B. Abidov, О. G‘. Azimov, U. А. Ziyamuhamedova neft-gaz sintezi asoslari

Alumomolebden katalizatorida polimerlash

Ushbu jarayon 130-260°C haroratda va 70 atmosferaga yaqin bosim ostida olib boriladi. Katalizator - yoyuvchi aluminiy oksi- didagi molibden oksidi Mo0₃ dan tashkil topgan, molibden oksidi esa 5-8% ni tashkil etadi. Jarayonni o‘tkazishdan avval katalizator vodorod oqimida 430-480°C da faollanadi, ko‘rinib turibdiki, mo- libdenning yuqori valentliklari quyigacha qisman qaytariladi, ya’ni u ham xrom oksidi katalizatoriga o‘xshab oksidlar aralashmasidan iboratdir. Ba’zan katalizatorga promotorlar (ishqoriy va ishqoriy yer metallari gidridlari va karbidlari) qo‘shiladi. Molibden oksidi bilan bir qatorda vanadiy oksidi ham ishlatilishi mumkin.

Amalda jarayonni texnologik rasmiylashtirish xrom oksidi katali- zatorli jarayonnikidan farq qilmaydi.
1.2.2.З. Nikelli katalizatorda polimerlash

O‘rta bosimda polietilen ishlab chiqarishning ushbu holidagi usu- li 70 atmosfera bosimi ostida va 100-200°C da amalga oshiriladi. Jarayonni katalizatori sifatida faollangan pista ko‘mir-yoyuvchidagi metalli nikel yoki kobaltlar xizmat qiladi. Katalizatordagi nikel- ning miqdori 3 dan 10% gacha ortadi. Katalizator ishqoriy metall

124

	Ishlatilgan katalizatorlar
Polimer xossasi	Sr2O3x SrO3, ^Al2^O3 X ^SiO2	MoO3-Al2O3	Ni/ko‘mir
Molekular og‘irlik	10^30 ming	30-250 ming	100-200 ming
Zichlik, g/sm^3	0,95-0,96	0,95-0,97	0,94-0,95
Kristallik darajasi, %	93	87	80
Erish harorati, °C	123-133	128-131	117-120
1000 atom uglerodga to‘g‘ri kelgan CN3 guruhi soni Uzishga mustahkamlik	1,5	2,0	20,0
chegarasi, kg/sm^2	285	-	-

Keltirilgan ma’lumotlar olinayotgan polimerning xossalariga ka- talizatorlar katta ta’sir o‘tkazishini ko‘rsatadi. jadvalda turli usui bilan olingan polietilenlarning xossalari o‘zaro taqqoslab berilgan.

11-jadval Polietilen xossalarini taqqoslash №	Ko‘rsatkichlar
P о l i e t i l e n
Q‘uyi bosim	O‘rta bosim	Yuqori bosim
1	1000 uglerod atomiga to‘g‘ri kelgan CH3 guruhi soni	3	-	21,3
2	Kristallik darajasi, %	87	93	84
3	Zichlik, g/sm^3	0,94-0,96	0,94-0,97	0,91-0,92

125

4	Uzishga mustahkamlik chegarasi, kg/sm^2	280-300	290-320	120-160
5	Egilishdagi mustahkamlik chegarasi, kg/sm^2	-	-	120-170
6	Mo‘rtlik harorati, °C	-65	-	-70
7	Dielektrik yo‘qotishlar tangens burchagi	-	-	0,0003-0,0005
8	Dielektrik o‘tkazuv- chanlik	-	-	2,2-2,3
9	Erish harorati, °C	125-130	127-130	108-110
10	Molekular og‘irlik	70-350 ming	30-200 ming	15-30 ming

3. 
   
   Poliolefinlarning ishlatilishi
   

Hozirgi vaqtda amalda poliolefinlar ishlatilmagan xalq xo‘ja- ligining hech bir sohasi yo‘q.

Yuqori bosim polietileni ishlab chiqarish hajmi bo‘yicha birinchi o‘rinda turadi. Polietilen yuqori dielektrik xossalari suv bug‘larini kam o‘tkazuvchanlik, uni turli aloqa vositalari (telefon, telegraf)da ishlatiluvchi elektr simlari va kabellarni izolatsiyalashda, signal qu- rilmalarda, dispetcherlik, teleboshqarish sistemalarida, yuqori chas- totali qurilmalarda, yuqori kuchlanish texnikasida, suvda ishlaydigan dvigatel o‘tkazgich simlarini o‘rashda hamda suv osti kabellarini izolatsiya qilishda keng ishlatiladi.

Polietilen bilan izolatsiya qilingan kabel kauchukli izolatsiyaga nisbatan afzalliklarga ega. U yengilroq, ko‘proq egiluvchan, kattaroq teshib o‘tish kuchlanishiga ega.

Hamma mavjud plastmassa tiplaridan ko‘ra polietilen quvurlar tayyorlashda eng ko‘p ishlatiladi. Polietilen quvurlari yengil, korro- ziyaga chidamli, suyuqlik harakatiga kichkina qarshilik, montaj qi- lishni soddaligi, egiluvchan, sovuqqa chidamli, payvandlashni oson- ligi kabi xususiyatlarga ega.

Polietilen quvurlar o‘z kimyoviy chidamliliklari va elastiklikla- ri tufayli suvni, tuz va ishqorni, kislotalarni transportirovka qilishda, ichki va tashqi suv o‘tkazish tarmog‘ini barpo etishda, sut va

126

sharbatlarni uzatishda, irrigatsiya sistemalarida va sun’iy yomg‘ir yog‘dirish qurilmalarida ishlatiladi. Yuqori bosim polietilenli quvur- lar 60°C da, quyi bosimdagisi esa 100°C haroratgacha ishlashi mum- kin. Bunday quvurlar quyi haroratlarda (-60°C gacha) va suv muz- laganda ham buzilib ketmaydi; ularning daydi elektr toklari orqali bo‘ladigan tuproq korroziyasiga ta’siri yo‘q.

Yuqori bosim polietilenining ko‘proq qismi boshqa plyonkalar (sellofanli, polivinilxloridli) bilan konkurent bo‘lib, qadoqlovchi material sifatida kamroq qismi esa sumkalar, qoplar tayyorlashda, qutilarning yuzini qoplashda ishlatiladi. Plyonkadan tayyorlan- gan qoplar turli mashina mexanik detallarini korroziyadan saqlash maqsadlarida qadoqlash uchun yaroqli. Suv bug‘lariga nisba- tan kichik o‘tkazuvchanlik, ammo kislorodga nisbatan esa yuqori o‘tkazuvchanlik, egiluvchanlik, toksik emaslik, hidining yo‘qligi - muzlagan go‘sht va tovuqlarni qadoqlashda yuqori bosim ostida po- lietilenning ishlatilishiga asosiy omillardan. Polietilendan plyonka 30 km balandlikkacha ko‘tariladigan aerostatlarni va atmosferaning yuqori qavatlarida meteorologik va boshqa izlanishlar olib borishda ishlatiladigan ballonlarni tayyorlashda foydalaniladi. Magistral neft va gaz quvurlarini korroziyadan himoya qilishda katta iqtisodiy samara beradi.

Qishloq xo‘jaligida shaffof va qora polietilen plyonkalari ishlatila boshlandi. Shaffof plyonkalar issiqxona va bug‘xonalarda oynani al- mashtirishda foydalaniladi. Qora plyonka sabzavotlar yetishtirishda issiqlikni ushlab qolish maqsadida ekin yuzini qoplash uchun xizmat qiladi, shu kabi silos tayyorlanadigan chuqurliklarni, suv havzalari va kanallarning devorlarini qoplashda ishlatiladi.

Polietilen plyonkasi hosilni, qishloq xo‘jalik mashinalarini saq- lashda joylardagi devorining tomini yopuvchi material sifatida tobo- ra ko‘proq ishlatilyapti.

Polietilen plyonka qurilishda imorat fundamenti asosini va nam- dan qotish paytida beton himoyasida ishlatiladi.

Polietilen va polipropilenlar filtrlaydigan to‘qimalar, mebel g‘iloflari, arqonlar, brezentlar, baliq tutadigan to‘rlar tayyorlashga yaroqli tolalarga qayta ishlanishi mumkin.

Poliolefin asosidagi tolalar suv shimmaydi, demak, ular ho‘l- langanda mustahkamligi o‘zgarmaydi. Ular ishqorlar, kislotalar (bundan nitrat kislota mustasno) ta’siriga chidamli.

127

4.