (Network  News  Transfer  Protocol  –  Şəbəkə  Yeniliklərinin  Ötürülməsi 
Protokolu); 
5.
 
POP3 (Post Office Protocol version 3 – Poçt Ofis Protokolu, 3-cü versiya); 
6.
 
IMAP (Internet Messaging Access Protocol – İnternet Mesajlaşmasının Çatdırılması 
Protokolu).  
Bu xidmətlərin Şəkil 1-də verilmiş sadə sxeminin qısa izahını verək. 
HTTP, Web şəklində hazırlanmış faylları şəbəkəyə daxilolan kompyuterlər arasında bir-
birinə  ötürməyə,  onlar  arasında  əməliyyatlar  aparmağa  (müəyyən  hissəni  köçürməyə,  orada 
qoyulmuş  suala  cavab  verməyə  və  s.)  imkan  verən  WWW  servisi  tərəfindən  istifadə  edilən 
giriş/çıxış  protokoludur.  Şəbəkəyə  qoşulan  hər  hansı  bir  istifadəçi  siçan  vasitəsi  ilə  Veb 
səhifəsindəki  bir  “hiperlink”ə tıkladığı  zaman, HTTP, istifadəçinin  istədiyi (başqa sözlə,  “tələb 
etdiyi”) görüntülərin displey ekranında canlanmasına şərait yaradır.  
 

KOMPYUTER TƏLİM TEXNOLOGİYALARI 
 
Təhsildə İKT 
93 
 
Şəkil 1. Serverlə müştəri kompyuterlər arasında protokolları 
 
FTP,  şəbəkəyə  daxil  olan  iki  müxtəlif  kompyuter  arasında  TCP/IP  protokoluna  uyğun 
olaraq  fayl  paketlərini  daşımağa  xidmət  edir.  IIS,  Windows  sistemində  FTP  ilə  bərabər  işləyə 
bilir. FTP, kompyuterlər arasındakı informasiya mübadiləsi zamanı TCP protokolundan istifadə 
edir. Bu zaman IIS əvvəlcə Windows Sockets (yəni, Windows yuvaları) ilə əlaqə yaradır, sonra 
isə Windows Sockets öz növbəsində TCP ilə əlaqə yaradır. 
SMTP,  şəbəkəyə  daxil  olan  kompyuterlər  arasında  e-mail  informasiyalarının  TCP/IP 
protokolları  vasitəsi  ilə ötürülməsi  və qəbul edilməsinə  xidmət edir. Microsoft, şəbəkəyə daxil 
olan kompyuterlər arasında informasiya mübadiləsi zamanı TCP protokolundan istifadə edilir. 
NNTP,  şəbəkəyə  qoşulmuş  kompyuterlərə  yeni  xəbərləri  ötürməyə  imkan  verən  bir 
protokoldur.  Burada  da  Microsoft  şirkətinin  yaratdığı  sistemlərin  istifadə  etdiyi  TCP 
protokolundan istifadə edilir. 
POP3,  şəbəkəyə  qoşulmuş  kompyuterlər  arasında  e-mail  şəklində  verilən 
informasiyaların  standart  şəklində  görünməsini  təmin  edən  proqramdır.  Bu  proqram  ixtiyari 
istifadəçiyə  gələn  e-mailləri  qəbul  edərək,  yaddaşında  saxlayan  və  istifadəçi  öz  e-mailini 
yoxlayan  zaman  həmin  e-maili  ona  təqdim  edən  proqramdır.  POP3  proqramı,  əslində  e-mail 
şəklindəki informasiyaların seçiciliyini (yəni, hansı e-mail kimdən gəlir və kimə çatacaq) təmin 
edən sadə bir proqramlar sistemidir (paketidir). Burada sistemə daxil olan mesajlar eyni zamanda 
qəbul  edilərək  sistemləşdirilir  və  orada  göstərilən  ünvanlara  göndərilir.  Əgər  ünvan  doğru 
yazılmamışdırsa, həmin an e-mail göndərən istifadəçiyə bildirilir ki, belə ünvan yoxdur. Bu da o 
deməkdir ki, POP3 sistemində bütün e-mail ünvanlarının kataloqları var. Hər bir istifadəçi yeni 
bir  e-mail  yaratdıqda,  həmin  ünvan  avtomatik  olaraq  ünvanlar  kataloq  una  daxil  edilir.  IMAP 
servisi,  şəbəkəyə  qoşulmuş  kompyuterlər  arasında  yenicə  istifadəyə  başlamış  və  gələcəkdə  də 
geniş  istifadə  ediləcək  IMAP  protokolundan  istifadə  edir.  IMAP,  əvvəl  qeyd  etdiyimiz  POP3 
kimi, istifadəçiyə gələn e-mailləri qəbul edib saxlamaq və istənilən vaxt onu istifadəçiyə təqdim 
etmək  xüsusiyyətinə  malikdir.  IMAP,  POP3  sistemindən  daha  çox  imkanlara  malikdir.  Beləki, 
IMAP  istifadəçinin  öz  informasiyalarını  müəyyən  qovluqlarda  arxivləşdirməsinə  və  eyni 
zamanda e-maillərlə mübadilə etməyə imkan verir. 
HTTP 
FTP 
SMTP 
NNTP 
POP3 
IMAP 
 
Müştəri 
kompyuter 
Server 
kompyuter 

KOMPYUTER TƏLİM TEXNOLOGİYALARI 
 
Təhsildə İKT 
94 
Windows sistemində istifadə olunan IIS aşağıdakı 4 əsas komponentdən ibarətdir: 
1.
 
İnetinfo  process/connection  –  Internet  Information  Services  Application  –  İnternet 
İnformasiyaları Xidməti Paketi (İİXP); 
2.
 
Microsoft Windows System Services – Mikrosoft Windows Servis Sistemi; 
3.
 
Web Services – Veb Servisləri; 
4.
 
Application Services – Tətbiq servisləri; 
Standart  İnternet  xidmətləri  qısa  şəkildə  Internet  Information  Services  Application 
(Inetinfo)  kimi  yazılır.  İnternet  xidmətlərinə  əlavə  olaraq  Inetinfo,  Ümuni  (Shared)  bağlantı 
hovuzu  (Pool),  Keş  yaddaşı  (Cache),  faylların  hazırlanması  və  daşınması  (Logging)  və  Sadə 
Şəbəkə  İdarəedicisi  Protokolu  Xidmətləri  (SŞİP  Xidmətləri)  –  Simple  Network  Management 
Protocol (SNMP) adlanan xidmətləri istifadəçilərə təklif edir (şəkil 2). 
 
 
Şəkil 2. İnternet saytına qoşulmaqda iştirak edən İnetinfo əməliyyatları və Bağlantı qurucuları 
 
IIS-də internet şəbəkəsi daxilindəki kompyuterlər arasında bağlantı qurmaq işini İnternet 
Server  Application  Programming  Interface  Dinamic  Link  Library  (ISAPI  DLL)  –  İnternet 
Xidməti  Tətbiqi  Proqramlar  İnterfeysi  Dinamik  Əlaqə  Proqramxanası  (İXTPİ  DƏP)  öz  aralıq 
əlaqə  yaradıcısı  fəaliyyəti  ilə  görür.  IIS  ilə  birlikdə  fəaliyyət  göstərə  bilən  bağlantı  qurucuları 
(əlaqələndiriciləri) aşağıdakılardır: 
1.
 
 Microsoft  BackOffice  Connectors  –  Mikrosoftun  digər  əməliyyat  sistemləri  ilə 
(eləcə  də  digər  kompaniyalarla)  əlaqə  kommutatoru.  Bu  əlaqələndiricilər  (kommutatorlar) 
özündə aşağıdakı iki əsas əlaqələndiricini saxlayır: 
Bağlantı qurucuları 
 
 
 
ISAPI 
DLL 
Cache 
HT
TP 
TCP 
IP 
FTP 
İnetinfo əməliyyatları 
5.
 
Bağlantı hovuzu – Pool; 
6.
 
Keş yaddaşı – Cache  
7.
 
Giriş –Logging  
8.
 
SŞİP Xidmətləri – SNMP 
Services  
 
 
İnternet saytı 
1.
 
İdarəetmə hissəsi:  
 
2.
 
Windows yuvaları: 
 
3.
 
Xəbərləşmə hissəsi:  
 
4.
 
İnternet hissəsi:  
Cache 
HT
TP 
FT
P 
TC
P 
IP 
İnetinfo əməliyyatları 
1.
 
Bağlantı hovuzu – Pool; 
2.
 
Keş yaddaşı – Cache  
3.
 
Giriş –Logging  
4.
 
SŞİP Xidmətləri – SNMP 
Services  
 
 
İnternet saytı 
1.
 
İdarəetmə hissəsi:  
2.
 
Windows yuvaları: 
3.
 
Xəbərləşmə hissəsi:  
4.
 
İnternet hissəsi:  
Cache 
HTT
P 
FTP 
TC
P 
IP 
İnternet saytı 
1. İdarəetmə hissəsi:  
2. Windows yuvaları:  
 
3. Xəbərləşmə hissəsi:  
4. İnternet hissəsi 
4.
 
İnternet hissəsi:  
Cache 
HTTP 
FTP 
TC
P 
IP 

KOMPYUTER TƏLİM TEXNOLOGİYALARI 
 
Təhsildə İKT 
95 
a)
 
 Microsoft  Exchange  Server/Web  Connector  –  Mikrosoft  Mübadilə  Serveri/Web 
Konnektoru.  Bu  əlaqələndirmə  “hər  bir  kəs  üçün  açıq  qovluq”  (ingiliscə  -  Public 
Folder) prinsipi ilə IIS imkanlarının birləşməsidir. 
b)
 
 ODBC  Connector  –  Open  DataBase  Connectivity  –  Verilənlər  Bazası 
Əlaqələndiricisini  Aç.  Bu  əlaqələndirici  digər  sistemdəki  kompyuterlərdə  olan 
verilənlər bazasının bazasının açılmasına imkan verir. 
Bu  konnektor  hər  hansı  bir  ODBC  tipli  verilənlər  bazası  (VB)  ilə  informasiya 
mübadiləsinin aparılmasına imkan verir. 
2.
 
Common  Getway  Interface  (CGI)  –  Ümumi  Keçid  Qapıları  İnterfeysi  (ÜKQİ).  Bu 
interfeys  UNIX  və  Pardus2009,  Pardus  2011  tipli  sistemlərdə  Web  servisinə  xidmət  üçün 
yaradılmışdır. Buna baxmayaraq IIS sistemi də CGI sistemi ilə bərabər işləyə bilir. 
3.
 
Internet Server Application Programming Interface Filters (ISAPI Filters)  – İnternet 
Xidməti  Tətbiqinin  Proqramlaşdırılmış  İnterfeys  Filtrləri  (İXTPİ  Filtrləri).  Bu  filtrlər 
informasiya  paketlərinə  ilk  proses  olaraq  IIS  proseslərindən  əvvəl  istifadə  edilir.  Bu  isə  IIS 
strukturlarının  ixtiyari  qaydada  dəyişdirilə  bilməsinə  imkan  verir.  İXTPİ  Filtrlərinə  Secure 
Sockets Layer – Təhlükəsizlik Əlaqələndiricisi Təbəqəsi (TƏT) filtrlərini misal göstərmək olar. 
4.
 
Active Server Pages (ASP) – Aktiv Xidmət Səhifələri (AXS). Aktiv xidmət səhifələri 
dinamik Veb komponentləri yaratmaq üçün özündə açıq skript sistemini saxlayır və istifadə edir. 
IIS  arxitekturasının  orta  təbəqəsi  Veb  servisidir.  Bu  təbəqə  IIS  sisteminin  normal  işini 
təmin edir. Veb servisinin komponentləri şəkil 3-də göstərilmişdir. 
 
 
Şəkil 3. Veb servisinin komponentləri. 
 
Şəbəkəyə  qoşulmuş  kompyuterlərdə  giriş-çıxış  əməliyyatları  asinxron  bağlantı 
komponenti  vasitəsi  ilə  həyata  keçirilir.  İncim.dll  komponenti  IIS  serveri  üçün  aşağıdakı 
funksiyaları yerinə yetirir: 
1.
 
İdarəetmə hissəsi: 
 
2.
 
Windows yuvaları: 
 
3.
 
Xəbərləşmə hissəsi:  
 
4.
 
İnternet hissəsi:  
Cache 
HTT
P 
FT
P 
Veb servisləri 
  
 
Cache 
TC
P 
IP 
ISAPI
 
uzantıla
rı 
ISAP
I
 
Filtri 
CGI 
FTP 
İsadmin  PO
P3 
IMA
P 
SMT
P
 
WWW
W 
İnfocom
.
dll
 

KOMPYUTER TƏLİM TEXNOLOGİYALARI 
 
Təhsildə İKT 
96 
1.
 
File handling cache – Çox sürətli yaddaşa (keşə) müraciət faylı; 
2.
 
Security – Təhlükəsizlik; 
3.
 
Authentication - İdentifikasiya (eyniləşdirmə); 
4.
 
Administration support – Yardım administrasiyası; 
5.
 
Utilities – Utilitlər (Faydalı imkanlar proqramları); 
6.
 
Service Controller İnterface (SCİ) – Xidmətə Nəzarət İnterfeysi; 
7.
 
Meta Cache – Meta verilənlər bazası üçün çox sürətli yaddaş; 
8.
 
İnstant Support – Tələbata Dəstək. 
FTP  komponenti  FTP  tələblərinə  xidmət  etdiyi  kimi,  WWW  komponenti  də  Veb 
tələblərinə xidmət edir. 
Veb servisinin digər komponenti də İsadmindir. Bu komponent MetaBase üçün DCOM-
ın  normal  işini  təmin  edir.  İsadmin  IIS  servislərinin  idarə  edilməsi  üçün  ən  əsas 
komponentlərdən biridir. 
SMTP, NNTP və  POP3  komponentləri IIS üçün  e-mail,  həm də  xəbərləşmə  servislərini 
istifadə edə bilirlər. Hər birinin genişlənməsi .dll şəklində olan bu komponentlər IIS üçün xüsusi 
əhəmiyyət kəsb edir.