B. O. Bekn azarov
ЪЛгра o ‘simligini
Download 4,41 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- C I 3 xlorxolinxlorid
- 2,4-dixlorfeniloksiatsetat
- Defoliant va desikantlar.
- Jinsiy ко ‘payishda
- Vegetativ kopayish
- Bryophyllum srenatum, Sestrum nosturnum
|
381 ЪЛгра o ‘simligini gibberellin bilan ishlash pivo ichimligini ishlab chiqarishda asosiy ko‘rsatkichi boMgan solod
birikmasining dondagi miqdorini oshirishda asosiy o‘rinni tutuvchi amilazaning hosil bo‘lishini tezlashtiradi. R e ta rd a n tla r. Poyaning uzayishini to‘xtatuvchi moddalar retardantlar nomi bilan ataladi. Ulaming ta’sir mexanizmi gibberellin sintezini to‘xtatishi bilan ifodalanadi. Hozirgi vaqtda retardantlar sifatida xlorxolinxlorid (XXX, TUR) va boshqalardan keng foydalaniladi. CI 3 CN 9 C 1 - CN
2 - +N - CH,C, C I 3 xlorxolinxlorid Retardantlar xususan, xlorxolinxlorid ko‘proq g‘alla ekinining shamolda yotib qolishiga qarshi ishlatiladi. Shuningdek, ular poliz ekinlari o ‘simliklarining, manzarali o‘simliklaming va butalaming haddan tashqari o ‘sib ketishini oldini olish uchun ham qoMlaniladi. Mevali daraxtlami ular bilan ishlash esa ulaming shoxlanishini tig‘izroq boMishiga va yosh
daraxtlaming meva
berishini tezlashtirilishiga olib keladi. Etilen (CH 2 = CH2). Ushbu gormon yashil mevalarni pishishini tezlashtirish uchun qo‘llaniladi. Ayrim boshqa maqsadlar uchun esa qishloq xo‘jaligida etilenning hosilasi etrel ishlatiladi. Etrel nordon muhitga chidamlidir. Ammo o ‘simlik hujayrasiga kirganidan so‘ng kuchsiz ishqoriy muhitda parchalanadi. Buning natijasida esa etilen gormoni hosil bo"ladi. Etrel preparati mevalaming pishishini tezlashtirishi bilan birgalikda ulami mashinalar yordamida yig‘ib olishni ham yengillashtiradi. Shuningdek, u shonalar va gullami kamaytirish uchun ham qoMlaniladi. Bodring, qovoq va boshqa o‘simliklar barglariga etrel preparatini sepish ularda onalik gullarining ko‘plab hosil boMishiga yordam berib, meva hosilining oshishiga olib keladi. G erbitsidlar. Ular o ‘simliklarni o‘sishdan to‘xtatishda va
begona o ‘tlarga qarshi kurashda ishlatiladi.'Ularning tabiati xilma xildir. 1. Yoppasiga ta’sir etuvchilar. 2. Tanlab ta’sir etuvchilar. Ko‘pchilik gerbitsidlar tanlab ta’sir etish xususiyatiga ega, ya’ni ular ma’lum oila yoki turga kiruvchi o‘simliklamigina oMdiradi. Ammo m a’lum bir gerbitsid o ‘zining past konsentratsiyasida tanlab ta’sir etsa, yuqori konsentratsiyada esa yoppasiga ta’sir etishi mumkin. 382 Gerbitsidning asosiy ta’siri shundan iboratki, u hujayraga kirib, uning yog‘simon moddalarida eriydi va hujayra metabolizmidagi tabiiy jarayonlami buzadi. Ularga biz 2,4-dixlorfeniloksiatsetat (2,4 D),
2—metil~4 xlorfenoksiatsetat (2 М-4
X) birikmalarini misol qilib ko‘rsatishimiz mumkin. Ular 1 mg/1 miqdorda ikki urug‘pallali o ‘simliklarga sepilsa, ulami nobud qilishi mumkin, ammo ushbu miqdorda bir urug‘pallali o ‘simliklarga mutlaqo ta’sir etmaydi. Qishloq xo‘jaligida makkajo‘xori ekilgan maydonlarda begona o‘tlarga qarshi simazin moddasi qo‘llaniladi. Simazin ildiz orqali ta’sir etadi. Shuning uchun u tuproqqa solinadi. Ushbu birikma mitoz jarayoni bosqichlari davomiyligini o ‘zgartiradi. Shuningdek, u uglevodlar almashinuvini ham
buzadi. Bizning
respublikamizda g‘o ‘za
maydonlarida begona o ‘tlarga qarshi kurashda kotaran, monouron va boshqalar qo'llaniladi. Ushbu birikmalar begona o‘tlardagi fotosintez va nafas olish jarayonlarini izdan chiqaradi. Hozirgi kunda kimyoviy yo‘l bilan sintezlangan gerbitsidlaming soni anchagina bo‘lib (200-250) hozirgi kunda ham ularning sintezi davom etmoqda. Gerbitsidlami qo'llashning salbiy tomonlari ham bor, chunki ular o‘simlik dunyosi bilan birgalikda o‘sha yerda mavjud bo‘lgan hayvonot dunyosiga ham ta'sir qilishi mumkin. Gerbitsidlami qo‘llashda anchagina ehtiyotkorlik va bilim talab qilinadi.
0 ‘simliklar barglarini to‘kib yuboradigan defoliantlarga sun’iy ingibitorlar kiradi. 0 ‘simliklami tezda quritib yuboradigan kimyoviy moddalar desikantlar deyiladi. Qishloq xo‘jaligi dehqonchiligida defoliantlar paxtachilikda mashina terimini amalga oshirish uchun g‘o‘za barglarini to‘kishda keng qoMlaniladi. Defoliantlar ta’sirida barg bandi asosida ajratuvchi qatlam hosil bo‘Iadi va barglami tezda to‘kilishini tri’minlaydiv Shuning bilan birgalikda ular ko‘saklarni pishishini ham tezlashtiradi. Paxtachilikda defoliant sifatida ko‘pincha magniy xloratning [Mg(CI 0 3 )2] 5-12 foizli eritmasi ishlatiladi. Shuni aytib o ‘tish lozimki, avvalgi vaqtlarda defoliant sifatida butifos moddasi,ko‘plab qo‘llanilgan. Keyingi уЩаюйа ushbu birikmaning zaharli ekanligi, ekologiyani buzlslii va bir qancha' kasalliklarga sabab bo‘lishi ma’lum" bo‘ldi ya respublikamiz hudu^lda butifosni qo‘llash taqiqlandi. Qand l^Vlagi va kartoshkajni kombaynlar bilan yig‘ib olishda ulaming yer ustki qisfnlarkla dessikatsjya o ‘tkaziladi. Shu usul bilan ular barglarining qarishi tezlashtiriladi. Buning uchun [M g(CI03)2] yuqori konsentratsiyada, ya’ni bir gektar ekin maydoni hisobiga 25-30 kg miqdorda sepiladi.
NAZORAT SAVOLLARI 1. 0 ‘sish tiplari. 2. 0 ‘sish fazalari va o‘rganish usullari. 3. 0 ‘sish ingibitorlari. 4. Tropizm va uning yo‘llari. 5. Fotoperiodizm. 6. Gerbisidlar va ulaming qoMIanilishi. 7. Defolyatsiya. 8. 0 ‘sishga tashqi muhit omillarining ta’siri. 9. Rivojlanish bosqichlari va ulaming tavsiflari. 10. Hujayralar hayotida qaysi bosqichlar ajratiladi? 11. Embrional bosqichda boMgan hujayralar qayerda joylashgan? 12. Totipotentlik nima? 13. Izoiirlangan hujayra va to‘qimalar. 14. 0 ‘simliklami sun’iy o‘stirish usullari. 15. Tabiiv tinimni buzish va tinimni uzavtirish usullari? 16. UrugMar unishida suvning o ‘rni va zaxira moddalarning sarflanishi. 17. UrugMar unishida nafas olishning ahamiyati. 18. UrugMarning nish urishi va ularning o ‘sish tiplari. 19. 0 ‘simliklar o ‘sishining tashqi muhitga bogMiqligi. 20. 0 ‘sishga haroratning ta’siri. 21. 0 ‘simliklar o ‘sishiga yoruglik sifatining va davomiyligining ta’siri.
22. Ontogenezning asosiy qonuniyatlari. 23. Monokarp va polikarp o ‘simliklar. 24. Umumiy va individual yosh nima? 25. Qarish nima va o ‘simliklar qanday qariydi hamda uning ahamiyati? 26. Bargning qarishiga qaysi jarayonlar xos? 27. 0 ‘simliklaming oMimi nima?
XIII. 0 ‘SIMLIKLARNING KO‘PAYISH FIZIOLOGIYASI Ma’lumki, evolutsiya jarayonida barcha tirik organizmlar o‘zlaridan avlod qoldirib yashashga, ko‘payishga moslashgandirlar. Shu jumladan, yosh o ‘simliklar ham ko‘payish bosqichiga o ‘tish ya’ni geterotrof oziqlanuvchi ko‘payish organlarini hosil qilish uchun yetarli darajada vegetativ massa va zaxira moddalami yig‘ish uchun to‘xtovsiz o‘sib rivojlanadi. 0 ‘simliklarning ko‘payishi-ushbu turning va uning vakillarining atrof muhitga tarqalib yashab qofishga imkon beruvchi o ‘ziga o‘xshash organizmlami hosil qilishdan iborat fiziologik jarayondir. 0 ‘simliklarning ko‘payish usullari. 0 ‘simliklarda ko‘payishning uchta xili: jinsiy, jinssiz va vegetativ ko‘payish farqlanadi. Jinsiy ко ‘payishda yangi organizm ikkita jinsiy hujayralaming qo‘shilishidan hosil boMadi. Jinssiz ko'payish sporali o ‘simliklar uchun xos bo‘lib, u yoki bu darajada aniq navbatlashadigan jinssiz diploid (sporofit) va jinsiy gaploid (gametofit) ko‘payishni o ‘z ichiga oladi. Jinssiz ko‘payishda yangi organizm sporofitlarda hosil boMadigan sporalardan rivojlanadi. Vegetativ ko'payish - 0 ‘simliklaming vegetativ qismlaridan, ya’ni tallom boMakchasidan yoki tuban o‘simliklarda ayrim bir hujayralardan, yuksak o ‘simliklarda organlar hamda ulaming ayrim qismlaridan yangi organizm paydo boMishini o ‘z ichiga oladi. V.V.Skripchinskiyning (1985) ma’lumotlari bo‘yicha o‘simliklarda ko'payish evolutsiyasi quyidagicha boMgan boMishi mumkin. Birinchi bosqichda hujayralaming oddiy boMinish yoMi bilan ko‘payish usuli, spora hosil qiluvchilarga, keyinroq esa jinsiy ko‘payishga almashgan. So‘ngra jinsiy va jinssiz ko‘payishning birlashishi natijasida avlodlaming navbatlashishi xos boMgan
turlar hosil
boMgan. Keyinchalik nisbatan yuksakroq rivojlangan suv o ‘simliklarida yashash muhitiga ko‘proq moslashgan ko‘payishning bitta turi dominantlik qila boshlagan. Yer usti o ‘simliklarida bu hoi yanada yaqqolroq yuz bergan, masalan, moxlarda sporofit yakka o‘zi yashay olmaydi va gametofit hisobiga yashaydi. Qolgan yuksak o ‘simliklarda buning teskarisi yuz berib, gametofit reduksiyalangandir, ya’ni paporotniksimonlarda ular hali o ‘simta ko‘rinishida mustaqil holda saqlanib qolgan boMsa, gulli o ‘simliklarda mikrogametofit 2-3 hujayraga redusirlangan boMib, makrogametofit ertangi bosqichda sakkiz yadroli murtak xaltaga aylangandir.
XIII. 1. YOPIQ URUG‘LILARNING JINSIY K O ‘PAYISHI Ko‘payish bu organizmning o ‘ziga o ‘xshash organizmlami hosil qilish fiziologik jarayoni bo‘lib, ular shu tufayli o ‘z turlarining to‘xtovsiz yashab turishi va atrof muhitda tarqalishini ta ’minlaydilar. Urug‘li o ‘simliklar ikki xil jinsiy va vegetativ ko‘payadilar. Yopiq urug‘lilarning vegetativ rivojlanishdan generativ rivojlanishga o ‘tishi gullash initsiatsiyasi bilan bog‘liqdir. Gullash initsiatsiyasi bu apikal meristemalar tomonidan gul hosilasining hosil qilishi boMib, o ‘z ichiga ikki bosqichni induksiya va evokatsiyani oladi. Mana shu bosqichlardan so‘ng floral morfogenez ro‘y berib gul shakllanadi. Gullash induksiyasi bu gulning hosilasini shakllantirish uchun o‘simlikning tashqi va ichki omillarga sezgirligidir. Ushbu bosqich, ekologik omillar harorat (yarovizatsiya), kun va tunning navbatlanishi (fotoperiodizm) yoki o ‘simlik yoshi bilan bog‘liq boMgan endogen omillarga bog‘liqdir. Yarovizatsiya-bu bir yillik, ikki yillik va ko‘p yillik o ‘simliklaming nisbiy past harorat ta’sirida generativ organlaming rivojlanishining tezlashishiga olib keladigan jarayondir. Yarovizatsiyaga muhtoj o‘simliklami, y a ’ni past haroratda o ‘sish davri zarur o ‘simliklami kuzgi, muhtojmaslarini bahorgi deyiladi, Birinchi bor, boshoqdoshlarda xususan, bug‘doyda yarovizatsiya jarayonini o ‘rganish 1918-yilda G.Gasner tomonidan boshlangan. Ikki va ko‘p yillik o ‘simliklar uchun yarovizatsiya jarayoni zarur hisoblanadi. Bir yillik o ‘simliklar uchun esa yarovizatsiya fakultativdir. Yarovizatsiya past haroratda boMib o ‘tganligi tufayli o ‘simliklardagi o ‘sish jarayonlari to‘xtaydi, ammo boshqa bir qancha fiziologik jarayonlar u yoki bu darajada davom etib turadi. Masalan, yarovizatsiyadan so‘ng o ‘simlikning o‘sish yo‘nalishidagi o ‘tkazuvchi to‘qimalaming soni oshadi. Buning natijasida meristema trofik va boshqaruvchi omillar bilan yanada yaxshi ta’minlanadi. Shuningdek, boshoqdoshlaming xususan, bug‘doyning to‘planishi ham yuqori darajada boMadi. Bu o‘z navbatida faqatgina o ‘simliklaming yuqori hosildorligini ta’minlabgina qolmasdan, balki 1 ga maydonga sepilishi zarur boMgan bug‘doy donlari miqdorini bahorgisiga nisbatan ikki baravar karti boMishiga olib keladi. Hozirgi vaqtda ekinlarga yarovizatsiyaning zarurligi ushbu davrda past harorat tufayli o ‘simliklarda qandaydir gullashni kuchaytiruvchi
moddaning yig‘ilishi bilan bogMiq
deb qaraladi. Gullashni kuchaytiruvchi vernal in (lotincha-vemalin-bahorgi) deyiladi. Ayrim olimlaming fikricha vemalin GA gormonining faol boMmagan shakli ham boMishi mumkin. Yarovizatsiya jarayonida hodisalaming ketma ket kelishligini quyidagi sxema orqali ko‘rsatish mumkin. Past------►Yarovizatsiya------► V em alin------► Gullashni ------► Gul
harorat holati
kuchaytiruvchi hosil
(GAga o‘xshash) boMishi.
0 ‘simliklami past haroratga nisbatan sezuvchanligi bitta gen yoki bir nechta gen tufayli boshqarilishi mumkin. Masalan, past haroratga sezuvchanlik lunariya, belina o ‘simliklarida bitta gen orqali boshqarilsa, arabidopsis o‘simligida bir nechta gen tufayli amalga oshadi. Arabidopsis o‘simligi urug* lari ivitilgandan 2 kundan
so‘ng yarovizatsiya qilinsa ularning gullashi 40—45 kundan so‘ng ro‘y bersa, uning 10-15 kunlik o‘simtalarini yarovizatsiya qilish arabidopsisning 105-110 kundan so‘ng gullashiga olib keladi. Yarovizatsiya odatda 1-3 oy davom etadi va nisbatan samarali harorat 0-7°C hisoblanadi. Issiqsevar o‘simliklar yarovizatsiyasi mobaynidagi eng muqobil harorat 10-13°C hisoblanadi. Ayrim o ‘simliklarda, masalan, suli va karam o ‘simliklarida past haroratning boMinib-boMinib turishi yarovizatsiyaning samaradorligini kamaytiradi. Yarovizatsiyaning eng muhim sharoiti bu boMinuvchi hujayralaming mavjudligidir. Ushbu hoi murtakda yoki poya hamda yosh barglarning apikal meristemalarida ro‘y beradi. Shuningdek, saqlab qo‘yilgan sabzi va karam poyalari tepasida ham, yarovizatsiya yaxshi yuradi. Yarovizatsiya jarayonida hosil
boMgan o ‘zgarishlar faqatgina hujayralaming boMinishi orqali berilishi mumkin. Yarovizatsiyaning fiziologik-biokimyoviy tabiati hozircha maMum emas. Ammo ayrim o‘simliklarda yarovizatsiya davrida yoki undan keyin GA gormoni miqdorining ko‘payishi kuzatilgan. Fotoperiodizm . Fotoperiodizm tushunchasi 1920—1923-yillarda amerikalik olimlar U. Garner va G.Allerlar tomonidan fanga kiritilgan. Ularning tajribalar asosida qilgan xulosalariga asosan o‘simliklaming vegetatsiyadan gullashga o ‘tishida hal qiluvchi omil boMib kun va tunning nisbiy uzunligi xizmat qiladi. Kunning uzunligi har xil o ‘simliklaming gullashiga turlicha ta’sir ko‘rsatadi, Bu jihatdan o ‘simliklami quyidagi 5 guruhga boMib qarash mumkin.
1.Кип uzunligiga befarq o'simliklar. Ularga keng arealda tarqalgan ko‘pchilik o ‘simliklar va ayrim tropik o‘simliklar turlari kiradi. Masalan, g ‘o ‘za, no ‘xot va grechka o ‘simliklari. 2. Uzun кип о 'simliklari. Ular uzun kunda va ayrim vaqtlarda to‘la yorug‘likda ham gullashi mumkin.
Ularga mo‘tadil iqlim
o ‘simliklari, Masalan, boshoqdoshlar, karamguldoshlar oilalari vakil lari va ukrop, lavlagi kabi o‘simliklar hamda kleverning ayrim turlari kiradi. 3.Qisqa kun о 'simliklari. Bu o ‘simliklar uzoq tunli kunlarda gullaydilar. Ular ekvatordan shimolroq yoki janubroqda o ‘sadi. Qisqa kun ekinlariga makkajo'xori, sholi, soya va xrizantema kabi 0 ‘simliklar misol bo‘la oladi. 4.Uzun-qisqa kunli o'simliklar. Ushbu o ‘simliklaming gullash davriga o‘tishi uchun ular avvalo uzun kunlarda, so‘ngra esa qisqa kunlarda o ‘sishi zarur. Shunday o ‘simliklarga Bryophyllum srenatum,
0 ‘simliklar a w a l qisqa kunda so‘ngra uzun kunda o ‘ssalargina ulaming gullashi ro‘y beradi. Shunday o ‘simliklarga o'rmalovchi sebarga va qo'ng'iroqguldoshlaming ayrim turlari misol bo‘la oladi. 0 ‘simliklaming kun uzunligiga sezgirligi bitta gen tufayli, masalan, mamont navli tamakida, arabidopsisning mutant o ‘simligida yoki bir nechta gen tufayli (sorgo, jenshin) boMishi mumkin. Ammo gL'llashni indutsirlovshi genlar maxsus genlar emas. Bu genlar pleyotrop (ko‘p qirrali) samaradorlikga ega. Masalan, bug‘doydagi gullashga javobgar gen uning bo‘yiga ham ta’sir qiladi. N o‘xotdagi shunday genlar esa bo‘g‘im
oraliqlari uzunligiga, shonalashga va
barglaming morfologiyasiga ta’sir qiladi. Evokatsiya bu lotincha-«evocatio» chaqirish m a’nosini anglatadi va gullash initsiatsiyasining tugallovshi fazasi bo‘lib, apeksda gul hosilasi vujudga keladi. Agar biz fotoperiodning gullash initsiatsiyasini barg fazasi deb qarasak, evokatsiya uning poya bosqichidir. Bunda poya apikal meristemasida ketma-ket eruvchan qandlar miqdori, invertaza fermenti faolligi, mitoxondriyalar soni, nafas olish jadalligi hamda nuklein kislotalar va oqsillar sintezi kuchayib oqsilning miqdor va sifat o'zgarishlari ro‘y beradi. Buning natijasida hujayralaming mitotik faolligi oshadi va gul hosilasining hosil boMishi uchun sharoit yaratiladi. Apikal meristemaning gul hosil qilishga qatiy o‘tishi determinatsiya deyiladi. Bunday
vaqtda apeksda
gistologik va
morfogenetik o‘zgarishlar kuchli boshlanadi. 388 Binobarin evokatsiya o ‘z ichiga molekular va hujayra ichki jarayonlarini olib floral morfogenez, ya’ni gul shakllanishi uchun sharoit yaratib beradi. Rossiyalik olim M.Shaylaxyan 1937-yilda o ‘zining o‘simliklar gormonal rivojlanishi nazariyasini yaratdi. Bu nazariyaga asosan o ‘simliklar uchun qulay fotoperiodda uning barglarida florigen gormoni hosil bo‘lib buning natijasida o‘simlikning gullashiga induksiya beriladi. Floral morfogenez. Gullash initsiatsiyasi (induksiya va evokatsiya) gulning rivojlanishi uchun sharoit
yaratadi. Shakllangan gul kosachabarglar, gultojibarglar, androtsey (changchilar) va ginetsey (mevabarglardan) iborat.
Changchilar mikrosporofillardan, meva
barglari esa megasporofillardan iboratdir. Changchilar changchi ipidan va changdondan iboratdir. Changdon odatda ikki qismdan iborat va ulaming har bir yarmida ikkitadan uyacha yoki chang xaltachasi boMib, ular mikrosporangiylarga o ‘xshashdir. Changchi tashqi tomondan epiderma bilan qoplangan. Uning ostida uchta qavat boMib, ulaming eng keyingisi tapetum deyiladi. Tapetumda ko‘p yadroli hujayralar boMib, oziq to‘qimasi vazifasini bajaradi. Har bir uyacha markazida sporogenli to‘qima joylashgan boMib, uning hujayralarida mikrosporalar (changdonlari) hosil boMadi. Urug‘chi 3 qismdan, ya’ni tumshuqcha, poyacha va tugunchadan iborat. Tugunchada meva barglaridan hosil boMgan bir yoki bir qancha urug‘ kurtaklar bor. Meva barglarining ichkarisida urug‘ murtak mavjud. Urug* murtak ichida esa sakkiz yadrolik murtak xaltasi joylashgan. XIII.2. JINS DETERMINATSIYASI Jins determinatsiyasi yoki jinsning aniqlanishi bu
yopiq urugMilaming ma’lum bir jinsli gul va gullar hosil qilishga tayyorgarlik holatidir. Jins determinatsiyasi genlar faoliyati va tashqi va ichki muhit faktorlariga bogMiqdir. Gullar bir jinsli yoki har xil jinsli boMishi mumkin. Har xil jinsli gullar bitta o‘simlikning o‘zida (bir uyli) yoki har xil o ‘simliklarda (ikki uyli) shakllanishi mumkin. Tabiatdagi mavjud o ‘simliklarning ko‘pchiligi evolutsiya mobaynida bir uyli o‘simliklar boMib shakllangandir. Ikki uyli o‘simliklar turlari nisbatan juda kam boMib, biz ularga ismaloq, terak, tol kabilarni misol qilib ko‘rsatishimiz mumkin. Gullari tuzilishini hisobga olmagan holda, morfologik ko‘rinishi jihatidan ikki
uyli o ‘simliklar bir-biridan keskin
389 farqlanmasligi mumkin. Masalan, maymunjon o ‘simligining ota-ona xillari deyarli farqlanmaydi. Ammo, kanop, ismaloq va terak o ‘simliklarining ota-ona formalari bir-biridan kuchli farqlanadi. Jins determizmi faqatgina anatomik tuzilishi va morfologik belgilar bilangina ajralib qolmasdan, balki biokimyoviy va fiziologik xossalari bilan ham farqlanadilar. Masalan, ismaloq o ‘simligining ona xillari ota o‘simliklarga nisbatan anchagina baquw at hamda ko‘p yashaydi. Shuningdek, ona o‘simliklar har xil qismlarining to‘qimalari faol tiklanadi. Ota o ‘simliklar hujayralarida oksidlanish jarayonlarining jadalligi anchagina yuqoridir. 0 ‘simliklarda onalik belgilarini hosil boMishiga qaratilgan o ‘zgarishlar feminizatsiya, otalik belgilari tomonga o‘zgarishlar maskulinizatsiya deyiladi. Jinsning fenotipik aniqlanishi. Har xil jinsli gullarda jinsning paydo boMishi va ikki uyli o ‘simliklaming paydo boMishi tashqi muhit omillariga, y a’ni yorugMikning spektral tarkibiga, yorugMik kuchiga va davriga, haroratga, mineral oziqlanishga, havoning tarkibiga va boshqa hollarga bogMiq. Masalan, qisqa kunli ekinlar boMgan makkajo‘xori, kanop o ‘simliklarda yorugMik miqdorining kamayishi ko‘proq onalik belgilarini kuchaytiradi. Running uzun boMishi esa maskulinizatsiyani kuchaytiradi. Shuningdek, qisqa toMqinli yorugMik miqdori bodring o ‘simligida feminizatsiyani chaqiradi. Yuqori namlik va nisbatan past harorat onalik gullari hosil boMishiga olib kelsa, haroratning yuqori boMishligi otalik gullarining rivojlanishiga olib keladi. Shuningdek, azotli o ‘gMtlar feminizatsiyani yuzaga keltirsa, kaliyli o‘gMtlar maskulinizatsiyaga sabab boMadi. Jinsning genetik aniqlanishi. Ikki uyli o ‘simliklardan ismaloq va kanopda jinsiy xromosomalar XX va XY topilgan. Jinsga xos genlar faqatgina jinsiy xromosomalarda emas, balki autosomalarda ham joylashishi mumkin. Bunga misol tariqasida biz kenaf o ‘simligini ko‘rib chiqamiz. Kanop o ‘simIigining vegetativ hujayralarida 18 dona autosoma va X hamda Y xromosomalar mavjud. Demak, undan 2 dona gameta hosil boMib 9 X yoki 9 Y boMadi Bundan tashqari kanop o‘simligida kuchsiz feminizatsiyani yuzaga chiqaruvchi allel genlar Xm ham mavjud boMib va uning natijasida Xm xromosomali o ‘simliklarda onalik to‘pgullari ham jwsil bo‘|ishi mumkin. Ammo ushbu o‘simliklarning o ‘zi doimo ham ona o ‘simlikga o ‘xshash boMaveripaycJj. Shuningdek, XnlXm-xrpm osomaIar onalik
Download 4,41 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|