Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti ″YaRİmwtkazgiChlar fiZİkasi” kafedrasi

Ponasimon tasmali uzatmalarni h’isoblash 

Ponasimon tasma turlari chegaralangan bwlganligi uchun, h’ar bir tur uchun joiz kuchlanish 

qiymatlari aniqlangan. 

GOST 1284. 3-80 asosida uzatilaёtgan quvvatga nisbatan, tasma turini h’amda sonini aniqlash 

mumkin. 

1. Etaklovchi shkivning aylanish soni h’amda uzatilaёtgan quvvatga nisbatan 5-rasmdagi 

grafikdan tasmaning turi tanlanadi. 

2. 6-rasmlardagi grafiklardan h’ar bir tasma ёrdamida uzatish mumkin bwlgan quvvat R

0

 

aniqlanadi, bunda α

1

 = 180

0

 , u = 1,0.d

1

 – qiymatini tanlashda quyidagiga etibor berish kerak. d

1

 ning 

qiymati qanchalik kichik bwlsa, uzatmaning tashqi wlchami shunchalik kichik bwladi, lekin tasmalar soni 

oshadi. d

1 

 ning standart qiymatlari 5-jadvalda berilgan. 

3. Bitta tasma ёrdamida uzatish mumkin bwlgan quvvatning h’isobiy qiymati aniqlanadi: 

P

x

 = P

o

 C

α 

·C

1

· C

p

 kVt 

bu erda: C

α

 – etaklovchi shkivning qamrov burchagining tasirini h’isobga oluvchi koeffitsient, α 

burchak qiymati 6-jadvaldan olinadi. 

6-j a d v a l  

α

1

, áŏảä 180

0

 170

0

 160

0

 150

0 

140

0 

130

0 

120

0 

110

0 

100

0 

Ñ

α 

1,0  0,98 0,95 0,92 0,89 0,86 0,82 0,78 0,73 

 

 

75

                       

 

 

Ñ

L

 – tasmaning h’isobiy uzunligi tasirini h’isobga oluvchi koeffitsient, uning qiymatini 16-

rasmdagi grafikdan tasma uzunligiga muvofiq tanlash mumkin, ёki Ñ

L

=

6

0

/ L

L

formula  ёrdamida 

aniqlanadi. 

Ñ

u 

– etaklanuvchi shkivda egilishdagi kuchlanish qiymatini uzatish soniga nisbatan kamayishini 

h’isobga oluvchi koeffitsient: 

u = 1,0   1,1    1,2   1,4    1,8   2,5 

Ñ

u

 = 1,0   1,04   1,07   1,1  1,12   1,14 

Uzatish soni u  ga nisbatan wqlararo masofaning taxminiy qiymatlari: 

 

u = 1,0      2         3         4        5         6    

a = 1,5d

2

  1,2d

2 

   d

2 

   0,95d

2 

 0,9d

2 

  0,85d

2 

 

 

Ñ

L

 – tasmaning h’isobiy uzunligi tasirini h’isobga oluvchi koeffitsient, uning qiymatini 7- 

rasmdagi grafikdan tasma  

 

76

 

Ñ

r

 – koeffitsient qiymati 107 betda berilgan. 

4. Hisoblash natijasida quyidagi shartlar bajarilishi kerak: 

α

1

  ≥ 120

0

 (90

0

) ; 2 (d

1

 + d

2

) ≥a≥ 0,55 (d

1 

+d

2

) +h 

bu erda: h – tasma kwndalang kesimining balandligi. 

5. Uzatmadagi tasmalar soni:  

z = P / (P

x 

· C

z

) 

bu erda: C

z

 – uzatmadagi tasmalar soni koeffitsient: 

 

z = 1       2…3       4…6               >6 

 C

z 

= 1,0            0,95         0,9       0,85  

 

                        

 

Uzatmada tasmalar soni kwpaygan sari, u notekis ishlay boshlaydi, natijada qwshimcha 

sirpanishlar, tasmalarning eyilish h’odisasi rwy beradi. Shuning uchun uzatmada tasmalar soni z ≤ 6 (8) 

bwlishi kerak. 

6. Valga tasir qiluvchi kuchning qiymati 

Q = 2 F

0 

 Cos (β / 2) 

bu erda: F

0

 – bitta tasmani tortish uchun kerakli bwlgan taranglik kuchi. 

 

F

0

 = 0,85 R S

r 

 S

1 

/ (zVC

α 

· C

u

 ) + F

v

 

Avtomatik ravishda taranglanadigan uzatmalar uchun F

v

 = 0. Vaqti-vaqti bilan taranglanib 

turadigan uzatmalar uchun F

v 

qiymat yuqorida keltirilgan formula ёrdamida aniqlanadi. 

 

Ensiz ponasimon va kwp ponasimon tasmali 

uzatmalar h’aqida qisqacha malumot 

Bu turdagi tasmalarning tezligi V =50 m/s bwlgan uzatmalarda ishlatish tavsiya etiladi, asosan 4 

xil UO, UA, UB, UV kesimli qilib tayёrlanadi, uning wlchamlari 7-jadvalda berilgan. Tasma kesimini 

uzatilaёtgan quvvat h’amda etaklovchi shkivning diametriga kwra 7-jadvaldan tanlash mumkin. Tasmada 

b

x

 / h nisbat normal ponasimon tasmalarga nisbatan kichik bwlganligi uchun yuklanish tasmaning kordiga 

bir tekis taqsimlanadi. 

Kesimlari bir xil bwlgan ensiz va normal ponasimon tasmalarning yuklanish darajasi 

solishtirilganda ensiz tasmalarning yuklanish darajasi normal ponasimon tasmalarga nisbatan ikki marta 

katta bwladi. Bu esa uzatmada ishlatiladigan tasmalar sonini kamaytirish shkivning enini kichraytirish 

imkonini beradi. 

 

Tezligi V m/s bwlgan uzatmalarda bita tasma 

ёrdamida uzatish mumkin bwlgan quvvat kVt h’isobida 

Tasmaning 

uzunligi 

L

0

,mm 

 

d

1 

,ỉỉ 

3 

5 10 

15 20 25 30 

63 0,68 0,95 1,5  1,8 1,85  -  - 

70  0,78 1,18 1,95 2,46 2,73 2,65  - 

80  0,90 1,38 2,34 3,06  3,5  3,66  - 

90  0,92 1,55 2,65 3,57  4,2  4,5  4,55 

100  1,07 1,66 2,92 3,95 4,72  5,2  5,35 

112 1,15  1,8  3,2  4,35 5,25 5,86 6,15 

 

 

 

ỎỈ 

 

125 1,22 1,9 3,4 4,7 5,7 6,42 6,85 

90  1,08 1,56 2,57  - 

- 

- 

- 

 

 

100  1,26 1,89 3,15 4,04 4,46  - 

- 

 

77

112  1,41 2,17 3,72 4,88 5,61 5,84  - 

ỎẢ 

 

125  1,53 2,41 4,23 4,67  6,6  7,12  7,1 

140 1,96 2,95  5  6,37  - 

- 

- 

160  2,24 3,45 5,98 7,88  9,1  9,49  - 

 

ỎẢ 

180 2,46  3,8  6,7  9,05 10,6 11,4  - 

224 3,55 5,45  9,4  12,3 14,1  - 

- 

ỎẢ 

250  3,93 6,05 10,6 14,2 16,6 17,6 17,6 

 

Kwp ponali tasmalar (1-rasm). Bu cheksiz qilib tayёrlangan yassi tasmalar bwlib, ichki tomoni 

uzunligi bwyicha qovurg’alardan tuzilgan. Bu qovurg’alar shkiv aylanasi bwyicha kesilgan ariqchalarga 

wrnatiladi. Tasmaning yassi qismiga mustah’kamligi yuqori bwlgan viskoza ёki lavsan materiallardan 

tayёrlangan kord qwyiladi. Kwndalang kesimining elastikligini oshirish uchun esa bir necha qavat mato 

joylashtirilgan. 

Kwp ponali tasmalar kwndalang kesimi asosan uch xil, yani: K, L, M bwlib, wlchamlari 

etaklovchi shkivning diametri d

1

 h’amda uzatilaёtgan quvvatga muvofiq 8-jadvaldan tanlanadi. 

Bir xil tasmalarning qalinligi ponasimon tasmalarga nisbatan kam, yani 1,5 marta kichik lekin 

yuklanish darajasi bir xil bwladi. 

 

Tasma kwndalang kesimining wlchamlari 

Qovurg’alar soni 

Shartli 

belgi 

 

P

i 

 

H 

 

h 

 

l 

Etaklovchi 

shkivning 

eng kichik 

diametri 

d

1

 mm 

Tasmaning 

h’isobiy 

uzunligi L

x

, 

mm 

Tavsiya 

etilgan 

Ruxsat 

etilgan 

K 2,4 4,0 2,35 1,0 40 

400…2000 

2…36 

36 

L 4,8 9,5 4,85 

2,4 80 

1250…4000 

4…20 

50 

M 9,5 16,7 

10,35 

3,5 180 

2000…4000 

2…20 

50 

 

Savol va topshiriqlar. 

1. Yassi tasmali uzatmalar uchun joiz kuchlanishlar. 

2. Yassi tasmali uzatmalarni h’isoblash tartibi. 

3. Ponasimon tasmalar xususiyatlari va tuzilishi. 

4. Ponasimon tasmali uzatmalarni tanlash va h’isoblash. 

5. Ensiz ponasimon va kwp ponali tasmali uzatmalar h’aqida malumot. 

 

12-maruza  

FRİKTsİON UZATMALAR 

 

Maruza rejasi 

1. Friktsion uzatmalarning xususiyatlari va ishlatish soh’alari. 

2. Friktsion uzatmaning asosiy turlari. 

3. Variatorlar turlari va tuzilishi. 

4. Friktsion uzatmalarni kontakt kuchlanish bwyicha h’isoblash. 

 

 Adabiёtlar. 

 

1.  İvanov M.N. Detali mashin. M., «Vısshaya shkola», 1991g. 240…250 betlar. 

2.  Guzenkov P.G. Detali mashin. M., «Vısshaya shkola», 1986g. 116…124 betlar 

3.  Sulaymonov İ. Mashina detallari. T., «Wqituvchi», 1981y 105…124 betlar. 

4.   Erdedi A.A. va b., Texnik mezanika T., «Wqituvchi», 1987y 327…332; betlar. 

5  Frolov M.İ. Texnicheskaya mexanika. Detali Mashin. M., «Vısshaya shkola», 1990g., 

110…116 betlar. 

 

Umumiy malumotlar 

Uzatmada h’arakat bir valdan ikkinchi Valga ish yuzalaridagi siqish kuchi natijasida h’osil 

bwlgan ishqalanish h’isobga wtkazilsa bunday uzatmalar (1-rasm) friktsion uzatmalar deb ataladi. 

 

 

78

               

 

1-rasm, a da kwrsatilgan friktsion uzatma ёrdamida parallel vallardagi h’arakatni uzatishda 

foydalaniladi. Agar wzaro kesishuvchi vallarning biridan ikkinchisiga h’arakat uzatish lozim bwlsa, u 

h’olda, konussimon g’ildiraklardan foydalaniladi (1-rasm b ). Barcha friktsion uzatmalarni ikki guruppaga 

bwlish mumkin: uzatish soni doimiy bwlgan friktsion uzatmalar (1-rasm) h’amda uzatish soni 

wzgaruvchan (2-rasm), (bunda ishqalanadigan g’ildiraklarning birining radiusi ish jaraёnida 

wzgaruvchan bwladi) friktsion uzatmalar. Bunday uzatmalar v a r i a t o r l a r deb ataladi.  

               

 

 

Friktsion uzatmalarning afzalliklari: tuzilishi oddiy, h’arakat bir tekisda shovqinsiz uzatiladi; 

ishlash jaraёnida uzatish sonini malum chegarada wzgartirish mamkin; yuklanish chegaradan oshsa, ish 

yuzasida sirpanish h’osil bwlib, g’ildiraklarni sinishdan saqlaydi. 

Uzatish sonining wzgaruvchanligi; uzatiladigan quvvatning nisbatan kichikligi 10 – 20 kVt. 

Tayanchlarga tushadigan kuch qiymatining kattaligi; FİKning nisbatan kamligi η = 0,7 – 0,95; ish 

bajaruvchi detallarning ish yuzalarini tez va notekis eyilishi mazkur uzatmalarning kamchiligi 

h’isoblanadi. Uzatmaning tezligi 7 – 10 m/s dan oshmasligi kerak. 

Uzatish soni wzgarmas bwlgan friktsion uzatmalar asosan tekis va ravon, shovqinsiz ishlashni 

talab qiladigan kinematik uzatmalarda kwproq ishlatiladi. Yuqorida qayd etilgan kamchiliklari h’amda 

tashqi wlchamlarining kattaligi tufayli mashinasozlikda quvvat uzatish uchun tishli uzatmalarga nisbatan 

kam ishlatiladi. 

 

Friktsion uzatmaning asosiy turlari h’amda 

variatorlar 

 

tsilindrsimon friktsion uzatmalarda val wqlari wzaro parallel joylashgan bwlib (1-rasm, a) uzatish 

soni u h’amda uzatmani normal ishlashi uchun kerakli siquvchi F

a 

 kuchning qiymati quyidagicha 

aniqlanadi: 

 

 

79

u = n

1

 / n

2

 = d

2

 /d

1

 (1-ε) ≈ d

2

 /d

1

                            (10.1) 

F

n 

= k F

t

 / f 

bu erda: ε – sirpanish koeffitsientining qiymati – 0,01…0,03; 

k – xavfsizlik koeffitsienti, quvvat uzatadigan uzatmalar uchun ̃ 1,25 – 2; kinematik uzatmalar 

uchun ̃̃ 3; f – etaklovchi va etaklanuvchi g’ildiraklar wrtasidagi ishqalanish koeffitsienti, uning qiymati 

g’ildirak materiallariga bog’liq bwlib, quyidagicha tanlash tavsiya etiladi: 

G’ildiraklar pwlat materiallardan tayёrlangan bwlib, ishqalanish yuzasi moylangan ̃ 0,04 – 0,05. 

G’ildiraklar pwlat materiallardan tayёrlangan bwlib, ishqalanish yuzasi moylanmagan ̃̃̃ 0,15 – 

0,20. 

G’ildirak pwlat h’amda tekstolitdan tayёrlangan bwlib, ishqalanish yuzasi moylanmaydi ̃ 

0,2…0,3. 

Wqlari wzaro kesishgan vallarda h’arakatni uzatish uchun konussimon friktsion uzatmalardan 

foydalaniladi (1-rasm, b). Bunda wqlar orasidagi burchak h’ar xil bwlishi mumkin, leki nasosan bu 

burchak 90

0

 ga teng bwladi. 

Uzatmaning ish jaraёnida sirpanishi h’isobga olinmasa, uzatish sonining qiymati quyidagicha 

aniqlanadi: 

u = d

1

 /d

1 

. Bunda d

1

 = 2R Sin δ

1

, d

2

 = 2R Sin δ

2

 ekanligini h’isobga olsak: u = Sin δ

2

 /Sin δ

1

 ёki Σ 

= δ

1

 + δ

2

 = 90

0

 bwlganda u = tg δ

2

 = ctg δ

1

  

Kerakli siquvchi  F

1

, F

2 

 kuchlarning qiymati quyidagicha aniqlanadi: 

 

kF

i

 = f F

1

 / Sin δ

1  

                            (10.2) 

kF

i

 = f F

2

 / Sin δ

2

 

 

Oddiy variator. Birining sirti ikkinchisining ёn  ёg’iga tegib h’arakatlanadigan ikki g’ildirakdan 

tuzilgan friktsion uzatmalar o d d i y  v a r i a t o r  (2-rasm) deb ataladi. Bunday variator vositasida 

etaklanuvchi (vertikal) valning h’arakatini wzgartirish uchun birinchi g’ildirak wz wqi bwylab siljitiladi. 

Agar etaklanuvchi valning h’arakat ywnalishini wzgartirish zarur bwlsa, birinchi g’ildirak wq bwylab 

suriladida, etaklanuvchi val wqidan chap tomonga wtkaziladi. Demak, birinchi g’ildirak wq wqi bwylab 

ikkinchi g’ildirak chetidan markazga tomon siljir ekan, bunda etaklanuvchi valning tezligi orta boradi. 

Birinchi g’ildirak ikkinchi g’ildirak markazidan chetiga tomon surilsa etaklanuvchi valning tezligi 

kamaya boradi. Shunday qilib, uzatmaning uzatish soni kerakligicha wzgartiriladi: 

    u

max 

= n

1

 / n

2min

 ≈ d

2max

 / d

1 

                     (10.3) 

u

min  

= n

1

 / n

2max

 ≈ d

2min

 / d

1 

   

Uzatish sonining eng kata qiymatining eng kichik qiymatiga nisbati b o sh q a r i sh   d a r a j a s 

i  deb ataladi, yani 

 

Ả = 

min

1

max

2

min

1

max

2

min

max

d

d

n

n

u

u

=

=

 

Boshqarish darajasi variatorlarning asosiy xarakteristikalaridan biri h’isoblanadi. Nazariy 

jih’atdan olganda, Ả ning qiymati (d

2min

 → 0 bwlgani uchun) cheksizga etishi mumkin. Biroq, amalda, 

kwpincha, Ả = 3…4 qilib olinadi, chunki d

2

ning kamayishi sirpanishning kuchayishiga va foydali ish 

koeffitsientining pasayishiga olib keladi. 

                                  

 

Bunday variatorlarning foydali ish koeffitsienti boshqa variatorlarnikiga qaraganda kichik bwlsa-

da, oddiy tuzilganligi uchun ulardan kam quvvatli mexanizm va asboblarda keng kwlamda foydalaniladi. 

 

80

3-rasmda h’arakat tezligini pog’onasiz bir tekisda wzgartirish uchun ikki bwlakdan iborat bwlgan 

ponasimon shkivlar ishlatilgan. Bunda vintli boshqarish mexanizmi ёrdamida ponasimon shkiv 

bwlaklaridan birini wq bwyicha siljitish h’isobiga shu bwlaklar wrtasidagi masofa kengatiriladi, bunda 

diametr ortadi, natijada h’arakat tezligini pog’onasiz bir tekisda wzgartirish mumkin. İshlatiladigan 

ponasimon tasmalarning uzunligi wzgarmaydi. Uzatmaning uzatish soni quyidagicha aniqlanadi.  

u

max

 = d

2max

 / d

1min

; u

min

= d

2min

 / d

1min

                          (10.5) 

Ả = (d

2max

 / d

1

) = (u

max

 / u

min

 ) = (ω

max

 / ω

min

 ) 

 

Boshqarish darajasi Ả ning qiymati ponasimon tasma eniga bog’liq. GOST 1284. 1-80 bwyicha 

tanlangan ponasimon tasmalar uchun Ả ≈ 1,5 gacha, mah’sus enli tasmalar ёrdamida Ả ≈ 5 gacha bwlishi 

mumkin. 

4- rasmda friktsion uzatmalarning yana bir turi diskli variatorlar kwrsatilgan. Bu variatorlarda 

kuch va moment bir qancha etaklovchi va etaklanuvchi disklar majmui vositasida uzatiladi va uzatish soni 

markazlararo masofaning wzgartirilishi h’isobiga wzgartiriladi. Bunda etaklovchi disklar etaklanuvchi 

disklar orasida h’arakatlanib, ular markazga yaqinlashadi ёki undan uzoqlashadi. Natijada d

2 

demak, u 

wzgaradi, chunki: 

u = d

2 

/ d

1

  

                                           

 

Bu variatorlarda disklar orasidagi urinish sirtlarining kwp bwlishi siquvchi kuch qiymatining 

kichik bwlishini taminlaydi: 

F

a

 = k F / z f = k · 2T

i

 / z f d

1

  

bu erda: z – urinish sirtlari soni bwlib, etakchi disklar sonidan ikki baravar ortiq (odatda, z = 

18…42) qilib olinadi. 

Disklar yuqori qattiqlikkacha toblanadigan pwlatdan tayёrlanadi va sermoy sharoitda ishlaydi. 

Diskning etarli darajada yupqa bwlishi katta quvvatli mexanizmlar uchun kichik wlchamli 

variatorlar yaratish imkonini beradi. Bunday variatorlarning quvvati 400 kVt gacha, boshqarish darajasi 

4,5 gacha, foydali ish koeffitsienti esa 0,8…0,9 oralig’ida bwladi. 

 

Friktsion uzatmalarni kontakt kuchlanish 

bwyicha h’isoblash 

 

 Friktsion uzatmalarda g’ildiraklarning ilashishda ilashish yuzasida siquvchi kuch tasirida kontakt 

kuchlanish h’osil bwladi. 

Bu kuchlanishning h’asobiy qiymatini aniqlashda Gerts formulasidan foydalanamiz. Bunda: 

F

n

 = k F / f = 2T

l

 /d

l

 f 

Wqlari wzaro parallel bwlgan uzatmalar uchun: 

1

2

1

2

1

2

1

)

/

1

(

2

2

2

1

1

1

d

Cos

d

d

d

Cos

d

Сos

α

α

α

ρ

ρ

ρ

±

=

+

=

+

=

 

 

81

bu erda: Ỏ

1

 – h’isobiy burovchi moment; k – h’avfsizlik koeffitsienti; f -  ishqalanish 

koeffitsienti; d

1

 , d

2

 – g’ildiraklarning diametrlari; ρ

1

 = 0,5 d

1

 / Cos a , ρ

2

 = 0,5 d

2

 / Cos a egrilik radiusi; u 

= d

2

 / d

1

 – uzatish soni. 

F

n

 , ρ qiymatlarni Gerts formulasiga qwyib, quyidagi ifodani olamiz: 

 

d

1

 =

мм

fb

Cos

d

d

kET

H

α

σ

)

/

1

(

]

[

5

,

26

2

1

1

+

 

bu erda: b – kontakt yuzasining eni; [σ

n

 ] – g’ildirak materiallari uchun joiz kontakt kuchlanish. 

İsh yuzasining qattiqligi ≥ 60 HRC bwlgan g’ildirak materiallari uchun ilashishda h’osil bwlgan 

kontakt yuzasi chiziqli kwrinishda bwlganda [σ

n

 ] = 1000 – 1200 MPa, nuqtali bwlganda [σ

n

 ] = 2000 – 

2500 MPa. G’ildiraklar tekstolitdan qilingan bwlib kontakt yuzasi chiziqli bwlganda [σ

n

 ] = 80 – 100 MPa 

deb olinadi. 

 

Savol va topshiriqlar 

1. Friktsion uzatmalarning turlari. Afzallik va kamchiliklari. İshlatilish soh’alari h’aqida swzlang. 

2. Friktsion uzatma g’ildiraklari qanday materiallardan tayёrlanadi? 

3. Qanday qilib friktsion g’ildiraklar wrtasidagi ishqalanishni oshirish mumkin? 

4. Friktsion uzatmalarda uzatish soni qanday aniqlanadi? 

5. Tsilindrsimon va konussimon friktsion uzatmalarda g’ildiraklar wrtasidagi kuchning qiymati 

qanday aniqlanadi? 

6. Friktsion uzatmalarning FİK qanday aniqlanadi? 

7. Friktsion uzatmalar kontakt kuchlanish bwyicha qanday h’isoblanadi? 

8. Friktsion uzatma g’ildiraklarining diametri, enini h’isoblang. 

9. Variator uzatmalarning turlari, afzallik va kamchiliklarini aytib bering. 

13-maruza 

ZANJİRLİ UZATMALAR 

 

Maruza rejasi. 

1. Zanjirli uzatmalarning turlari, qwllanish soh’alari. 

2.  Zanjirli uzatmalarning asosiy xarakteristikalari. 

3. Zanjirli uzatmalarni h’isoblash. 

4. Zanjirli uzatmalarni h’isoblash tartibi 

 

Adabiёtlar. 

 

1.  İvanov M.N. Detali mashin. M., «Vısshaya shkola», 1991g. 276…291 betlar. 

2.  Guzenkov P.G. Detali mashin. M., «Vısshaya shkola», 1986g. 251…262 betlar 

3.  Sulaymonov İ. Mashina detallari. T., «Wqituvchi», 1981y 209…222 betlar. 

4.   Erdedi A.A. va b., Texnik mezanika T., «Wqituvchi», 1987y 423…431; betlar. 

5  Frolov M.İ. Texnicheskaya mexanika. Detali Mashin. M., «Vısshaya shkola», 1990g., 

268…281 betlar. 

 

Umumiy malumotlar 

Zanjirli uzatma tishli ikkita yulduzcha va ularga kiydirilgan zanjirdan iborat bwladi (1-rasm).