Биринчи боб

Nazorat savollar
1. Ommaviy axborot vositalari matnlarini tuzuvchilar tomonidan ifoda etilishi mumkin bo'lgan yagona tizim qaysi?
2. Madaniyatlararo aloqada tushunmovchiliklarni yuzaga keltirib chiqaruvchi asosiy sabab nima?
3. Tilshunoslikda qanday konsepsiyalar mavjud?
4. Yangi ma'no ottenkalarini yuzaga keltiruvchi omil nima?
5. Konseptning obrazli elementlari qaysi holatlarda namoyon bo'ladi?
6. Emotsional konsepsiya nima?


A. Match the proverbs with their meanings given below. Write the Answer:s in the blanks.
1. Blood is thicker than water. ____________
2. Don’t count your chickens before they’re hatched. ____________
3. You can’t judge a book by its cover. ____________
4. Out of sight, out of mind ____________
5. Rome wasn’t built in a day. ____________
6 Variety is the spice of life. ____________
a. Doing and seeing a lot of different things makes life more enjoyable and interesting.
b. You should not judge someone or something by what they look like or what they seem like at first.
c. It is easy to forget about someone or something when you have not seen them for a long time.
d. Do not make plans for the future yet because you do not know for certain how a particular situation will develop.
e. Someone’s loyalty to their family is greater than their loyalty to anyone else.
f. It takes a long time to do a task properly, and you should not rush it or expect to do it quickly.


II BOB. O‘ZBEK-INGLIZ JAMIYATI TILI VA MADANIYATINING PAREMIOLOGIYADA NAMOYON BO‘LISHI
2.1. Til va madaniyatning o‘zaro ta’siri
REJA
1.Yozuv va uning paydo bo'lishi
2. Qo'lyozma adabiyotlarning yuzaga kelishi
3. Internet va uning inson hayotidagi ahamiyati
Tilning muayyan xalqqa doir madaniyatni namoyon etuvchi lisoniy birliklar orasida paremiyalar, xususan, maqol, matal, ibora, aforizm kabilar alohida ajralib turadi.
O‘zbek tilining izohli lug‘atida madaniyat so‘ziga quyidagicha ta’rif berilgan:
“1. Jamiyatning ishlab chiqarish, ijtimoiy, ma’naviy-ma’rifiy hayotida qo‘lga kiritgan yutuqlari majmui. Bugungi Toshkent – yirik sanoat, fan va madaniyat markazlaridan biri. (“Saodat”). Alifbo – inson hayotining, inson kamolining eng buyuk ijodiyoti; jahon madaniyati, butun ilm, o‘lmas badiiy, falsafiy, axloqiy boyliklar shu harflarga asoslangan. (K. Yashin, Xamza).
2. Biror ijtimoiy guruh, sinf yoki xalqning ma’lum davrda qo‘lga kiritgan shunday yutuqlari darajasi. Musiqa madaniyati. Nutq madaniyati.Har ikki yilda o‘tkazilayotgan bu kinoforum unda qatnashayotgan mamlakatlar kino madaniyatida katta voqea bo‘layotir. (Gazetadan). Islom madaniyatini rivojlantirishga katta hissa qo‘shgan muhtaram zotlarning nomlari butun olamga mashhur. (K. Yashin, Xamza).
3. O‘qimishlilik, ta’lim-tarbiya ko‘rganlik, ziyolilik, ma’rifat. Madaniyatdan orqada qolmoq. Madaniyatga erishmoq. Odamlarning xulq-atvori, madaniyati ana shu boyliklarga, xususan, nonga bo‘lgan munosabati bilan o‘lchanadi. (Gazetadan). Tarbiyachi so‘z bilan ta’sir qilish madaniyatini egallashi zarur. (“Fan va turmush”).
4. Madaniyatli shaxs talablariga javob beruvchi sharoit. Deputatning xalq farovonligini oshirish, turmush madaniyatini yuksaltirish borasidagi ishlaridan mehnatkashlar mamnun. (Gazetadan).
5. O‘simlik yoki ekinning turlarini yetkazish, o‘stirish, yetishtirish. Xususan, dehqonchilik madaniyati bobida ilgarilab ketdi ular. (N. Xayitkulov, “Yer tafti”)”⁵⁶.
Mazkur ta’riflar orasida nutq madaniyati aynan tilga bog‘liq bo‘lib, muloqot, nutq so‘zlash, muomala madaniyati inson hayotida muhim vazifa bajaradi.Paremiologik birliklar, xususan, maqollar bu borada har bir xalqning milliy madaniyati va mentalitetini namoyon qilib turadi. Madaniyatning rivojlanish bosqichlari til, adabiyotning rivojlanish bosqichlari va ma’lumotlarning mavjudligi usullari bilan uzviy bog‘liqdir⁵⁷.
Yu.V. Rojdestvenskiyning ta’kidlashicha, jamiyat taraqqiyotining birinchi bosqichi bu adabiyot faqat og‘zaki mavjud bo‘lgan bosqichdir. Bunda jamiyatning turli xil qoidalari va me’yorlari folklor matnlari – maqol va matallar, ertaklar, masallar ko‘rinishida saqlanadi. Bu bosqich bir necha yuz va hatto minglab yillarga cho‘zilishi mumkin. Bundan tashqari, rivojlanishning ushbu bosqichidan o‘tmagan va shu bosqichda abadiy qoladigan jamiyatlar ham mavjud. Bular yozuvga ega bo‘lmagan va o‘z taraqqiyotini yozuvgacha davrda to‘xtatgan jamiyatlar va tillardir.
Yozuv jamiyatda deyarli har doim birlashtirish maqsadlari bilan belgilanadi. Til qoidalarining og‘zaki shakli jamiyat kichik bo‘lganda yaxshi ishlaydi. Jamiyatning rivojlanishi, uning a’zolari sonining ko‘payishi va turli xil guruhlarning bitta jamiyat doirasidagi aloqalari, ularning qadriyatlari hamda turli aksiologik qarashlari jamiyatda munozarali vaziyatlarda hal qilinishi lozim bo‘lgan allaqachon yozilgan kod mavjudligini anglatadi⁵⁸.
Til rivojlanishining ushbu bosqichida o‘zlashma so‘zlar deyarli mavjud emas. Jamiyat boshqa qabilalar vakillari bilan ozgina aloqa qilib, faqat barter va ibtidoiy savdo doirasida ixcham yashaydi.
Tilning inson hayotidagi o‘rni doim ham yuksak, ammo aynan shu bosqichda tilning o‘rni yanada yuqori bo‘ladi. Til birliklari aloqa vositasi bo‘lish bilan birga jamiyat hayotini tartibga solgan, tavsiflagan. Bu jarayonga yozuvning kashf etilishi alohida ta’sir ko‘rsatgan.
Yozuvning ixtiro qilinishi va undan foydalanish insonning aql-idrokiga ta’sir qiladi, uning ba’zi sezgilari boshqacha ishlay boshlaydi. “Yangi aloqa vositalarining rivojlanishi nutqning tabiatida chuqur o‘zgarishlarga olib keladi. Makluenning fikriga ko‘ra, yozuvning ixtiro qilinishi insoniyat tarixida burilish nuqtasi bo‘lgan. Ko‘rishni o‘qish paytida yetakchi sezgi organi sifatida izolyatsiya qilish o‘quvchi va matn o‘rtasidagi munosabatlarning hissiy jihatdan uzoqroq bo‘lishiga olib keldi, bu haqiqat va bilimning obyektivligini kuchaytirdi. Ko‘rish va eshitishning turli xil psixodinamikasi og‘zaki va yozma madaniyat o‘rtasidagi tub farqni aniqlaydi.
Og‘zaki aloqa uchun suhbatdoshning borligi, ko‘proq “jamoatchilik” xarakterlidir, o‘qish yolg‘iz amalga oshiriladi va shuning uchun individuallikning rivojlanishiga hissa qo‘shadi. Yozish ixtirosining ijobiy natijalari quyidagilarda yaqqol ko‘rinib turibdi: bu sizga ma’lumotni masofadan uzatish, uni o‘z vaqtida saqlash, adabiy tilning rivojlanishiga yordam berish va hokazo.
Ammo olimlar uning paydo bo‘lishining salbiy oqibatlarini ham ko‘rishmoqda. Hatto Suqrotning ta’kidlashicha, o‘qish insonning xotirasini zaiflashtiradi, talabani munozaraga borishga majbur qiladi va o‘zi qatnashmaydi”⁵⁹.
Yozuv paydo bo‘lganidan so‘ng, jamiyat rivojlanishidagi navbatdagi bosqich – nashrning rivojlanishi bo‘lib, bu axborotni saqlash va uzatish tizimini soddalashtirishga imkon berdi. Har bir qo‘lyozma kitobga katta mablag‘ sarflangan va bu – nusxa ko‘chirish, kitobni muqovalash, uning rasmlari bilan ishlashga sarflangan. Shuning uchun ham unchalik muhim bo‘lmagan ma’lumotlar kitobga kiritilmas edi.
Shu sababli, qo‘lyozma kitoblar bilan bir qatorda, ma’lumotlarni uzatishning og‘zaki shakllari ham saqlangan – xususan, bu madaniyat uchun ahamiyati baland bo‘lgan paremiyalarga tegishli. Shu bilan birga, xalq maqollari va matallarining ahamiyati yozuv rivojlangan davrlarda ham saqlanib qoldi va saqlanib qoldigina emas, o‘sdi ham, shuning uchun ular keyinchalik yozib olingan.
Bosma adabiyotning paydo bo‘lishi matnning muallifi tushunchasining shakllanishiga olib keldi. Albatta, bu birdaniga yuzaga chiqmagan: “Qo‘lyozma matni mavjud bo‘lganida, ochiq matn deb nomlangan an’ana mavjud edi. Bunday matnlar unchalik ko‘p bo‘lmagan va ularni “hech kimga” tegishli emas deb bilishgan. Kitob ko‘chiruvchi matnlarning parchalarini bemalol olib, ularga o‘z ma’lumotlarini qo‘shishi mumkin edi va bu holat salbiy hodisa sifatida qabul qilinmagan”⁶⁰.
Ommaviy axborot vositalarining paydo bo‘lishi dunyoni globallashishiga va turli xil yangi hodisalarni o‘zlashtirish to‘lqini boshlanishiga olib keldi. Masalan, sun’iy yo‘ldoshning ishga tushirilishi munosabati bilan paydo bo‘lgan “sputnik” so‘zi ko‘plab tillarga rus tilidan olingan. Internet so‘z o‘zlashtirish sohasini kengaytirdi – ko‘plab saytlar, dasturlar va xizmatlar dastlab faqat ingliz tilida mavjud bo‘lganligi sababli xorijiy so‘zlarning o‘zlashtirilishi kuchayishiga olib keldi.
“Bizning hayotimizda internetning paydo bo‘lishini bosma nashrlarning paydo bo‘lishi bilan taqqoslash mumkin”,– deb ta’kidlaydi postmodernizm adabiyoti mutaxassisi S. Kornev. Uning so‘zlariga ko‘ra, bosmaxona axborotni ko‘paytirish orqali jamiyatni boshqarishning ramzi bo‘lgan ma’lumotlarning ommaviy ravishda chiqarilishi bilan jamiyat bosma hujjatlardan boshqa dunyo haqida ma’lumotga ega emas. Kitobni bosib chiqarish texnologiyasi tijorat mavzusiga aylanadi. Iste’molchilari kam bo‘lgan kitobni bosib chiqarish foydali bo‘lmaydi. Kitob va gazetalarni ommaviy bosib chiqarish kitobxonlar talabiga bo‘ysungan va qisman uning kayfiyati va didini shakllantirgan. Ozchilik qiziqish bildirgani uchun noyob matnlar keng tarqalmagan, chunki bosmaxona ikki kishi o‘qiydigan ma’lumotni chop etishga qiziqmaydi.
Internet esa ushbu cheklovni bekor qiladi: unda eksklyuziv foydalanish matnlari bepul, bundan tashqari, elektron formatda joylashtirilgan matnlarning aksariyati o‘qilmagan va hech qachon o‘qilmaydi. Internet adabiyotning kundalik hayotning yangi shakli sifatida odamlarni zamon va makonga qaram bo‘lmagan holda, o‘z qiziqishlariga ko‘ra birlashtirishga imkon beradi, chunki internet matnlarga dunyoning istalgan nuqtasidan kirish mumkin va ularni sharhlash hamda tarqatish qobiliyati sizga turli guruhlarni birlashtirishga imkon beradi⁶¹.
Internet paremiologiya tarkibiga ham katta ta’sir ko‘rsatdi. Insonlar boshqa xalqlarning madaniyati va tili bilan tobora tezroq va ko‘proq tanishib bormoqdalar. Asrlar mobaynida o‘zgarmay kelayotgan va o‘zgarmaslik asosiy belgilaridan bo‘lgan paremiyalar transformatsiyasi nutqiy o‘ziga xos uslub sifatida rivojlanib bormoqda va bunda internetning o‘rni katta.
Xususan, rus tilida:
Бьет не значит любит. Защите время, а коронавирусу час; Ковид гриппа не слаще; Коней на карантине не меняют; Все дороги ведут в Ухань;Вирус не воробей, вылетит не поймаешь; В тихом омуте черти самоизолировались⁶².
O‘zbeklar bu borada ancha konservativlar. Og‘zaki nutqiy janrlar vakillari – xususan, qiziqchilar va shu kabilar nutqida ayrim transformatsiyalar uchrasa-da, keng tarqalmaydi. Ammo o‘zbek tilida ham transformatsiyalar turli rasmiy va publitsistik uslubga oid matnlarda uchrab turadi:
“Buyurganniki emas, yugurganniki, yoxud eski maqolning yangicha talqini.
Odam zoti hurmattalab bo‘ladi. Zotan, u shunga arziydi. Chunki u hayvon emas; aql-idroki, farosati bilan boshqa maxluqotlardan nafaqat ajralib turadi, balki ancha yuqori pog‘onada turadi.
Sha’n, qadr-qimmat har bir inson o‘zligiga xos bir belgi, eng ko‘p ardoqlanadigan boylik. Sha’nning toptalishi er kishi ko‘tara olmaydigan musibat ekani shundan. Bejizga inson huquqlarining buzilishi eng katta muammo sifatida dunyoga jar solinmaydi...
Chunki haqni tanish buyurganniki emas, yugurganniki bo‘ladi”⁶³.
Ingliz tilida esa paremiyalar transformatsiyasi juda keng tarqalgan bo‘lib, ayrim tadqiqotchilar fikricha, bunday transformatsiyalar orginaldan ham ko‘proq qo‘llaniladi⁶⁴.
Antiparemiyalar – anti-proverblarning paydo bo‘lishining sabablari, shakllari ingliz tili misolida keng o‘rganilgan. Xususan, shu sohaning yirik tadqiqotchilari antiparemiya paydo bo‘lishining asosiy sababi paremiya mazmuniga yumoristik-satirik ruh berishdir deb hisoblaydilar.
Ingliz tilshunosligida bu tushunchani nomlovchi qator atamalar ishlatiladi: alterations, mutations, parodies, transformations, variations, wisecracks, deliberate proverb innovations, fractured proverbs⁶⁵.
Litovkina, Miederlar fikricha, antiparemiyalar original paremiyalar voqea mohiyatini to‘liq aks ettira olmaganda yuzaga keladi⁶⁶.