Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti ″YaRİmwtkazgiChlar fiZİkasi” kafedrasi

Ch e r v ya k  g’ i l d i r a g i. (4-rasm). G’ildirakda tishlar soni eng kamida Z

2min  

= 26 ÷ 28 

bwlishi kerak. Quvvat uzatadigan uzatmalar  

 

55

             

 

uchun Z

2min  

= 32 ÷ 63 (80 gacha) olish tavsiya etiladi. G’ildirakning diametrlari siljish 

koeffitsienti ishlatilmaganda: 

 

d

2 

= m z

2 

 ,  d

a2 

= d

2 

+ 2m, d

f2 

= d

2 

– 2,4m. 

Chervyakli g’ildirakni eng kata tashqi diametri chervyakning kirim soniga nisbatan 2 γ = 100

0 

 

bwlganda quyidagicha aniqlanadi: 

2-jadval 

 

z

1 

1 2 4 

d

a2 

≤ d

a2 

+ 2m 

≤ d

a2

 + 1,5m 

≤ d

a2 

+ m 

B

2 

≤d

a2 

+ 2m 

≤ 0,67 d

a1 

 

Chervyak g’ildiragi siljish koeffitsienti. 

Siljish koeffitsientini ishlatishdan maqsad wqlararo masofa qiymati standart qiymatga ega 

bwlishini, nostandart ёpiq uzatmalarda esa wqlararo masofani butun son bwlishini taminlashdir. 

≤faqat chervyakli g’ildirak uchun ishlatiladi. Bunda wqlararo masofaning qiymati aniqlangach, 

siljish koeffitsienti quyidagicha bwladi: 

X = a

ω 

/ m -0,5 (q + Z

2

) 

ёki a

ω

 = 0,5 (q + Z

2 

+2X)m  

Siljish koeffitsienti ishlatilganda g’ildirak diametri quyidagicha aniqlanadi: 

d

a2 

= d

2 

= 2m + 2mx, d

12

 = d

2 

– 2,4m +2xm 

G’ildirakning qolgan wlchamlari wzgarmaydi. G’ildirak tishlarini kesish jaraёnida tish osti 

kesilmasligi h’amda tish uchi uchli bwlmasligi uchun siljish koeffitsientining qiymati 

X = ± 0,7 bwlishi kerak (kamdan-kam ± 0,1). 

Uzatmaning aniqlik darajasi. Chervyakli uzatmalar uchun STSEV 311-76 bwyicha 12 ta 

aniqlik darajasi belgilangan. Bunda chervyakli uzatmalarda yuqori darajada kinematik aniqlikni taminlash 

uchun 3,4,5,6 h’amda quvvat uzatish uchun esa 5,6,7,8,9 aniqlik darajalari tavsiya etiladi. 

Chervyakli uzatmalarda chervyak va chervyak g’ildiragi ilashish jaraёnida qwyilgan noaniqliklar, 

yani chervyak va chervyak g’ildiraklarni yig’ish jaraёnida wzaro wq bwyicha siljitib wrnatilish h’ollari, 

wqlararo masofadagi (tayёrlash jaraёnida) ywl qwyilgan bu qiymatlar uchun chekli chegara qiymatlari 

h’ar bir aniqlik darajasi uchun aniq belgilangan. 

 

Sirpanish tezligi 

Chervyakli uzatmalarda h’arakat chervyak wramlarining chervyakli g’ildirak tishlari bwyicha 

vintli juftdek sirpanish natijasida amalga oshadi, bunda v

1 

, v

2 

 aylanma tezliklarning ywnalishi orasidagi 

burchak 90

0 

 bwladi. Sirpanish tezligi v

c  

chervyakning vint chizig’iga urinma ravishda ywnalgan bwladi. 

Uning qiymatini chervyak va g’ildirak aylanma tezliklarining qiymatlaridan foydalanib aniqlash mumkin 

(5-rasm). 

 

56

                           

 

 

γ

Cos

v

v

v

v

c

/

1

2

1

=

+

=

 

  

;

60

;

60

2

2

2

1

1

1

n

d

v

n

d

v

π

π

−

=

=

 

v

2 

/ v

1 

= tg 

bunda v

1

 ,v

2 

– chervyak va chervyak g’ildiragining aylanma tezligi, m/s; 

d

1 ,

d

2

 – chervyak va chervyak g’ildiragining  bwluvchi aylanasi diametrlari, mm; 

v – sirpanish tezligi, m/s;  

γ – chervyak wramining kwtarilish burchagi. 

Uzatmani loyih’alashda sirpanish tezligining taxminiy qiymatini quyidagicha aniqlash mumkin. 

с

м

T

n

v

c

/

10

3

,

4

3

2

4

1

≈

 

bunda:  n

1

 – chervyakning aylanish soni, s

-1

; 

T

2 

-  chervyak g’ildiragi validagi burovchi moment, N.m. 

 

Chervyak uzatmaning FİK  

 

Chervyakli uzatmaning FİKini vintli juftning FİK kabi aniqlash mumkin, bunda chervyak 

wramining chervyakli g’ildirak tishi bwyicha sirpanishini, gaykaning rezbasini vintning rezbasi bwyicha 

sirpanish, deb qarash mumkin. Natijada chervyakli uzatmada chervyak etaklovchi bwlganda FİK 

quyidagicha aniqlanadi:  

 

η = (0,95÷0,96) 

'

(

ρ

γ

γ

+

tg

tg

 

bu erda: (0,95 – 0,96) – uzatma g’ildiraklarini qutiga quyilgan moyni kesib wtishida ishqalanishni 

engish uchun sarf bwlgan qwshimcha qiymat; γ – chervyak wramining kwtarilish burchagi; r’- keltirilgan 

ishqalanish burchagi, uning qiymati 4-jadvaldan olinadi.  

f’ – keltirilgan ishqalanish koeffitsienti. 

FİKning qiymati chervyakli kirim soni ortishi (γ-qiymati h’am oshadi) h’amda ishqalanish 

koeffitsienti ёki ishqalanish burchagi 

'

ρ

ning qiymati kamayishi bilan oshadi. 

Chervyakli g’ildirak etaklovchi bwlganda FİK qiymati quyidagicha aniqlanadi: η = tg (γ -

'

ρ

) /tg 

γ.  bwlganda η = 0 bwlib, h’arakat twxtaydi, yani wz-wzidan twxtaydigan uzatma h’osil bwladi. 

4-jadval 

V

c

 

İ/ń 

ƒ 

'

ρ

 

V

c

 

İ/ń 

ƒ 

'

ρ

 

0,01 0,11…0,12  6

0

17'…6

0

51' 2,5 

0,03…0,04  1

0

43'…2

0

17' 

Ọ,0 0,08…0,09 4

0

34'…5

0

09' 3  0,028…0,035 1

0

36'…2

0

00' 

0,25 0,065…0,075  3

0

43'…4

0

17' 4 

0,023…0,03 1

0

26'…1

0

43' 

0,5 0,055…0,065 3

0

09'…3

0

43' 7  0,018…0,026 1

0

02'…1

0

29' 

1 0,045…0,035 2

0

35'…3

0

09' 10  0,016…0,024 0

0

55'…1

0

22' 

1,5 0,04…0,05 2

0

17'…2

0

52' 15 

0,014…0,02  0

0

48'…1

0

09' 

2 0,035…0,045 2

0

00'…2

0

35'  

 

 

 

57

 

 

Bunday uzatmalar yuk kwtaruvchi mexanizmlarda ishlatiladi. 

Uzatmani h’isoblashda FİK ning taxminiy qiymatini, chervyakning kirim soniga nisbatan 

quyidagicha tanlash mumkin. 

z

1

=1                          2                             4 

η = 0,7-0,75          0,75 – 0,82           0,87 – 0,92 

 

İlashishda h’osil bwladigan kuchlar 

 

İlashaёtgan chervyak va chervyak g’ildiragining ilashish chizig’idan aylana, markazga intiluvchi 

h’amda bwylama kuchlar h’osil bwladi. Bunda chervyakdagi aylanma kuch miqdor jih’atidan 

g’ildirakdagi wq bwylab ywnalgan kuchga teng bwlib, quyidagi ifodadan aniqlanadi (6-rasm). 

                                                          

   

F

i1

 = F

a2 

= 2T

1

/d

1 

 

G’ildirakdagi aylana kuch esa chervyakdagi wq bwylab ywnalgan kuchga teng: 

F

i2 

= F

ai 

=2T

2

/d

2 

Uzatmadagi markazga intiluvchi radial kuch quyidagicha bwladi: 

F

r 

= F

i2 

⋅ tg α 

Chervyak va chervyakli g’ildirakdagi momentlar wzaro quyidagicha bog’langan 

Ơ

2 

= Ơ

1

⋅u⋅η 

Chervyakli uzatmaning geometrik wlchamlari aniqlangan FİK ning h’isobiy qiymati 

aniqlanadi. 

 

Savol va topshiriqlar. 

1.  Chervyakli uzatmalarning elementlari, xossalari, afzallik va kamchiliklarini aytib 

bering. 

2. Chervyakli uzatmaning geometrik wlchamlarini ёzib chiqing. 

3. Chervyakli uzatmalarning uzatish soni qanday h’isoblanadi? 

4. Chervyakli uzatmalarning qayrida va nima uchun rangli metall ishlatiladi? 

5. Chervyakli uzatmalarda sirpanish tezligini ah’amiyati. 

6. Chervyakli uzatmalarning FİK qanday parametrlarga bog’liq? 

7. Chervyakli uzatmalarni qanday parametrlar bilan tayёrlaganda wz-wzini twxtatadigan 

xususiyatga ega bwladi? 

8. Chervyakli uzatmalar ilashmasida tasir etuvchi kuchlarning qiymatlarini h’isoblang va 

ywnalishlarini kwrsating. 

 

 

9-maruza 

Chervyakli uzatmalarni mustah’kamlik h’isoblari. 

Materiallar va joiz kuchlanishlar. 

 

 

58

Maruza rejasi. 

1. Chervyakli uzatmalarni kontakt va egilish kuchlanish bwyicha h’isoblash. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Chervyakliuzatmalarni kontakt kuchlanish 

 bwyicha h’isoblash 

 

Chervyakli uzatmalarda sirpanish tezliginining kattaligi h’amda bu tezlikning ywnalishi kontakt 

chizig’iga nisbatan noqulay jaylashganligi sababli chervyakli g’ildirak Tish sirtining eyilishi va yulinib 

chiqishi h’ollari kwproq sodir bwladi. Bu h’ollarni oldini olish uchun uzatma g’ildirak materiallari yani 

chervyak va chervyakli g’ildirak antifriktsion materiallar tayёrlanadi, h’amda kontakt kuchlanish bwyicha 

tekshiriladi, bunda quyidagi shart σ

n 

≤  [σ

n

] bajarilishi kerak. Chervyakli g’ildirak gardishi chervyaka 

nisbatan yumshoq materialdan tayёrlanganligi uchu nasosan shu g’ildirak kontakt kuchlanish bwyicha 

tekshiriladi. Bunda tsilindrsimon va konussimon uzatmalardagidek Gerts formulasidan foydalanamiz, 

yani: 

 

)

1

(

2

2

µ

π

ρ

σ

−

⋅

⋅

=

k

k

н

E

q

 

 

 

Arximed chervyakgi uchun wq bwylab wtgan tekslikda h’osil bwlgan wram kesimi twg’ri chiziq 

bwlgani uchun keltirilgan egrilik radiusi r

k

 ni aniqlashda chervyak wramining sirti etiborga olinmaydi, 

chervyak g’ildiragini esa odatdagi g’iya tishli tsilindrik g’ildirak deyish mumkin. 

 Shuning 

uchun 

α

ρ

ρ

Sin

d

k

2

2

5

,

0

=

=

 bwladi. Qiya tishli uzatmalardagi kabi, chervyakli 

uzatmalarda h’am uzunlik birligiga twg’ri keladigan kuch quyidagicha ifodalanadi: 

 

;

Σ

=

L

F

q

n

 bu erda: 

2

2

2

2

2

;

cos

cos

d

T

F

F

F

L

L

u

=

⋅

=

γ

α

 

 

 

360

cos

2

1

⋅

⋅

⋅

=

Σ

γ

ξ

ε

δ

π

α

d

L

- kontakt chizig’ining (minimal) eng kichik uzunligi; 

75

,

0

=

ξ

-g’ildirak 

tish sirtining chervyak wrami sirtiga twliq tegib turmasligi natijasida kontakt chizig’i uzunligi 

kichrayishini h’isobga oluvchi koeffitsient; ε

α 

=1,9 – wq bwyicha olingan qoplanish koeffitsienti γ = 10

0

 – 

chervyak wramining kwtarilish burchagi; 28=100

0

 = 1,0    Natijada 

.

/

3

,

1

1

α

Cos

d

L

≈

Σ

 

2

1

2

1

E

E

E

E

E

k

+

⋅

=

 

Olingan materialning elastiklik moduli. E

l

=2,1· 10

5

 MPa pwlat materiallar uchun; E

2

 = 0,98·10

5

 MPa 

bronza chwyan materiallar uchun, bunda E

k

 = 1,33·10

5

 MPa. µ = 0,3 Puasson koeffitsienti. E

k

,ρ

k

,q larning 

 

59

qiymatlarini 1-formulaga qwyib, engillashtirish uchun yuqoridagi sonli qiymatlarni qwysak, kontakt 

kuchlanishning h’isobiy qiymatini aniqlash uchun quyidagi ifodani olamiz:  

]

[

480

1

2

2

H

f

н

d

k

T

d

σ

σ

≤

⋅

⋅

=

     (2) 

bu erda: k

n 

= k

v 

·k

β 

– yuklanish koeffitsientining qiymati. 

 Bu 

formula 

ёrdamida kontakt kuchlanishning h’isobiy qiymati aniqlanadi. Uzatmani loyih’alash 

uchun esa, (1) formulani wqlararo masofaga nisbatan echsak quyidagi ifodani olamiz: 

 

мм

Т

а

H

3

2

2

]

/[

61

σ

ω

=

 

bu erda: T

2

 – etaklanuvchi g’ildirakdagi burovchi moment, N.mm h’isobida. Aniqlangan qiymat standart 

bwyicha yaxlitlanadi. 

Chervyakli uzatmalarni eguvchi kuchlanish bwyicha h’isoblash 

 

 

Eguvchi kuchlanish bwyicha faqat chervyakli g’ildirak tishlarigina h’isoblanadi, chunki chervyak 

pwlatdan tayёrlanganligi uchun wramlarining mustah’kamligi g’ildirakning mustah’kamligidan katta 

bwladi. 

 

Chervyakli g’ildirakni egilishga mustah’kamligi qiya tishli tsilindrsimon uzatmalar bwyicha 

h’isoblanadi, lekin chervyakli g’ildirak tish asosining kwndalang kesimi qiya tishli tsilindrsimon 

g’ildiraklarnikidan farq qiladi. Tish kesimining shakli g’ildirak eni bwyicha bir xil bwlmaydi. Bundan 

tashqari, tish asosi twg’ri chiziq bwyicha emas, balki ёy bwyicha joylashgan bwladi. Shuning uchun 

h’isoblash ishlarida chervyak g’ildirak tishlarining musth’kamligi qiya tishli g’ildirak tishlarining 

mustah’kamligidan 20-40% yuqori bwladi. 

 Chervyakli 

uzatmalar 

uchun 

Ơ

ε

  ≈ 0,74, Ơ

β 

=0,93. (γ = 10

0

) qabul qilsak, g’ildirak tishlarining 

xavfli kesimidagi egilishdagi kuchlanishning qiymati quyidagicha aniqlanadi: 

 

]

[

7

,

0

2

2

2

F

n

l

F

L

F

m

b

k

У

F

σ

σ

≤

⋅

⋅

⋅

⋅

=

 

bu erda: F

L2

 – g’ildirakdagi aylanma kuch, N; 

 

b

2

 – g’ildirakning eni, mm; 

 

k

F

 – yuklanish koeffitsienti; 

 

m

n

 – normal kesimning moduli; 

 

Ơ

F 

– tish shaklining  koeffitsienti, uning qiymati 5-jadvaldan g’ildirak tishlar sonining 

«keltirilgan» qiymatiga nisbatan tanlanadi, bunda z

k 

= z

2

/ (Cos

3

γ). 

5-j a d v a l  

Z

k 

26 28 30 32 35 37 40 50 60 80 100 

Ơ

F 

1,85 1,80 1,76 1,71 1,64 1,61 1,55 1,45 1,40 1,34 1,30 

 

Yuklinish koeffitsienti 

Chervyakli uzatmada yuklinish koeffitsienti bu qwshimcha dinamik kuchlarni h’isobga oluvchi 

koeffitsient bilan yuklanishning twplanishini h’isobga oluvchi koeffitsientlar kwpaytmasiga teng, 

yani  

k

n 

= k

F 

= k

β 

· k

v 

 

Chervyakning tayanchlar orasidagi masofaga nisbatan kattaligi tufayli ish jaraёnida kuchlar 

tasirida deformatsiyalanadi, natijada kuchlanishlarning twplanishi sodir bwladi. Kuchlanishni  twplanish 

koeffitsientining nazariy qiymati uzatma g’ildiraklar ish jaraёnida wzaro moslashmaydi, deb qabul qilsak, 

quyidagicha aniqlanadi: 

 

/

(

1

2

0

z

k

+

=

β

θ)

3 

bu erda: θ – chervyakning deformatsiyalanish koeffitsienti qiymati (6-jadvaldan q,z

1 

 ga nisbatan 

tanlanadi). 

6-j a d v a l 

z

i 

q ning qiymatlari 

 7,1 8  9 10 11 

12,5 

14 

 

60

1  57 72 89 108 127 157 190 

2  45 57 71 86 102 125 152 

4  37 47 58 70 82 101 123 

 

                   

 

 

7-  rasmdagi grafik bwyicha 

0

β

k

 ning qiymatini chervyak kirim soni h’amda uzatmaning uzatish 

soniga nisbatan tanlash mumkin. 

Amalda uzatma g’ildiraklari ishlash jaraёnida bir-biri bilan butunlay moslashib, yuklanish butun 

tish yuzasi bwyicha tekis taqsamlanadi. Yuklanish wzgaruvchan bwlganda moslashuv butunlay 

bwlmaydi. Moment qiymatlari Ơ

wr

 wrtacha bwlganda kuchlanish twplanish h’odisasi rwy bermaydi, Ơ

max 

, bwlganda esa kuchlanish twplanish h’odisalari bwladi. Shuning uchun kuchlanishning twplanish 

koeffitsienti Ơ

max

- Ơ

wr

 ga nisbatan quyidagicha aniqlanadi 

/

(

1

2

z

k

−

=

β

θ)

2

(1-x) 

bu erda: wrtacha momentning eng katta momentga nisbati, yani 

Ơ

wr

 / Ơ

max

 = x 

Yuklanish doimiy bwlganda x = 1,0, demak k

β

 = 1,0, k

v

 – qwshimcha dinamik koeffitsient bwlib, 

u uzatmaning tezligi va aniqlik darajasiga bog’liq. Chervyakli uzatmalar tekis va ravon ishlaganligi uchun 

qwshimcha dinamik kuchlarning qiymati ularda nisbatan kichik. 

Uzatmaning tezligi V

2 

≤3 m/s bwlganda k

v

 = 1,0, tezligi v>3m/s bwlganda k

v 

= 1,0 – 1,3.  

Uzatmalarni loyih’alashda yuklanish koeffitsientining qiymati quyidagicha aniqlanadi: 

k

H  

= 0,5 (k

β

0

 – 1) 

Chervyak tanasini mustah’kamlik va bikrlikka tekshirish 

Tashqi kuchlar tasirida h’osil bwlgan eguvchi va burovchi momentlar 8-rasmda kwrsatilgan. 

 

                    

 

 Aylanma kuch tasiridan eguvchi momentning eng katta qiymati M

1 

= F

L1 

L / 4; bunda L – 

tayanchlar wrtasidagi masofa. 

 

F

r1 

F

a1 

– kuchlar tasiridan h’osil bwlgan eng katta eguvchi moment 

4

4

1

1

2

2

d

F

L

F

М

a

r

⋅

+

=

 

Eguvchi momentlarning umumiy qiymati: 

2

2

2

1

M

M

M

y

+

=

 

 

61

Ekvivalent  eguvchi momentning qiymati quyidagicha aniqlanadi: M

ekv

 = 

2

2

75

,

0

Т

M

y

+

 

Shu ekvivalent eguvchi momentdan h’osil bwlgan eguvchi kuchlanish qiymati: 

эг

экв

экв

W

М

=

σ

 

bu erda: W

eg 

 - tekshirilaёtgan kesimning egilishga qarshilik momenti. 

Chervyakning egilishi qanchalik kwp bwlsa, ilashish chizig’idagi kuchlanish qiymati shunchalik 

katta bwladi, shuning uchun chervyakning salqiligi chegaralangan bwlib f ≤ (0,005…0,008)m shart 

bajarilishi kerak. 

 

Chervyakli uzatmalar uchun ishlatiladigan materiallar va 

joiz kuchlanishlar 

Uzatma sirpanish tezligining qiymati nisbatan katta bwlganligi uchun chervyak va uning 

g’ildiragi uchun ishlatiladigan materiallar antifriktsion juft h’osil qilishi kerak. Bu talabni etarli darajada 

qondirish uchun chervyak pwlatdan, uning g’ildiragi esa bronza ёki chwyandan tayёrlanadi. 

Chervyak asosan uglerodli ёki legirlangan 40XN, 20XNZA, 30XGSA, 20X  markali pwlat 

materiallardan tayёrlanib, bunda wram yuzasining qattiqligi termik qayta ishlov bergach, masalan toblash, 

uglerod bilan twyintirish natijasida HRC  45…50 bwlishi mumkin. 

Ochiq chervyakli uzatmalarda chervyak 45 markali pwlat materialdan tayёrlanib, wram 

yuzasining qattiqligi ỈǍ 300…350 gacha bwlishi mumkin. 

Chervyakli g’ildirak gardish materiali uning sirpanish tezligiga bog’liq bwlib, asosan qalayli 

bronza, kamdan-kam h’ollarda esa qalaysiz bronza h’amda chwyandan tayёrlanishi mumkin. Bunda BrOF 

10-1, BrONF markali bronza materiallar yaxshi mexanik xarakteristikalarga (7-jadval) ega, shuning 

uchun ularni uzatmalarni sirpanish tezligi V

c

 = 5-25 m/s bwlganda ishlatish tavsiya etiladi. Uzatmalarning 

sirpanish tezligi V<5 m/s bwlganda chervyakli g’ildiraklarni qalaysiz bronza, masalan BrAJ 9-4 markali 

materiallardan tayёrlash tavsiya etiladi. Bunda chervyak wrami ish yuzasining qattiqligi >45ỈRC bwlib, 

ishlov berib silliqlangan bwlishi kerak. Kulrang chwyanlarni esa uzatmaning sirpanish tezligi V

c

 < 2m/s 

bwlganda ishlatish mumkin. 

 

 

 

 

 

7-j a d v a l  

Mexanik xarakteristikasi 

MPa, h’isobida 

Chervyakli g’ildirak 

uchun materiallar 

 

Qwyish usuli 

 

σ

r 

σ

m 

BrOF10-1 Qum 

qolipga  120 200 

BrOF10-1 Metall 

qolipga  150  260 

BrONF 

Markazdan qochirma usulda 

170 

290 

BrAJ9-4 Qum 

qolipga  200 400