Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti ″YaRİmwtkazgiChlar fiZİkasi” kafedrasi
Download 1.12 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Kimёviy-termik ishlov berish
- Uglerod bilan twyintirish
- Uzatmalar h’aqida umumiy tushanchalar
- TİShLİ UZATMALAR Umumiy malumotlar
- Uzatmaning geometriya va kinematikasi
|
Chwyan. Bu temir (92% gacha), uglerod (2,14% dan 5% gacha) h’amda kremniy (4,3 % gacha), marganets (2 % gacha), oltingugurt (0,07% gacha), fosfor (1,2% gacha) aralashmalardan tashkil topgan. Bu tarkibiy qismlar chwyan xossasiga quyidagicha tasir kwrsatadi.
Chwyanda uglerod ikki xil kwrinishda: erkin h’olatda grafit kwrinishida; temir bilan kimёviy birikma h’olatada — tsementit kwrinishda bwladi. Agar chwyandagi uglerod butunlay ёki qisman grafit kwrinishida bwlsa, singdirilgan yuzasi kulrang bwladi, shuning uchun kulrang chwёn deb yuritiladi. Agar singdirilgan yuzasi oq rangda bwlsa, oq chwyan deb ataladi. Kremniy kulrang chwyan, marganets esa oq chwyan olish imkonini beradi. Oltingugurt va fosfor zararli aralashmalar bwlib, chwyanning mwrtlik xususiyatini oshiradi. Kulrang va oq chwyanlar
xossalariga kwra bir-biridan keskin farq qiladi. Oq chwyan juda qattiq va mwrt bwlib, unga asbob bilan ishlov berish qiyin, asosan pwlat eritish uchun ishlatiladi, shuning uchun h’am qayta ishlanuvchi chwyan deb ataladi. Kulrang chwyan yaxshi quyiladi, nisbatan yumshoq, asboblar bilan oson ishlov berish mumkin, eyilishga yaxshi qarshilik kwrsata oladi.
Sanoatda ishlatiladigan asosiy kulrang chwyanlarni xarakteristikalari 1-jadvalda berilgan. Bunda SCh shartli belgi bwlib kulrang chwyan ekanligini bildiradi, h’arfdan keyingi raqamlar chwyanning mustah’kamlik chegarasini (kgs/mm 2 ) bildiradi. GOST 1412-85 asosida tayёrlangan kulrang chwyanlarning mexanik xarakteristikalari
1-jadval
Pwlat materiallar. Mashinasozlikda ishlatiladigan pwlat materiallar GOST asosida uglerodli va legirlangan pwlatlarga ajratiladi. Tarkibida kwpi bilan 0,6% (ayrim h’olarda 0,85 % gacha etadi) uglerod bwlgan pwlatlarga konstruktsioi uglerodli pwlatlar deyiladi. Konstruktsion uglerodli pwlatlar sifatiga kwra oddiy sifatli va sifatli gruppalarga bwlinadi.
Oddiy sifatli pwlatlar muh’im bwlmagan qurilish konstruktsiyalarini, mah’kamlash detallarini, parchin mixlar, relslar, vallar, kulachoklar va h’okazolarni tayёrlashda shilatiladi.
Oddiy sifatli konstruktsion uglerodli pwlatlar GOST 380-71 ga muvofiq ishlab chiqarilib A, B, V gruppalarga bwlinadi. Korxonalarga L gruppadagi pwlatlar mexanik xarakteristikasi bwyicha, B gruppalilar kimёviy tarkibi bwyicha, V gruppadagilari esa h’am kimёviy tarkibi, h’am mexanik xossalari bwyicha etkazib beriladi.
Sifatli konstruktsion uglerodli pwlat, kimёviy tarkibi va mexanik tarkibita kwra etkazib beriladi. Bu pwlatlarda oltingugurtning miqdori 0,04% gacha, fosfor esa 0,35% gacha bwlishiga ruxsat etiladi. Bundan tashqari pwlatda 0,25% nikel, 0,35% gacha xrom bwladi.
GOST 1050-74 ga asosan sifatli pwlatlarning quyidagi markalari belgilangan: 25, 30, 35, 40, 45, 50, 55, 60, 65, 70, 75, 80, 85, 60G, 65G, 70G. Pwlat markasidagi ikkita raqam uglerodning foiz miqdorining yuzga bwlib olingan wrtacha qiymatini, G h’arfi esa marganets miqdori kwp, yani 0,9 ... 1,2% gacha ekanligini (normal pwlatda marganets 0,35 ... 0,80% bwladi) bildiradi.
Sifatli konstruktsion pwlat materiallar texnikada kwp ishlatiladi. U oddiy pwlatdan mustah’kamligi kattaligi h’amda zarbiy kuchlarga chidamliligi bilan farq qiladi. Agar oddiy sifatli pwlatlarning eng katta mustah’kamligi 700 MPa ga teng bwlsa, sifatli pwlatlarda bu kwrsatkich 1100 ... 1150 MPa ni tashkil etadi, qattiqligi esa 185 NV ga teng. Pwlatning 25, 30, 35 markalari maxsus ishlovdan swng valiklar, shaybalar, wqlar, muftalar, bolt va gaykalarni tayёrlash uchun ishlatilali. Bu pwlat materiallarning mustah’kamligi 280 ... 320 MPa ga teng.
Wrtacha uglerodli pwlatlarga 40, 45, 50 markali pwlat materiallar kiradi. Bunday pwlatlar mustah’kamligi ёki sirtining qattiqligi yuqori bwlgan, shuningdek wrtacha yuklangan, lekin ishqalanib eyiladigan detallar tayёrlash uchun mwljallangan. Toblangandan swng uning mustah’kamligi 580 ... 600 MPa gacha ortadi. Bunday pwlatlardan tirsakli vallar, vtulkalar, porshen xalqalari yasaladi.
Yuqori uglerodli pwlatning 55, 60, 70, 75, 80, 85 markalari mustah’kamligi va qattiqligi yuqoriligi bilan ajralib turadi va prokat stanlarning vallarini, tros simlarini tayёrlash uchun ishlatiladi.
Marganets miqdori kwp bwlgan 60G, 65G, 70G markali pwlatlar chuqurroq toblanadi, eyilishga chidamli, prujina, ressorlar tayёrlashda ishlatiladi.
uning xossalarini belgilovchi legirlovchi elemenglar h’am bwladi. Legirlovchi elementlarga xrom, volfram, vanadiy, molibden, nikel, shuningdek, kremniy va marganets kabi elementlar kiradi. Legirlanish pwlatlardan foydalanish metall sarfini kamaytirib, buyumning puxtaligini va uzoq muddat ishlashini taminlaydi.
Konstruktsion legirlangan pwlatlarning sifatli, yuqori sifatli va juda yuqori sifatli xillari bwladi. Yuqori sifatli pwlat markasining oxiriga A h’arfi, juda yuqori sifatli pwlat markasining oxiriga defis orqali Sh h’arfi qwyiladi. Masalan, 12XNZA pwlat yuqori sifatli, ZOXGS-Sh pwlat juda yuqori sifatlidir. Sifatli pwlatdaO,25% gacha, yuqori sifatli pwlatlarda esa 0,015% gacha oltingugurt bwlishiga ruxsat etiladi.
Konstruktsion legirlangan pwlatlar turli soh’alarda ishlatiladi. Qattiqligi, mustah’kamligi, korroziyaga chidamliligi yuqori bwlgan xromli 15X, 20X, ZOX, 45X, 40XR, 40XTs markali pwlat materiallar juda kwp ishlatiladi. Xrom-nikelli, xrom-nikel-molibdenli pwlatlarning 40XN, 2MA, 13XZNFL va boshqa markalari mashinasozlikda muh’im rol wynaydi. Bu materiallar mashinalarning tishli g’ildiraklari, turbina detallarini tayёrlashda ishlatiladi. Ularning eyilishga chidamliligi yuqori. Legirlangan konstruktsion pwlatlarga shartli podshipnikbop pwlatlar h’am kiradi. Bu pwlatning ShX6, ShX15, ShX15GS markalari mavjud. Raqam xromning mikdorini foizning wndan bir ulushida kwrsatadi.
Termik ishlov berish jaraёni 6u detalni malum issiqlikgacha qizdirib, shu issiqlikda ushlab turish va belgilangan tezlikda sovutishdan iborat.
Termik ishlov berib, joiz kuchlanishni oshirish, detallar va mexanizmlarning og’irligini kamaytirish, ularning ishonchliligini va uzoq muddat ishlashini taminlash mumkin.
Sirtqi qatlamlarining qattiqligini, chidamlilik chegarasini va ishqalanib eyilishga qarshiligini oshirish maqsadida mashina detallarining sirti puxtalanadi. Sirtni puxtalashning
uchta usuli mavjud: yuzani toblash, kimёviy-termik ishlov berish va plastik deformatsiyalab puxtalash.
— detallar (tishli g’ildiraklar, vallarning
bwyinlari, metall kesish stanoklarining 11 wnaltiruvchilari)ning qattiqligieyilishga chidamliligi h’amda
chidamlilik chegarasini oshirish uchun qwllanadi. Bunda pwlat wzini qattiqligi osh-maydi, natijada undan yasalgan buyum zarbiy kuchlarga yaxshi bardosh beradi. Yuzani toblashning induktsion gaz alangasida, elektrolitda qizdirib toblash usullaridan foydalaniladi. Yuqori chastotali tok (YuChT) bilan inluktsion usulda
qizdirib yuzani toblash keng tarqalgan.
YuChT bilan toblash toblangan qadamning qalindigi 2 mm ga etadi. Yuzani toblashda elektr kontakt usuli
bilan qizdirish kamdan-kam qwllaniladi. Kimёviy-termik ishlov berish- bu usul pwlat materialarning sirtqi qatlaminint tarkibi, xossalarini wzlashtirish maqsadida unga
bir ywla h’am kimёviy, h’am termik tasir wtkazishdan iborat.
uglerod h’amda azot bilan twyintirish va diffuzion metallash kabi usullari mavjud.
jaraёnidir. Toblangan detal sirtining qattiqligi 58-60 NRS gacha bwlib, uning wzagining qattiqligi wzgarmaydi. Kam uglerodlangan 10, 15, 20 markali h’amda kam wglerodli legirlangan materiallardan tayёrlangan detallarni uglerod bilan twyintirish tavsiya etiladi.
Azotlash — bu pwlatning sirtqi qatlamini diffuzion ywl bilan azotga twyintirishdir. U sirtning kattiqligini, eyilishga chidamliligini h’avoda, suvli, bug’li va h’okazo muh’itlarda korroziyalanishga qarshiligini oshiradi. Bu usul bilan legirlangan pwlat materiallardan tayёrlangan detallarni azotlash yaxshi samara beradi. Sirtning qattiqligi 1100 NV ga etadi. Lekin azotlash jaraёni uglerod bilan twyintirish jaraёniga nisbatan uzoq davom etadi. Diffuzion metallash — bu pwlatning sirtqi qatlamini alyuminiy, xrom, kremniy bilan twyintirishdir. Alyuminiy bilan metallashda detallarning otashbardoshlish ortadi. Bunday detallarni 1200°S temperaturada h’am ishlatish mumkin. Kremiiylash otashbardoshlikni 800- 850°S temperaturagacha oshiradi, ishqalanib eyilishga chidamliligini, bazi kislotalarda korroziya bardoshlikni oshiradi. Xromlash qattiqlikni 1600 ... 1800 NV gacha etkazib korroziya bardoshlikni kuchaytiradi. Diffuzion metallashda metallar temir bilan wrin almashinuvchi kattiq aralashmalar h’osil qiladi. Diffuzion metallashdan foydalanish texnik jih’atdan samarali, iqtisodiy jih’atdan foydalidir. Uglerodli pwlatlardan yasalgan va sirti xrom, alyuminiy, kremniy bilan twyintirilgan detallar otashbardosh bwladi. Bu esa ularni qimmatbah’o legirlangan otashbardosh pwlatlardan tayёrlashga ancha foydalidir.
metallardan h’isoblanadi. Mashina detallari asosan ularning qotishmalaridan tayёrlanadi.
Bronza. Misning qalay, alyuminiy, nikel kabi elementlari bilan h’osil qilgan qotishmasi bronza deb ataladi. Tarkibiga kwra kalay va kalaysiz bronzalar bwladi. Bronzalar yaxshi qwymakorlik xossalariga ega, bosim ostida va kesib yaxshi ishlov berish mumkin. Kwpgina bronzalar korroziya bardoshligining yaxshiligi bilan ajralib turadi, bundan tashqari ular antifriktsion qotishma sifatida h’am keng kwlamda ishlatiladi.
atmosferada korroziyaga chidamliliga yuqorililigi bilan ajralib turadi.
Elastikligi va elektr wtkazuvchanligi yuqori bwlganligidan alyuminiy elektrotexnika sanoatida simlar, kabellar, samolёtsozlik sanoatida, quvurlar, moy va benzin quvurlari; engil va oziq-ovqat sanoatida folga h’amda idish tovoklar tayёrlashda ishlatiladi. Mustaxkamligi kichik bwlganligi tufayli texnik toza alyuminiy konstruktsion material sifatida kamdan-kam qullaniladi. Uning magnit, mis, rux va boshqa metallar bilan h’osil qilgan qotishmalarining mustah’kamligi etarli darajada yuqori, zichligi kichik, texnologak xossalari yaxshi bwlganligi uchun asosan detallarni tayёrlashda ishlatiladi.
polimerlar asosida olinadi va ulardan plastik deformatsiyalash usullarida detallar tayёrlanadi.
Plastmassalar bir necha gruppaga bwlinali: mashina detallari uchun ishlatiladigan konstruktsion plastmassalar termoreaktiv smolalardan iborat kompazitsiyadir: agressiv muh’itda ishlaydigan detallar uchun qwllanadigan korroziyabardosh plastmassalarga kiradigan ftoroplastlar va polixlorovinillar; issiqlikni wtkazmaydigan asbotekstolit va shishatekstolit plastmassalar; qistirma, zichlamabop plastmassalar; elektroizolyatsion getinaks, ftoroplast materiallar; friktsion asbotekstolitlar; antifriktsion, ёrug’lik wtkazadigan va boshqa turlarga bwlinadi.
Plastmassalardan detallar presslash, bosim ostida quyish, plastmassa listlarini shtamplash va boshqa usullar bilan olinadi. Rezina — bu tabiiy va suniy sintetik kauchukning kimёvin wzgarishi (vulkanizitsiya qilingan) natijasida h’osil bwlgan mah’sulot bwlib, u yuqori elastik, eyilishga chidamlilik elektroizolyatsion xossalarining yaxshiligi, kimёviy barqarorlik, gaz va suv wtkazmaslik kabi xossalari tufayli xalq xwjaligining turli soh’alarida keng qwllaniladi.
Rezinaning mustah’kamligini oshirish uchun undan yasalgan detallar armirlanadi, yani metall-kord, pwlat-sim ёki twr, shisha ёki kapron iplar qwshib twqiladi.
Rezinalar ichida poliuretanlar aloh’ida wrin egallaydi. Rezinalarga qaraganda ularning fizik-mexanik xossalari yuqori, agressiv muh’itlarga, ёg’, suyultirilgan kislota va ishqorlarga chidamliroq, mustah’kamligi katta, eyilishga chidamlidir.
1. Mashinasozlik sanoatida eng kwp ishlatiladigan materiallar va ularni tanlashda nimaga etibor berish kerak? 2. Mashina detallari materiallariga qanday talablar qwyiladi? 3. Antifriktsion materiallarning xususiyati nimadan iborat? 4. Chwyanning xususiyatlarini aytib bering. 5. Chwyanlar qanday turlarga bwlinadi va qanday belgilanadi? 6. Pwlatning xususiyatlarini aytib bering. 7. Pwlatlar qanday turlarga bwlinadi va qanday belgilanadi? 8. Legirlangan pwlatning ishlatish soh’alarini aytib bering. 9. Qanday metallarga termik ishlov beriladi va nima uchun? 10. Qanday termik ishlov berish usullarini bilasiz aytib bering. 11. Detalning yuzasini toblash qaysi h’ollarda qwllaniladi? 12. Termik ishlov berish bilan kimёviy-termik ishlov berish farqini aytib bering. 13. Rangli metallarga nimalar kiradi, turlari va markalarini aytib bering. 14. Metalmas materiallardan nimalarni bilasiz, ular qayrlarda ishlatiladi?
MEXANİK UZATMALAR Maruza rejasi. 1. Mexanik uzatmalar, ularning turlari, umumiy malumotlar. 2. Tishli uzatmalar, turlari. 3. Uzatmaning geometrik va kinematikasi. 4. Tishli g’ildiraklarning aniqlik darajasi.
Adabiёtlar. 1. İvanov M.N. Detali mashin. M., «Vısshaya shkola», 1991g. 111…127 betlar. 2. Guzenkov P.G. Detali mashin. M., «Vısshaya shkola», 1986g. 113…116 betlar 3.Sulaymonov İ. Mashina detallari. T., «Wqituvchi», 1981y 79…81; 124…128 betlar. 4. Erdedi A.A. va b., Texnik mezanika T., «Wqituvchi», 1987y 104…109; 149…166 betlar. 5. Frolov M.İ. Texnicheskaya mexanika. Detali Mashin. M., «Vısshaya shkola», 1990g., 104…110 betlar.
Energiya manbai bilan mashinaning ish bajaruvchi qismi oralig’ida joylashib, ularni wzaro bog’lovchi h’amda h’arakatni talab qilingandek boshqarishga imkon beruvchi mexanizmlar uzatmalar deb ataladi. Mashinasozlikda mexanik, elektrik, pnevmatik va gidravlik uzatmalardan foydalaniladi. Mashina detallari kursida faqat mexanik uzatmalar wrganiladi. Uzatmalarning energiya manbaii bilan ish bajaruvchi qismi wrtasida joylashishining asosiy sabablari quyidagilardan iborat: 1.Elektr dvigatel vallarining aylanish sonining ishchi vallarning aylanish soniga nisbatan kattaligi; 2. Burovchi moment qiymatlarini uzatma vallarining aylanish soni h’isobiga wzgartirish mumkinligi; 3. Elektr dvigatel validagi aylanma h’arakatni ilgarilanma, tebranma va boshqa h’arakatlarga aylantirish. Harakatni bir valdan bir necha valga uzatuvchi mexanik uzatmalar ikki turga bwlinadi: 1. İshqalanish h’isobiga ishlaydigan uzatmalar (friktsion, tasmali, vintli); 2. İlashish h’isobiga ishlaydigan uzatmalar (tishli, chervyakli, zanjirli). Uzatma vallaridagi P quvvat (Vt) ёki T – burovchi moment (Nm) h’amda w - , burchak tezligi (1/sek) uzatmalarning asosiy xarakteristikalari h’isoblanadi. Uzatma vallari etaklovchi va etaklanuvchi vallarga bwlinadi, bu vallarni bir-biridan ajratish uchun indekslar qabul qilingan. Masalan, «I» indeks etaklovchi valga, «2» indeks etaklanuvchi Valga taalluqli. Qwshimcha xarakteristikalari: a) Uzatmaning FİK η = P 2 / P
1 . Kwp pog’onali uzatma uchun ω η u
I , η
II … η
n
bu erda: η I , η
II … η
n – yuritmadagi h’ar bir uzatmaning foydali ish koeffitsienti. b) Aylanma kuch F 1 = P . 2 , d T F V P = Bu erda P – quvvat, (Vt), V – aylanma tezlik (m/s).
v) Burovchi moment: T= ω Р , 2 1 d F Т ⋅ =
g) Energiya oqimining ywnalishidan qatiy nazar istalgan ikki val burchak tezliklarining nisbatlari uzatish nisbati deb ataladi va “i” ,h’arfi bilan belgilanadi.
2 1 ω ω = i
Bu erda: ω 1 -etaklovchi valning burchak tezligi: ω 2
Harakatni sekinlashtiradigan uzatmalar uchun i>1 (ω 1 > ω
2 ): tezlashtiradigan uzatmalar uchun i<1 (ω 1
2 ) Agar uzatma bir necha pog’onali bwlsa, uning umumiy uzatish soni: i y =
II i i i ...
, 1 , bwladi, bu erda n II i i i ...
, 1 - birinchi, ikkinchi va oxirgi pog’onalarning uzatishlar nisbati. d) Tishli uzatmalar uchun uzatish soni tushunchasi kiritilgan bwlib, katta g’ildirak tishlar sonini kichik g’ildirak tishlar soniga nisbati nazarda tutiladi, yani: u= 1
z z
Mashinasozlikda mexanik uzatmalar kata ah’amiyatga ega. Shuning uchun ularni wrganish, yangi turlarini yaratish va mavjud turlarini takomillashtirish masalasiga aloh’ida etibor berilmoqda. TİShLİ UZATMALAR Umumiy malumotlar Aylanma h’arakat bir valdan ikkinchi valga wzaro ilashgan tishli g’ildiraklar vositasida uzatilsa bunday uzatmalar tishli uzatmalar deb ataladi. Tishli uzatmalar wqlarning joylashishiga qarab quyidagi turlarga bwlinadi: tsilindrsimon, wqlari wzaro parallel (1-rasm), konussimon wqlari wzaro perpendikulyar (2-rasm), vintli wqlari wzaro ayqash joylashgan (3-rasm). Bundan tashqari aylanma h’arakatni ilgarilama h’arakatga aylantiruvchi mexanizm sifatida foydalaniladigan va tishli g’ildirak bilan tishli reykadan iborat uzatmalar h’am ishlatiladi (4-rasm). Bunday
uzutmalar tsilindrik g’ildirakli uzatmalarning xususiy h’oli bwlib, g’ildiraklarning birining diametri cheksiz bwladi.
Tashlarning g’ildirak sirtida joylashuviga qarab, tishli g’ildiraklar twg’ri (1-rasm, a), qiya (1- rasm, b), aylanasimon (2-rasm, b) turlarga bwlinadi. G’ildirak tishlari shakliga kwra evolventali (L.Eyler ixtiro qilgan), nuqtaviy (M.L.Novikov ixtiro qilgan) h’amda tsikloid ilashish bilan ishlaydigan turlarga bwlinadi. Bu xil uzatmalar boshqa uzatmalarga nisbatan quyidagi afzalliklarga ega: 1.Uzatmaning tezligi 150 m/s bwlib, uzatiladigan quvvat 50000 kVt gacha etishi mumkin. 2. Tashqi wlchamlari birmuncha kichik. 3.Tayanchlarga tushadigan kuch nisbatan kichik. FİK qiymati (η=0,97÷0,98) yuqori. 4. Uzatish soniga salbiy tasir kwrsatuvchi sirpanish h’odisasi bwlmaydi. 5.İshda ishonchli, chidamliligi esa katta. 6.Uzatma g’ildiraklarini h’ar xil metall, metalemas materiallardan tayёrlash mumkin. Bir pog’onali uzatish sonining qiymati chegaralangan bwlib, i max =12,5 gacha bwlishi mumkinligi; tayёrlashning nisbatan murakkabligi; katta tezlik Bilan ishlaёtgan shovqin chiqarishi; yuqori aniqlikdagi tishli g’ildiraklarni tayёrlashning qiynligi mazkur uzatmalarning kamchiligi h’isoblanadi. Kwrsatilgan kamchiliklarga qaramasdan mashinasozlik va asbobsozlik sanoatida asosan tishli uzatmalar ishlatiladi. Yuqorida qayd etilgan uzatmalardan eng kwp twg’ri va qiya tishli tsilindrsimon uzatmalar ishlatiladi, chunki bu uzatmalar ishda ishonchli, tashqi wlchamlari kichik, tayёrlash nisbatan oson. İshlash jaraёnida h’arakatning ywnalishini wzgartirish zarur bwlgan h’ollarda konussimon, vintli, chervyakli uzatmalar ishlatiladi.
Sanoatda asosan evolventa profili tishli g’ildiraklar ishlatilganligi uchun muloh’azalarimiz h’am ayna ana shu tishli g’ildiraklarga taaluqlidir. Odatda, ilashishda bwlgan bir juft g’ildiraklarning kichigi etaklovchi, kattasi etaklanuvchi deb ataladi. Etaklovchi va etaklanuvchi tishli g’ildiraklarni bir-biridan ajratish uchun indekslar qabul qilingan, bunda “1”-etaklovchi g’ildirak uchun, “2”-etaklanuvchi g’ildirak uchun. Shuningdek, tashqi diametri uchun “a” indeks, tish osti diametri uchun “f” indeks qabul qilingan. Tishli g’ildiraklarning aylanishi twxtovsiz, uzatish soni wzgarmas bwlishi uchun tish yuzasining egriligi nazariyasi asoslariga bwysunishi kerak. 5-rasmda etaklovchi va etaklanuvchi tishli g’ildiraklarni wzaro ilashgan h’olati kwrsatilgan. Bunda n ilashish qutbi bwlib, uning h’olati ilashish jaraёnida wzgarsa, uzatish sonining qiymati wzgaruvchan bwladi. Wzaro sirpanishsiz h’arakatlanib qutb nuqtasidan wtgan aylanalar boshlang’ich aylana deb ataladi h’amda d
, bilan belgilanadi. Boshlang’ich diametr g’ildiraklar ishlaganda h’osil bwladi. Aloh’ida olingan tishli g’ildiraklarda boshlang’ich diametr bwlmaydi. Bandan buёn faqat bwluvchi va boshlang’ich aylanalar teng, yani d ω =d bwlgan tishli uzatmalarni wrganamiz. Barcha tishli g’ildiraklarda faqat bitta bwluvchi aylana diametri d bwlganligi sababli, bu diametrni g’ildirakning boshqa wlchamlarini aniqlashda asos qilib olingan. Tishli g’ildirakning wlchamlari quyidagicha ifodalanadi (5-rasm). d a -g’ildirak tishlarining uchidan wtkazilgan aylana-tashqi aylanasi diametri. d f - g’ildirak tish tubdan wtkazilgan aylana-tish osti aylanasi diametri. h a - tashqi h’amda bwluvchi aylana bilan chegaralangan tishning bir qismi, tish kallagining balandligi. h f -tish tubidan h’amda bwluvchi aylanalar Bilan chegaralangan tishning bir qismi, tish oёg’ining balandligi. h=h a +h f tishning umumiy balandligi (6-rasm). G’ildiraklar ilashganda, ilashish qutbi P dan wtgan A 1 A 2 twg’ri chiziq ilashish chizig’i bwladi. A 1
2 ilashish chizig’i bilan ilashish qutbidan bwlish chizig’iga wtkazilgan urinma chiziq orasidagi α ω burchak ilashish burchagi deyiladi. GOST 13755-81 ga asosan tish kesuvchi asbobning burchagi α=20 0 . Agar α= α ω =20
0 bwladi. Etaklovchi va etaklanuvchi g’ildiraklarning tashqi diametrlari bilan chegaralangan q α chiziq, ilashish chizig’ining uzunligi h’isoblanadi (5-rasm). İlashish chizig’ining uzunligi tishlar ilashishining boshlanishi va oxirini kwrsatadi. P b
bwyicha qadami. P i – bwluvchi aylana ёki boshlang’ich aylana bwyicha olingan asosiy qadam; P d = P i · Cos α
5-rasm
Tishli g’ildirakning bwluvchi aylanasining uzunligi Tish qadamini tishlar soniga kwpaytmasiga teng, yani L = πd = P i · z; bundan d = z P i π
Demak, aylana diametri qadam va wlchovsiz trantsendent son π orqali ifodalanayapti. Shu sababli, tishli g’ildirakning asosiy wlchamlarini aniqlash va amalda ularni wlchash oson bwlishi uchun Download 1.12 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|