Биринчи боб. Урбоэкологик вазият ва уни ўрганишнинг илмий-назарий асослари

X_O=C_O/РEM_O;
бу ерда C_O - танланган модданинг концентрацияси; РEM_O - ҳудудда модданинг рухсат этилган меъёр концентрациясидаги миқдори.
Навоий шаҳри атмосфера ҳавоси таркибида азот диоксиди (NO₂) билан ифлосланиш баъзи йилларда рухсат этилган меъёрдан ортиқлигига гувоҳ бўлишимиз мумкин.
Ушбу кўрсаткичлар бизга ҳудудлардаги салбий оқибатларни олдини олиш учун рухсат этилган максимал меъёрни (РЕММ) ишлаб чиқишга ёрдам бериши мумкин. РЕМ ва РЕММ нинг миқдорий ва сифат кўрсаткичларини ишлаб чиқишнинг қийинлиги уларнинг маълум ҳудуд табиатига, маълум бир минтақанинг шароитларига, табиий шароитларнинг комбинациясига, иқтисодиётнинг тузилишига, турар-жой тизимининг хусусиятларига ва бошқаларга боғлиқ бўлиши мумкин. Бундай норматив кўрсаткичларни жорий этиш муҳим бўлсада, уларга қуйидаги сабабларга кўра тўлақонли ишониш мумкин эмас:
1)ушбу кўрсаткичлар табиатнинг кам сонли таркибий қисмлари учун ишлаб чиқилиши;
2)жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш даражасига меъёрларнинг юқори даражада боғлиқлиги уларнинг вақт ўтиши билан ўзгаришини англатади;
3)ижтимоий, иқтисодий ва табиий тизимларнинг барча жабҳалари учун стандартларни ишлаб чиқишнинг мумкин эмаслиги ва мақсадга мувофиқ эмаслиги.
Ифлослантирувчи моддалар концентрациясини ҳисоблаш корхона томонидан зарарли моддаларнинг ялпи миқдори, уларнинг аҳоли пунктидаги жами кўрсаткичлари ёрдамида амалга оширилади.
3-гуруҳ-тизимларнинг ўзгариш тенденсиялари ва даражалари кўрсаткичлари бўлиб, унга тизимларнинг ҳозирги ҳолатини ўтмиш ва келажакка нисбатан таққослаб прогноз қилиш орқали эришилади. Ушбу хусусиятлар инсоният учун содир бўлаётган ўзгаришларнинг қулайлиги ёки ноқулайлик даражаси ҳақида кўп нарсани англатмайди, шунинг учун ижтимоий ва иқтисодий нуқтаи назардан келиб чиқадиган оқибатларни ҳақиқий баҳолаш босқичи зарур.
4-гуруҳ- салбий оқибатларни баҳолашни акс эттириши керак:
- биоэкологик-тирик организмлар учун табиатдаги ўзгаришларнинг ноқулайлик даражаси бўйича;
- демоэкологик-аҳоли учун ноқулайлик даражаси бўйича;
- техноэкологик - табиий ресурслар ва шароитлар, иқтисодий фаолият учун ноқулайлик даражаси бўйича.
Атроф-муҳитини ўзгаришинг ижтимоий жиҳатдан аҳоли саломатлиги мезонига кўра баҳолашдан, биоекологик жиҳатдан биологик хилма-хиллик ва генофондни сақлашга таъсир қилувчи ўзгаришларни баҳолашдан иборат бўлиб, бу биосистемаларнинг барқарорлигини таъминлайди. Ушбу иқтисодий бўлмаган баҳолар кўрсаткичлари баллар, тоифалар ёки ифлосланиш даражаси кўринишида бўлиши мумкин.
Атроф-муҳит ҳолатини қтисодий баҳолашда кўп тадқиқотчилар турлича ёндашишади. Масалан, Минтс ва Преображенский (1985) атроф-муҳит ифлосланиши ёки маълум бир турдаги ресурсларнинг камайиши натижасидаги иқтисодий зарарни ҳисоблашни; Рунова (1985) атроф-муҳит ва табиий комплекслар ҳолатини бир меъёрда сақлаш бўйича чора-тадбирлар қийматини; Бронфман (1980) атроф-муҳитни ўз-ўзини тозалаш ва тиклаш потенциалидан устун бўлган таъсирларнинг оқибатларини бартараф этишни тушунишади. Нафақат табиат ва жамият ўртасидаги барча муносабатларини ҳисобга олиш, балки уларни қиймат шаклида ифода этиш жуда қийин бўлганлиги сабабли, ушбу мазмундаги адабиётларнинг аксарияти назарий характерга эга. Амалда эса иқтисодий ва иқтисодий бўлмаган баҳолашнинг комбинацияси айниқса бугунги кунга келиб жуда зарурдир.
Экологик вазиятни комплекс баҳолаш табиий компонентлар, омиллар ва таъсир турларини кенг тадқиқ қилишнинг ахборот ва услубий ёндашувлари ёрдамида амалга оширилади. Компонентлар бўйича маълумотлардан фойдаланиш атроф-муҳит ҳолатини ҳар томонлама баҳолашнинг асосий усулларидан биридир. Бунинг учун алоҳида компонентлар конволюцияси¹⁷ асосида интеграл кўрсаткичлар олиш керак. Ушбу жараён жуда мураккаб, чунки саноат ва ишлаб чиқариш маълумотларининг кўплиги ва хилма-хиллигини ҳисобга олиш керак.
Ҳудудий тизимларни комплекс баҳолаш уларнинг алоҳида элементлари, гуруҳларидан умумий ва унинг алоҳида қисмларидан фойдаланишнинг ўзига хос тури учун шарт-шароитларни шакллантиришда рол ўйнайди. Шу билан бирга, бир хил элементларнинг турли комбинациялари (табиий, инфратузилма ва бошқалар) таҳлил қилинади. Шаҳар атроф-муҳитини комплекс баҳолаш қуйидагиларни ўз ичига олиши мумкин:
а) функционал соҳалар (турар-жой, ишлаб чиқариш, дам олиш)бўйича шаҳар муҳитини баҳолаш;
б) саноат корхоналарининг тармоқ хилма-хиллигини ва уларнинг аҳоли яшаш манзилгоҳларига нисбатан жойлашишини баҳолаш;
в) ижтимоий инфратузилма тизимларининг ривожланиши ва сифатини баҳолаш;
г) санитария-экологик шароитларни баҳолаш (табиий шароитларнинг қулайлиги ва табиий муҳитга антропоген таъсир даражаси, табиий муҳитнинг ифлосланиш даражаси, аҳоли саломатлиги кўрсаткичлари ва бошқалар)¹⁸.
Комплекс кўрсаткичлар хусусий кўрсаткичларни бирлаштиради. Комплекс баҳолашни ҳудуднинг умумий таснифи сифатида кўриб чиқиш мумкин. Бундай ҳолда, таққослаш ҳудуддан фойдаланишнинг бир хил йўналишлари учун амалга оширилиши мумкин ва индивидуал хусусиятларни таққосланадиган кўрсаткичларда амалга оширилиши керак. Комплекс баҳолаш методологияси қуйидаги босқичларни ўз ичига олади:¹⁹
- ҳудудлардан фойдаланиш турларини ва ҳудудий комплексларнинг алоҳида гуруҳларини танлаш ва аниқлаш. Факторлар табиий, инфратузилмавий ва аҳоли билан боғлиқ гуруҳларга ажратилади. Янги ҳудудларни ўзлаштириш ва ривожлантиришда табиий омилларга, ландшафтларнинг барқарорлигига, уларнинг ўз-ўзини тозалаш ва тиклаш қобилиятига, табиий шароитларнинг қулайлигига алоҳида эътибор берилади;
- ҳудуднинг мўлжалланган ёки мавжуд фойдаланиш турига қараб кўриб чиқилиши керак бўлган элементларнинг хусусиятларини ва уларга берилган танқидий баҳоларни аниқлаш;
- хусусий баҳолашларни бирлаштирувчи умумий баҳолаш алгоритмини ишлаб чиқиш;
-ҳудуддан фойдаланишнинг маълум бир тури учун алоҳида элементларнинг аҳамияти ва уларнинг рухсат этилган меъёрини аниқлаш;
-математик таҳлилни ўтказиш усулларини танлаш. Ҳудудий тизимларни комплекс баҳолаш учун квалиметрик ёндашувдан фойдаланишга асосланган усул танланиши мумкин;
-таркибий ва комплекс хариталаш;
-муайян фойдаланиш тури учун ҳудуднинг қулайлик даражасини ифодалаш.
Атроф-муҳит ҳолатини комплекс гигиеник хусусиятларини аниқлашнинг аналитик усуллари қуйидагиларни ўз ичига олади:²⁰
-индивидуал-жараён омилларининг чегара қийматлари ва меъёрий параметрларини аниқлаш;
-интеграл-генетик жиҳатдан бир хил омиллар, жараёнларнинг хусусиятлари;
-комплекс-атроф-муҳитнинг генетик жиҳатдан бир хил кўрсаткичларини бирлаштирган жараён ёки ҳодисанинг функционал тавсифи;
-умумлаштирилган - генетик жиҳатдан турли хил экологик омилларни аниқлаш билан индивидуал баҳолашдан комплекс баҳолашга кетма-кет ўтишни якунловчи ва умумлаштирувчи кўрсаткич.
Атроф-муҳит сифатини аниқлашнинг барча ёндашувларида умумий камчилик - рухсат этилган техноген таъсирни аниқлашда шаҳар ҳудудининг тузилишини ҳисобга олмаслик билан тавсифланади. Шаҳар тузилишини ҳисобга олган ҳолда ҳудуднинг ифлосланишини баҳолашнинг энг оддий усули - бу формула бўйича ҳисобланган ўртача оғирликдаги ифлосланиш даражасини аниқлашдир: