Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti ″YaRİmwtkazgiChlar fiZİkasi” kafedrasi
Download 1.12 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Egilishdagi joiz kuchlanish.
- Uzatmaning qizishini tekshirish, sovitish va moylash
- Savol va topshiriqlar.
- YaSSİ TASMALİ UZATMALAR
- Yassi tasmalarni tayёrlash uchun ishlatiladigan materiallar
- Tasmali uzatmalarni h’isoblashning nazariy asoslari
- Uzatmaning geometrik wlchamlari
|
Joiz kontakt kuchlanish. Chervyak wrami ish yuzasining qattiqligi > 45 ỈRC bwlib, bu yuza ishlov berib silliqlangan bwlib, qalayli bronzalardan tayёrlangan g’ildiraklar uchun [σ n ] = (0,85…0,9) σ m , agar bu shart bajarilmasa [σ n ]=S
v ·0,75σ
m . Bu erda: Ň v – uzatmaning sirpanish tezligini h’isobga oluvchi koeffitsienti:
V
1 2 3 4 5 6 7 8 C v 1,33 1,21 1,11 1,02 0,95 0,86 0,83 0,8
Uzatmani loyih’alashda, sirpanish tezligining taxminiy qiymatini quyidagicha aniqlash mumkin: V c ≈ 4,3 · n 1 · 10 -4 с м Т / 3 2
Chervyakli g’ildirak qalaysiz bronzadan tayёrlangan h’amda wram yuzasining qattiqligi >45NRC bwlib, unga ishlov berib silliqlangan bwlsa, [σ n ]ning qiymati quyidagicha aniqlanadi: 62 [σ n ] = (300-25 V c ) MPa
Egilishdagi joiz kuchlanish. Bronza materialdan tayёrlangan chervyakli g’ildiraklar uchun [σ n ] = 0,25σ oq
+ 0,08σ m MPa Qisqa muddat yuklanish bilan yuklangan chervyakli uzatmalarning mustah’kamligini aniqlashda, joiz kuchlanishning eng katta qiymatini quyidagicha olish tavsiya etiladi; qalayli bronza uchun [σ n ]
= 4σ oq ; BrAJ9-4 markali materiallar uchun [σ n ] max = 2σ
oq ; barcha turdagi bronza materiallar uchun [σ F ]
= 0,8σ
oq ;
Uzatmaning qizishini tekshirish, sovitish va moylash Uzatmada ish jaraёnida mexanik energiyaning bir qismi issiqlik energiyasiga aylanib uzatmani qizitadi. Agar uzatma etarli darajada sovitilmasa, u qizib tezda ishdan chiqishi mumkin. Uzatmada bir sekunda h’osil bwlgan issiqlik miqdori quyidagicha aniqlanadi: Q = (1-η) P 1 bu erda: P 1 – uzatilaёtgan quvvat, Vt; η-uzatmaning FİK. Tabiiy h’olda, uzatmada h’osil bwladigan issiqlikning bir qismi ёpiq uzatma qutisini tashqarisidan h’avo bilan sovutish orqali olib ketiladi. Bunday h’olda olib ketiladigan issiqlik miqdori quyidagicha aniqlanadi: Q 1
r (t 1 –t 0 ) A bu erda: Ǎ – h’avo bilan sovitiladigan yuza, uning qiymati 8-jadvaldan olinadi. 8 – j a d v a l a ω
A, Ỉ 2 0,19 0,24 0,36 0,43 0,54 0,67 0,8 0,1 1,2 1,4 0 t 1 – ёpiq uzatma ichining ёki moyningtemperaturasi; k t
2 . rad. Shamlollatib turilmaydigan ёpiq xonalarda k t = 8…10;
shamollatib turiladigan xonalarda k t = 13…18. Moyning temperaturasi 0 t 1 ning qiymati foydalanilgan moyning turiga bog’liq. Ёpiq uzatmalarda mwljallangan moylar uchun 0 t 1 = 60
0 -70
0 . Aviatsiya moylari uchun 0 t
= 100 – 120 0 . Uzatmani qizib ketmasligi Q≤Q 1 shart bajarilishi kerak. Aks h’olda uzatma suniy ravishda sovitilishi kerak, bunda chervyak valiga sovitgich wrnatish, ichida twxtovsiz soviq suv oqib turadigan bir necha bor bukilgan quvurni moy ichiga joylashtirish ёki moyni maxsus suniy sovitkichlar ёrdamida sovutishga erishish mumkin. Uzatma g’ildiraklarini, yani chervyak va chervyakli g’ildiraklarni moyga chwktirish ywli Bilan moylash mumkin. Bunda chervyak wrami ёki chervyakli g’ildiraklarni tishi butun balandligi bwyicha moyga chwktirilishi kerak. Sekin h’arakatlanuvchi uzatmalar uchun esa chervyakli g’ildirak diametrining 1/3 qismi bwyicha chwktirish mumkin. Uzatmaga h’ar bir uzatilaёtgan quvvat uchun 0,35…0,7 l moy quyish tavsiya etiladi. Tezligi V> 12 m/s bwlgan uzatmalarda tsirkulyatsiya ywli Bilan moylash tavsiya etiladi, bunda moy ilashish chizig’iga va podshipnika tozalab qwyiladi.
1. Chervyakli uzatmalarni kontakt kuchlanish bwyicha h’isoblang. 2. Chervyakli uzatmalarni egilishdagi kuchlanish bwyicha h’isoblang. 3. Chervyak tanasi mustah’kamlik va bikrlikka qanday tekshiriladi? 4. Chervyakli uzatmalar uchun ishlatiladigan materiallar va joiz kuchlanishlar. 5. Uzatmani qizish sabablari qanday? 6. Uzatma qanday ywllar bilan sovitiladi?
10-maruza TASMALİ UZATMALAR Maruza rejasi. 1. Tasmali uzatmalarni turlari va ishlatish soh’alari. 2. Yassi tasmali uzatmalar. Tasmali uzatmalarni h’isoblashning nazariy asoslari. 3. Tasma tarmoqlaridagi kuchlar va ular wrtasidagi bog’lanishlar.
63 4. Tasmadagi kuchlanishlar. 5. Sirpanish va foydali ish koeffitsientining egri chiziqlari.
Adabiёtlar. 1. İvanov M.N. Detali mashin. M., «Vısshaya shkola», 1991g. 251…267 betlar. 2. Guzenkov P.G. Detali mashin. M., «Vısshaya shkola», 1986g. 124…152 betlar 3. Sulaymonov İ. Mashina detallari. T., «Wqituvchi», 1981y 93…105 betlar. 4. Erdedi A.A. va b., Texnik mezanika T., «Wqituvchi», 1987y 402…413; betlar. 8. Frolov M.İ. Texnicheskaya mexanika. Detali Mashin. M., «Vısshaya shkola», 1990g., 117…139 betlar.
Umumiy malumot
Harakat va energiya etaklovchi shkivdan etaklanuvchi shkivga elastik tasma bilan shkiv orasida h’osil bwladigan ishqalanish kuchi h’isobiga uzatiladigan uzatmalar t a s m a l i u z a t m a l a r deb ataladi. Tasmali uzatma etaklovchi va etaklanuvchi shkivdan va ularga taranglik bilan kiydirilgan tasmadan tuzilgan bwladi (1-rasm). Tasmalar kwndalang kesimning shakliga nisbatan yassi (1-rasm, ả) ponasimon (1-rasm, ả) kwp ponali (1-rasm, ả) aylanasimon (1-rasm, ả) h’amda tishli(1-rasm, ả) bwlishi mumkin. Afzalliklari: tasmali uzatma h’arakatni nisbatan katta masofaga uzatish imkonini beradi; shovqinsiz va ravon ishlaydi; tuzilishi oddiy; nisbatan arzon turadi. Tashqi wlchamlari kattaligi; tasmasining sirpanuvchanligi tufayli uzatish sonining wzgaruvchanligi; val va tayanchga tushadigan kuch qiymatining nisbatan kattaligi, tasmaning ishlash muddatining kamligi (1000…5000 soat) mazkur uzatmalarning kamchiligi h’isoblanadi. Tasmali uzatmalarning tezligi v = 15 m/s gacha; uzata oladigan quvvat 30 kVt gacha bwlishi.
YaSSİ TASMALİ UZATMALAR Ponasimon tasmalar ixtiro etilgunga qadar asosan yassi tasmali uzatmalar ishlatilgan. Bu uzatmalarning tuzilishi oddiy, katta tezlik bilan h’arakatlanuvchi uzatmalarda ishlatish mumkin, FİK h’amda tasmaning ishlash muddati nisbatan katta. Sanoatda turli kwrinishdagi yassi tasmali uzatmalar ishlatiladi. Masalan, (2-rasm, ả, ả lar) vallari parallel bwlib, bir tomonga h’arakatlanishi zarur bwlgan h’ollarda ishlatiladigan h’amda taranglovchi rolikli uzatma, qamrov burchagining kichikligi tufayli foydalanish mumkin bwlmagan ёki taranglikning zarur qiymatini boshqa vosita ёrdamida taminlash qiyin bwlgan h’ollarda ishlatiladigan uzatmalar berilgan.
64
tortuvchanlik darajasi qamrov burchagi α, wqlararo masofa h’amda uzatmaning uzatish nisbatiga bog’liq bwladi. Bunda olish mumkin bwlgan α, i ning h’ar qanday qiymatlarida α > 180 0 taminlanadi. Taranglovchi rolikni etaklanuvchi tarmoqqa joylashtirish tavsiya etiladi, chunki bu tarmoq nisbatan kam yuklangan (natijada tasmaning ishlash muddati uzayadi.) Yassi tasmalarni tayёrlash uchun ishlatiladigan materiallar Yassi tasmalarning kwndalang kesimi eniga qaraganda sezilarli darajada kichik twg’ri twrtburchak shaklida bwladi. Bu xil tasmalar sanoatda, mashinasozlikda kwp ishlatilib, h’ar xil materiallardan tayёrlanib eni 1200 mm gacha bwlishi mumkin. Tasma uchun ishlatiladigan materiallar wzgaruvchan kuchlanishlarga, eyilishga chidamli bwlib, ishqalanish koeffitsienti nisbatan yuqori bwlishi kerak. Hozirgi vaqtda tasmalar asosan charm, ip gazlama, jun, sintetik materiallardan tayёrlanadi.
uzatmalarda ishlatiladi. Bu tasmalar vulkanizatsiyalangan rezinalar ёrdamida bir-biriga ёpishtirilgan bir necha qavat gazlamadan iborat. Tasmaning gazlama qismi asosiy kuchlanishda ishlaydi, rezina esa gazlamani bir butun qilib ёpishtiradi va zarur ishqalanish koeffitsienti h’amda egiluvchanlikni taminlaydi. Tasmadagi gazlama qavatlar soni 2 – 9 ta bwlishi mumkin. Bu turdagi tasmalarning kamchiligi shuki, ular moy, kerosin, benzin kabi moddalarning tasiriga chidamsiz. Charm tasmalar. Bu turdagi tasmalar wzgaruvchan yuklanishli, tezligi 40 – 45 m/s gacha bwlgan kam h’amda wrtacha quvvat uzataoladigan uzatmalarda ishlatiladi. Tasmaning eni 20…300 mm. Charm nisbatan qimmat h’amda kamёb bwlganligi uchun kam ishlatiladi.
egiluvchan bwlganligi tufayli wzgaruvchan yuklanishli uzatmalarda ishlatish tavsiya etiladi. Sintetik tasmalar (GOST 17-96984) poliamid S-6-qorishmasi singdirilgan kapronli matoga poliamid asosida tayёrlangan kauchuk plenka, ёpishtirish ywli bilan tayёrlanadi. Bu xil tasmalarning mustah’kamligi yuqori, ishlash muddati uzoq, ishqalanish koeffitsienti nisbatan katta. Qalinligi 0,8; 0.1mm bwlgan sintetik tasmalarni 60,90 N/mm kuchlar bilan uzish mumkin. Yassi tasmalar kwpincha uzun lentalar tarzida tayёrlanadi va rulon qilib wralgan h’olda saqlanadi. Shuning uchun uzatmalarda tasmalardan foydalanishda keragicha uzunlikda tasma qirqib olinib, ikki uchi ulanadi. Tasmalarning uchlari elimlash, tikish ywli bilan h’amda metall ulagichlar vositasida ulanadi (3- rasm).
Tasmali uzatmalarni h’isoblashning nazariy asoslari Tasmali uzatmalarni h’isoblashning nazariy asoslari h’amma tur tasmalar uchun bir xil bwlganligi sababli, uzatmalar uchun umumiy bwlgan malumotlar bilan tanishamiz.
65 Uzatma tasmalarining ishlash laёqati uning tortish laёqati h’amda ishlash muddati Bilan belgilanadi. Hozirgi vaqtda tasmalarni h’isoblashda asos qilib uning tortish xususiyati olingan. Bu esa tasma bilan shkiv wrtasidagi ishqalanish koffitsienti h’amda tasmaning qamrov burchagiga bog’liq. Tasmaning ishlash muddati esa tajriba ywli bilan belgilangan tavsiyalar asosida bah’olanadi. Uzatmaning kinematikasi. Shkivlarni aylana tezliklari quyidagicha aniqlanadi. V 1 = πd 1 n 1 /60 m/s , V 2 = πd
2 n 2 /60 m/s bu erda: d 1 , d
2 – etaklovchi va etaklanuvchi shkiv diametrlari; n 1 , n
2 – etaklovchi va etaklanuvchi vallarning aylanish sonlari, min -1 . Uzatma ishlaёtganda tasma shkiv ustida malum darajada sirpanadi. Demak, V 2
>V 1 ёki V 2 =V 1 (1-ε) bwladi, bu erda ε = 0,01 – 0,02 sirpanish koeffitsienti . uzatmaning uzatish soni quyidagicha ifodalanadi: ) 1
1 2 2 1 2 1 ε − = = =
d V V n n u (1)
tarmoqlari orasidagi burchak γ va tasmaning kichik shkivdagi qamrov burchagi α 1 bilan belgilanadi. Uzatmani h’isoblashda d 1 ,d 2 va a aniqlanib, swngra α 1 va tasmaning uzunligi L topiladi. Uzatmada α 1 va
L ning qiymatlari wzgarmas bwla olmaydi. Shuning uchun ular qiymatini taxminan aniqlash mumkin. a = 180 - γ ; Sin (β/2) = (d 2 – d
1 ) / (2a). Amalda γ/2 ning qiymati 15 0 dan kata bwlganligi uchun sinusning qiymatini uning argumentiga teng qilib olish mumkin: 0 1 2 1 2 57 ⋅ − ≈ − = a d d рад a d d γ
Shunday qilib, 0 1 2 1 57 180 ⋅ − − =
d d α (2) Tasmaning umumiy uzunligi ayrim bwlaklari uzunliklarining yig’indisi sifatida aniqlanadi. L = 2a + 0,5 (d 1 +d
) + a d d 4 ) ( 1 2 − (3) Agar tasmaning uzunligi malum bwlsa (ponasimon tasmalarda) zarur bwlganda wqlararo masofani quyidagicha aniqlash mumkin
8
( 8 1 2 2
d а − − + = λ λ bu erda: γ = L - πd wr (4) d wr
=(d 1 +d 2 )/2
Tasma tarmoqlari kuchlar va ular wrtasidagi bog’lanishlar Bu masalani h’al qilish yuklanishsiz T = 0 (4-rasm, ả) h’amda yuklanishni Ό > 0 uzatmalarni bir- biriga taqqoslab kwramiz. Bunda F 0 - tasma tarmoqlaridagi taranglik kuch; F 1 ,F 2 uzatmaga yuklanish berilgandagi, tasmaning etaklovchi (pastki) va etaklanuvchi tarmog’idagi taranglik kuchi.
Aylanma kuch F t = . 2 1
Т Etaklovchi shkiv uchun muvozanat sharti T 1 = 0,5 d
1 (F
1 – F
2 ) ёki
F 1 – F 2 = F
1 bunda F 1 , F
2 , F
0 wrtasidagi bog’lanishlarning quyidagicha aniqlash mumkin. Tasmaning uzunligi uning yuklanishiga bog’liq emas, demak tasmaning etaklovchi va etaklanuvchi tarmoqlarida uning uzunligi wzgarmas bwlib qoladi. Bunda etaklovchi tarmoqning chwzilishi etaklanuvchi tarmoqning qisqarishi Bilan muvozanatlashadi, yani:
66
F 1 =F 0 +∆F , F 2 = F
0 - ∆F (a) ёki F 1 + F
2 = 2F
0 (ả)
(a) , (ả) tengliklardan F 1 =F 0 + 2 ; 2 0 2 t t F F F F − = (5)
bunda nomalum F 0 , F
1 , F
2 lardan iborat ikkita tenglama olamiz. Bu formulalar tasmaning etaklovchi va etaklanuvchi tarmoqlarida taranglik tasir etuvchi F t kuchga bog’liq h’olda wzgarishini kwrsatadi. Tasmaning tortish xususiyati, avvalombor tasma bilan shkiv orasidagi ishqalanish koeffitsient iva qamrov burchagiga bog’liq. Taranglik kuchlarini bu omillarga bog’liq ravishda topish masalasini Eyler h’al qilgan. Buning uchun tasmaning elementar bwlagi olinib uning kuchlar tasiridagi muvozanati kwrib chiqiladi (4-rasm, ả, ả, Lar). Muvozanat shartiga kwra, shkiv markaziga nisbatan olingan momentlar yig’indisi:
d dF F d fdR d F . 0 2 ) ( 2 2 = + − + ⋅ f d R = dF – elementar ishqalanish kuchi, (ả). Agar kuchlarni vertikal wqqa proektsiyalari yig’indisi olinsa, u quyidagicha bwladi:
d Sin dF F d FSin dR = + − − 2 ) ( 2 ϕ ϕ
Bu tenglikdan ikkinchi darajali kichik sonlar chiqarib tashlangach, 2 2 ϕ ϕ
d Sin ≈ deb, qabul qilinsa dR = Fd ϕ ( ả), bwladi. (ả), (ả) lardan d F / F = f d ϕ (ả). Malumki, F ning qiymati F 1 dan F
2
gacha, ϕ ning qiymati esa ί dan α 1 gacha wzgaradi. Shuni etiborga olib (ả) ni integrallasak: = ∫ 1 2 F F F dF α α α ϕ
e F F f F F Ln fd 2 1 0 2 1 ; ; 1 = ∫ ёki F 1 = F
2 e fα Kelib chiqadi. Bu erda e = 2,71 – natural logarifmning asosi. Tengliklarni birgalikda echib, quyidagi bog’lanishlarni topish mumkin:
67 − + = − = − = 1 1 2 ; 1 1 ; 1 0 2 1 α α α α α f f t f t f f t e e F F e F F e e F F
(6) Shunday qilib, tasma tarmoqlaridagi F 1 , F 2 , F
0 kuchlarni aylanma kuch F t , qamrov burchagi α 1 va
ishqalanish koeffitsienti f Bilan bog’laydigan formula topiladi. Shu formula ёrdamida tasmani normal ishlashi uchun zarur bwlgan taranglik kuchining eng kichik qiymatini aniqlash mumkin,
− +
1 1
0 α α f f t e e F F (7) bwlganda tasma twla sirpanishni boshlaydi. Formuladan malumki f va d ning qiymatlarining ortishi uzatmaning ishlashiga ijobiy tasir kwrsatadi. Ponasimon tasmali h’amda taranglovchi rolikli uzatmalar anna shu xulosa asosida yaratilgan. Chunki ponasimon tasmani ishlatilishi f ni, taranglovchi rolikning ishlatilishi esa α ni kattalashtiradi. Taranglovchi roliksiz uzatmada α ning wzgarishi ả va u ning qiymatiga bog’liq, a ning kichiklashuvi u ning kamayishiga olib keladi. Shuning uchun amalda bajariladigan h’isoblashlarda a, u, α ning qiymatlari malum oraliqda bwlishi tavsiya etiladi. Uzatmaning ilashishida tasma tarmoqlarida F 1 ,F
2 , F
0 kuchlardan tashqari markazdan qochma kuchlar h’osil bwladi 5- rasm.
Tasmaning aylanma h’arakatida uning h’ar bir elementar dA yuzasida elementar markazdan qochma dFv kuch tasir etadi. Bu esa tasmada qwshimcha kuchlanish h’osil qiladi. Bu kuchning qiymati quyidagicha aniqlanadi: Elementar markazdan qochma kuch ϕ ρ ϕ ρ
dAV d V dAd d V dm dC 2 2 2 5 , 0 ) 5 , 0 ( 5 , 0 ) ( = = = (a) bu erda ρ – tasmaning zichligi; A = bδ – tasmaning kwndalang kesimi. Tasma elementlari muvozanatda bwlishi uchun ϕ ϕ
d FvSin dC ≈ = 2 2 (b) (a) , (b) – formulalarni birga echsak, Fv = ρA · V 2 ga ega bwlamiz. Fv – markazdan qochma kuch taranglik qiymatlarini susaytiradi, ishqalanish kuchi qiymatini kamaytirib, uzatmaning ishiga salbiy tasir kwrsatadi.
Tajribalar shuni kwrsatdiki, uzatmaning tezligi 20 m/s dan oshganda fv kuch wz tasirini kwrsatadi. 68 Tasma tarmoqlaridagi F 1 va F
2 kuchlarning teng tasir etuvchisi uzatmaning val tayanchlariga tushaёtgan kuchini h’osil qiladi (6-rasm). Teng tasir etuvchi kuch quyidagicha aniqlanadi:
Q = 2 2 2 0 2 1 2 1 γ γ Cos F Cos F F F F ≈ ⋅ + +
Download 1.12 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|