Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasi

a + b -
to ‘g ‘ri t o ‘rtb u rch ak q o'shni to m o n larin in g yigMndisi, 
P = 2 - (a + b) -
perim etri.
251

---

T o ‘g ‘'ri to ‘trb u rch ak n in g perim etri uning q o ‘shni tom onlari 
u zu n lik larin in g y ig ‘indisidan ikki m arta kattadir.
M asalan , tom onlari u zunliklari 3 sm va 5 sm b o ‘lgan to ‘g ‘ri 
to ‘rtb urchakning perim etri
P = 2 ( 3 + 5) = 2 -
8
= 16 (sm )
Y oki P = 2-3 + 2-5 = 
6
+ 10 = 16 (sm )
kabi hisoblanadi. 3 + 5 =
8
(sm ) - to ‘g ‘ri to ‘rtb u rch ak q o ‘shni 
tom onlari u zunliklari yigN ndisi, P =
2
• S = 16 (sm ) - uning p e ­
rim etri.
6
. T o ‘g ‘ri to lrtb u rch ak q o ‘shni tom onlari u zunliklari y ig ‘indisi 
19 sm . S h u to ‘g ‘ri to ‘rtb u rch ak n in g p erim etrin i toping.
7. T o ‘g ‘ri to ‘rtb u rch ak n in g perim etri 64 sm , b ir tom oni ikkinchi 
to m o n id an 3 m arta uzun. U n in g tom onlarini toping.
8
. T o ‘g ‘ri to lrtb urchakning perim etri 36 sm , b ir tom oni ikkinchi 
to m o n id an 2 m arta qisqa. U ning tom onlarini toping.
9. T o ‘g ‘ri to ‘rtb u rch ak n in g b ir tom oni uzunligi 10 sm. Ikkinchi 
tom oni esa u n d an 5 sm uzun. U n in g p erim etrin i toping.
10. T om oni uzunligi 4 sm b o ig a n kv ad rat y o n ig a y an a shunday 
2 ta k v ad rat q o ‘ying. H osil b o i g a n t o ‘g ‘ri to 'rtb u rch ak n in g p e ­
rim etrin i hisoblang.
11. T o ‘g ‘ri to ‘rtb u rch ak n in g tom onlari uzunligi 9 sm v a 15 sm. 
P erim etri shu to ‘g ‘ri to ‘rtburchak p erim etrig a ten g b o ig a n k v ad rat­
n ing tom onini toping.
Н атта tom onlari ten g b o ig a n to ‘g ‘ri to ‘rtb u rch ak k v ad rat d e y ­
iladi. K vad ratn in g perim etri P = a + a + a + a= 4 a b o ia d i.
KLM N -
k v ad rat (rasm ga qarang). M asalan, tom oni 3 sm b o i ­
gan k v ad ratn in g perim etri P = 4 • 3 = 12 (sm ) b o ia d i.
12. T om onlari uzunliklari 4 sm v a 
6
sm b o i g a n 2 ta t o ‘g ‘ri 
to ‘rtburchakni yon m a-y o n va ustm a-ust q o ‘y ish m um kin. H osil b o i­
gan yangi to ‘g ‘ri to ‘rtb u rch ak lam in g perim etrini a lo h id a-alo h id a 
h isoblang,
13. a) a + b = 10 b o i s a , ja d v a ln i to id ir in g . Q aysi h o ld a a • b 
k o lpaytm a en g katta q iy m atg a ega b o ia d i?
a
1
. 2
7
9
b
7
6
5
4
2
a + b
10
10
10
10
10
a ■ b
16
24
24
16
252

---

14. K vad ratn in g perim etri:
a) 
4 0 sm ; b) 100 sm ; d) 6 0 sm ; e) 72 sm b o ‘lsa, uning tom oni 
u zu n lig in i toping.
15. T o ‘g ‘ri to ‘rtb u rch ak n in g asosi uzunligi 3 sm 5 m m , baland- 
ligi 2 sm 5 m m . U n in g p erim etrini toping.
16. T o ‘g ‘ri to ‘rtb u rch ak n in g q o ‘shni tom onlari u zu n lik larin in g
y ig ‘indisi 10 sm
8
m m . U n in g perim etrini toping.
17. K v ad ratn in g tom oni uzunligi: a) 4sm 5 m m ; b) 3sm
8
m m . 
U n in g p erim etrin i toping.
18. T o ‘g ‘ri to ‘rtb u rch ak n in g asosi u zunligi 
6
sm 5 m m , balan d - 
ligi 
8
sm 5 m m . Perim etri shu to ‘g ‘ri to ‘rtburchak p erim etrig a ten g
boMgan k v ad ratn in g tom oni uzu n lig in i toping.
Y u z oM chov b ir lik la r i
Y uz o lch o v birligi sifatida b irlik k v ad ratn in g yuzi qabul qilinadi. 
T o m o n in in g uzunligi 1 m m boMgan k v ad ratn in g yuzi 1 m m 2.
T o m o n in in g uzunligi 1 sm boM gan k v ad ratn in g yuzi 1 sm 2.
T o m o n in in g uzunligi 1 d m boMgan k v ad ratn in g yuzi 1 d m 2.
T o m o n in in g uzunligi 1 m boMgan k v ad ratn in g yuzi 1 m 2.
T o m o n in in g uzu n lig i 1 km boMgan k v ad ratn in g yuzi 1 k m
2 
boMadi.
T o m o n i uzunligi 10 m boMgan k v ad ratn in g yuzi 1 ar deyiladi.
1
a r = 
10
m • 
10
m = 
100
m 2; 
1
ar =
100
m 2.
T o m o n i uzunligi 100 m boMgan k v ad ratn in g yuzi b ir g ek tar 
boMadi.
1
g a =
100
m • 
100
m =
10
000
m 2; 
1
g a =
100
ar
Y uz oMchov birliklari orasida quyidagi m u n o sab atlar bor:
1 sm
2
= 1 sm • Ism = 10 m m • 10 m m = 100 m m
2
1
d m
2
=
1
d m • 
1
dm =
10
sm • 
10
sm =
100
sm
2
1
m 2= 
1
m
-1
m = 
10
dm ■ 
10
d m = 
100
d m
2
1
m 2=
1
m • 
1
m =
100
sm • 
100
sm =
10
000
sm
2
1
k m 2= 
1
km • 
1
km =
1
000
m
-1
000
m = 
1
000
000
m
2
1. Jad v aln i diq q at bilan kuzating:
1
- qator
1
mm
1
sm
1
dm
1
m
10
m
100
m
1
km
2
- qator
1
mm
2
, 
2 
1
sm
1
dm
2
1
m
2
1
ar
1
ga
1
km
2
253

---

a) ja d v a ln in g
1
-q ato rid ag i uzunlik birlig m i o ‘zidan keyingi 
uzu n lik birlig ig a o ‘tish u chun nech a m arta o rttirish kerak?
b) 
2
-qatordagi y u z birligini o ‘zidan keyingi y u z birlig ig a o ‘tish 
u chun n ech a m arta o rttirish kerak?
2. F erm em ing b o g ‘i b o ‘yi 600 m, eni 500 m boMgan to ‘g ‘ 
to ‘rt- 
burchak shaklida. Bog yuzini gektar, a r va kvadrat m etrda ifoda-lang.
3. A so sin in g uzunligi a= 4 sm va b alan d lig i 6=5 sm boMgan 
to ‘g ‘ri to 'rtb u rch ak n i b ar b ir q a tla m id a 4 ta k v ad rat boMgan 5 ta qat- 
lam ga ajratildi, sh u n d a to ‘g ‘ri to 'rtb u rch ak to m o n in in g uzu n lig i 
1
sm 
boMgan 4 • 5 = 20 ta birlik kv ad ratg a ajraladi.
Y a ’ni, bu to ‘rtburchakning yuzi S = 4 • 5 = 20 sm
2
ga teng boMadi.
K v ad rat - tom onlari o ‘zaro ten g to ‘g ‘ri to ‘rtb u rch ak boMgani 
uchun uning yuzi S = a a = a
2
(k v ad rat b irlik ) form ulaga k o 'ra h iso b la ­
nadi.
4. A so sin in g uzunligi 
6
sm , b alandligi 4 sm boMgan to ‘g ‘ri t o 'r t ­
b u rch ak n in g yu zin i toping.
Y echish. S = a • b fo rm u lag a k o ‘ra: a = 
6
sm , b = 4 sm boMgani 
uchun: S
=6
sm • 4 sm = 24 sm 2. Javob: 24 sm 2.
5. A so sin in g u zunligi a = 10 sm , b alan d lig i b =
6
sm 4 m m boM­
gan to 'rtb u rc h a k n in g y uzini toping.
Y echish. T o ‘g ‘ri to 'rtb u rc h a k to m o n larin i b ir xil uzu n lik
b irlig id a ifodalab olam iz:
10 sm = 100 m m ; 
6
sm 4 m m = 60 m m + 4 m m = 64 m m .