Биринчи боб. Урбоэкологик вазият ва уни ўрганишнинг илмий-назарий асослари

1.2 Шаҳарлар экологик ҳолати сифатини баҳолашда мавжуд услубий ёндашувлар таҳлили
Атроф-муҳит сифати кўп жиҳатдан унинг экологик ҳолати билан белгиланади. Ҳудуднинг экологик ҳолатини тавсифлаш учун белгиланган миқдордаги аниқ кўрсаткичларга эга бўлиш керак. Бирор ҳудуднинг экологик вазиятини аҳолига таъсири нуқтаи назаридан тавсифловчи икки омиллар гуруҳини ажратиш мумкин. Биринчиси, ҳудуднинг табиий шароитларини баҳолайди ва аҳоли ҳаёти учун табиий муҳитнинг қулайлик даражасини белгилайди. Иккинчиси, антропоген таъсир натижасида атроф-муҳитнинг бузилиши ва ифлосланиш даражасини тавсифлайди.
Табиий шароитларнинг қулайлигини баҳолаш табиий муҳитнинг 30 дан ортиқ параметрларини таҳлил қилиш билан боғлиқ бўлиб, уларнинг 10 дан ортиғи иқлим омилларига тегишли, қолганлари релеф, геологик тузилиш, ер усти ва ер ости сувлари, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси, минтақада касалликларнинг табиий шартлари мавжудлигини тавсифлайди.
Атроф-муҳитнинг ифлосланиш даражаси турли хил режалар кўрсаткичлари билан тавсифланиши мумкин. Баҳолашнинг анъанавий усули-бу ифлослантирувчи моддаларнинг рухсат этилган максимал концентрацияси (РЕМК) кўрсаткичларидан эталон сифатида фойдаланиш. Турли кўринишдаги ифлосланишни тўлиқ баҳолашга барча моддаларнинг РЕМК ни камайтирилган қийматларини йиғиш орқали эриш мумкин.
Турли ўлчамга эга ҳудудларни ўрганиш бир хил жойлаштирилган кузатув тармоғидан олинган ифлосланиш маълумотларини таҳлил қилиш асосида амалга оширилиши керак. Бундай тармоқлар кўплаб мамлакатларда мавжуд эмас ва ифлосланиш даражаси тўғрисида маълумотлар оддий ҳисоблаш усуллари ёрдамида эмиссия қийматларини ҳисоблаш учун Давлат статистика қўмитасининг статистик маълумотлари ва Сув хўжалиги вазирлигининг статистик маълумотларидан фойдаланилади. "Аҳоли-ишлаб чиқариш-экологик муҳит" тизимидаги алоқаларнинг ўзаро таъсирининг хилма-хиллиги Л.И.Мухина ва Т.Г.Рунова томонидан таклиф қилинган кўрсаткичларни гуруҳлашни ўз ичига олади¹⁶:
1-гуруҳ- табиий, ижтимоий, иқтисодий қуйи тизимларнинг ўрганилаётган параметрларининг ҳозирги ва истиқболли ҳолатини тавсифловчи кўрсаткичлар.
2-гуруҳ- қуйи тизимларнинг ўзгаришини аниқлаш учун таққослаш сифатида ишлатиладиган кўрсаткичлар. Улар иккита кичик типни ташкил қилади: қуйи тизимларнинг дастлабки ҳолатини акс эттирувчи кўрсаткич ва шартли "стандарт". Улардан баҳолаш тадқиқотларида фойдаланиш афзалроқ чунки меъёрий кўрсаткичлар асосида қуйи тизимларда юзага келадиган оқибатларнинг салбий даражасини аниқроқ ифодалаш мумкин.
Бундай кўрсаткичлар тизими биринчи навбатда ҳаво, сув, тупроқ, озиқ-овқат маҳсулотларидаги ифлослантирувчи моддалар учун РЕМ нормалари билан ифодаланган атроф-муҳит сифати стандартларини ўз ичига олади.