Bobomurodova Mohira Oliy o’quv yurtlariga kiruvchilar uchun qo’llanma

o’qiyman. –y, -a qo’shimchasi ham kelasi zamon ma’nosini bildiradi. –jak, -gay, -
ur, -gusi badiiy va publitsistik uslubga xosdir.
Zamon qo’shimchalari ma’nodoshligi. Ba’zan turli zamonga mansub shakllar 
o’zaro almashinishi mumkin:
1. Hozirgi zamon o’rnida kelasi zamondan foydalanadi: Sizni chaqiradilar 
(chaqiryaptilar).
2. Xayoliy faoliyat, tasavvur, tush natijalarini bayon etishda zamonlar bir-birining 
o’rnida ishlatilishi mumkin: Tanklar, zambaraklar ag’anab yotibdi, bir 
jangchining peshonasi bog’langan, bir jangchining yelkasidan qon oqmoqda.
3. Hozirgi zamon fe’li kelasi zamonga oid harakatni bildiradi: Ertaga imtihon 
topshiryapman.

---

76 
4. O’tgan zamon shakllaridan –di qo’shimchasi hozirgi va kelasi zamon 
ma’nolarida qo’llanadi: Hozir qayerga bordik-u, nimayam qildik.
5. Hozirgi zamon fe’li kelasi zamon ma’nosida qo’llanadi: Bir necha oydirki, u 
tinmay o’qiyapti.
6. O’tgan zamon –gan qo’shimchasi hozirgi zamon ma’nosida qo’llanadi: Biri 
kitob o’qigan, biri shaxmat o’ynagan.
7. O’tgan zamon –di qo’shimchasi hozirgi zamonni bildiradi: Qani, bolalar yozdik.
Shaxs – son shakllari. Fe’llarda ifodalangan harakatning shaxslarga munosabatini 
bildirgan qo’shimchalarga shaxs-son qo’shimchalari deyiladi. Fe’lning shaxs-
sonda o’zgarishi tuslanish, shaxs-son qo’shimchalarining o’zi esa tuslovchi 
qo’shimchalar deyiladi. O’zbek tilida tuslovchi qo’shimchalarning 2 xil turi bor:
1. Birlik Ko’plik
I -m : yozdim -k: yozdik
II -ng : yozding -ngiz:yozdingiz
III __ : yozdi ____ yoki –lar: 
yozdilar
Eslatma: Bu tuslovchi qo’shimchalar-di, -sa qo’shimchalari va edi to’liqsiz 
fe’lidan so’ng qo’shiladi: yozdim, o’qisang, ko’rgan edim.
2. Birlik Ko’plik
I -man:yozibman -miz: yozibmiz
II -san: yozibsan -siz : yozibsiz
III ___ yoki dir: yozibdir ___ yoki dirlar: yozibdirlar
Shaxs – son qo’shimchalari sinonimligi.
1. I shaxs birlik o’rnida II shaxs ko’plik ishlatiladi: Kitobingizni berib turing.
2. I shaxs birlik o’rnida II shaxs birlik qo’llaniladi: O’zingni qo’lga ol, Asad.
3. II shaxs ko’plik o’rnida I shaxs ko’plik qo’llaniladi: Qani, yozamiz bolalar.
4. II shaxs birlik o’rnida III shaxs birlik qo’llaniladi: Shunaqayam hazil qiladimi?
5. II shaxs birlik yoki ko’plik o’rnida III shaxs qo’llaniladi: Kelsinlar (keling).
6. I shaxs birlik o’rnida II, III shaxs birlik qo’llaniladi: Bularni ko’rsang, ensang 
qotadi.
9-topshiriq:Matndagi fe’llarning munosabat shakllarini aniqlang. 
Mirsodiq ko’chaning ikki betidagi turnaqator fonarlar nurida eron gilamidek 
tovlanib yotgan bu gullarga suq bilan tikilib borar ekan, bir shoxi singan 
na’matakka ko’zi tushub qoli.Qaysi bag’ritosh sindirdi ekan? U yaqinroq kelib 
qaradi, yo’q, sinibdi-yu, uzilmabdi. Quyoshga tomon bo’y cho’zib qaddini rostlab 
boryapti. Mirsodiq jilmayib qo’ydi.U, albatta, o’sadi, ulg’ayadi.U ochgan 
gullarning muattar hidi kishilar chehrasiga tabassum baxsh etsin. Qalblarini 
ravshan qilsin!
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

---

77 
Fe’lning vazifa shakllari(fe’lning xoslangan shakllari). Turli gap bo’laklari 
vazifasida kelish uchun xoslangan fe’l shakllari fe’lning vazifa shakllari sanaladi. 
Ular 4 xil:
1. Sof fe’l 2. Harakat nomi 3.Sifatdosh 4. Ravishdosh.
1. Sof fe’l shakli gap ichida fe’l-kesim vazifasini bajaradigan fe’l shaklidir. Sof 
fe’llarda hech qanday maxsus qo’shimcha bo’lmaydi. M: keldi, o’qidi, aytmadi, 
boray.
2. Harakat nomi fe’lning otga xoslangan shaklidir. Qo’shimchalari: -(i)sh, -(u)v, -
moq (-mak). M: o’qish, yozish, o’quv, yozuv, o’qimoq, yozmoq. 
Harakat nomi otlar kabi egalik, kelishik, ko’plik qo’shimchalarini oladi va gapda 
ular bajaradigan gap bo’laklari vazifasida keladi. Masalan: To’g’ri suzishni o’rgan.