Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasi

2 5 - § . K a s r m a v z i s i n i o ‘ q i t i s h m e t o d i k a s i
I. Kasr lar bilan tanishtirishning mohiyati
0 ‘q u v ch ilam i 
k asrlar b ilan tan ish tirish d astu rg a b in o an 4- 
sin fd an b oshlanadi. K asrlarn in g hosil boM ishi, ulam i taqqoslash, 
so n n in g ulushini topish va b erilgan u lu sh ig a k o ‘ra so n n in g o ‘zini 
to p ish b ilan tanishadilar. 4 -sin fd a 1 n in g ulushi va b ir n echa ulushi, 
u n in g y o zm a k o ‘rinishi tasav v u rlarig a eg a b o ia d ila r . K asr tushun- 
ch a si g eo m etriy ad a k esm a u lu sh i, m iq d o rla m in g ulushi va b o sh q a 
g eo m etrik sh a k llam in g ulushlari b ilan b ev o sita bogM angan.
K asr tu sh u n ch asin i 
hosil 
qilish 
h ar xil 
n arsalam i 
teng 
b o ‘lak larg a b o ‘lish, k esish, sindirish, m ay d alash d an kelib chiqadi 
d ey ilad i. B o sh lan g ‘ich sinfdan oldin, y a ’ni m aktabgacha y o shdayoq 
k a sr tu sh u n ch asin in g boshlangM ch tu sh u n ch alari berilgan. M asalan, 
o lm a, tarvuz, bodring, non va b o sh q alam i 
b ir n ech a boM aklarga 
b o ‘lib k o ‘rgan v a b o sh lan g ich tu sh u n ch alam i olgan. Shu m aqsadda 
b o la la m i 
u lu sh lar b ilan , u la m in g y o zilish i bilan tan ish tirish , 
taq q o slash n i o ’rg atish , so n n in g ulushlari v a ulushi b o ’yicha sonni 
to p ish g a d o ir m asalalarn i y echish 
k u zd a tutiladi. A y tib
o ’tilg an
b arch a m asalalar k o ’rgazm ali qilib ochib beriladi.
2. 
Miqdorlaming ulushlari bilan tanishtirish metodikasi
Y u q o rid a k o ’rdikki, 3 -sinfda b im in g ulushlari, y a ’ni
v a h o k azo u lu sh larg a o id tasav v u rlam i hosil q ilish d an iborat. 
K asrla m i o ’rgatish k o ’rg azm a asosida tu shuntiriladi. B u k o ’rgaz- 
m alarg a m eva, qovun, tarv u z, g eo m etrik shakl, c h o ’p, q o g ’oz va 
b o sh q a atro fd ag i n a rsalam i o lish m um kin.
K o ’rgazm ali tushuntirishda, m asalan, olm ani teng ikkiga b o ’lish, 
yordam ida kasr hosil qilinadi. Shunga m os olm ani teng b o ’lm agan 2 
b o ’lakka b o ’lib, u yarim olm a em asligini, dem ak, kasm i hosil
259

---

qilm aslikni tushintirish kerak. Faqat teng boMakka boMgandagina kasr 
son yoki butunning ulushi hosil b o ‘lishini m ustahkam singdirish lozim .
T urli xil geo m etrik sh ak llar b ilan ish lay o tg an d a b u shakl 
y o rd am id a u lu sh lam i hosil q ilad ilar ham d a u n in g b a ’zi xossalarini 
keltirib chiqaradilar. M asalan, kvadratni ten g 4 Ь оЧ акка b o ‘lishda, 
uni ikkita y o ‘l bilan b o ‘lib, b u rch ak larin in g o ‘zaro ten g lig ig a ham da 
to m o n larin in g ham o ‘zaro ten g lig ig a aso slan ib , shu n in g d ek , k v ad rat 
sim m etriy asi haq id a tasav v u rlarg a e g a boM adilar.
S hu n in g d ek , bo sh q a o ‘qu v ch ilarg a d o iran i, b a ’zilarig a t o ‘g ‘ri 
to ‘rtburchakni 4 Ь оЧ акка b o 4 is h topshiriladi.
B undan keyingi ish ten g b o 4 a k la rg a b o 4 in g a n ulushlardan 
b ittasin i, ikkitasini, uchtasini o lib ulam i qanday sonlar b ilan y ozish 
m u m k in lig i o 'q itila d i. K asrlarni ikkidan bir, uchdan bir, to ‘rtd an b ir
kabi o ‘qish va 
*ar^ a n a rsa la rn i q an d ay b o 4 ib , qan ch a
q ism i o lin ay o tg an lig i orasidagi b o g 4 a n ish n i hosil q ilish lozim . Shu 
aso sd a surat va m axraj ham d a k asr kabi y an g i atam alar k iritm asd an
o ‘qiladi. 
Lekin chiziq chizish, ch iziq n in g p astid a b u tu n n i nechaga
b o 4 g a n
son, y u q o risig a n ech a ulushni olgan 
so n
y o zilish i
tushuntiriladi.
“ U lu sh lar” m av zu sid a sh ak llam i ten g b o 4 a k la rg a b o 4 is h a so si­
d a 
u lu sh lam i taq q o slash ham tu sh u n tirilad i. M asalan, o ‘qituvchi 
5ta b ir xil to ‘g ‘ri to ‘rtburchakli q o g ‘ozd an y o 4 a k c h a li qilib q irqishni 
ta k lif qiladi.
Bu y o 4 a k c h a n in g b irin ch isin i ten g ikkiga, ik k in ch isin i ten g
to lrtga, b o 4 ib , u lam i ustm a-ust q o ‘yish aso sid a h ar b ir ten g ЬоЧак-
larni taq q o slay d i. U nda — > —; — 
— > — 
kabi ek an lig ig a
2 
4
4
18 
5 
6
ishonch hosil qiladilar.
3 -sinfda so n n in g ulushini to p ish n i am aliy m asalalard an b oshlash 
kerak. M asalan, uzunligi 12 sm b o 4 g a n q o g ‘o z b o 4 a k c h a n i o lib uni 
ik k ig a buk lash topshiriladi. B o 4 a k c h a n in g y arm i nech a sm ?
12
t.
— = 6 sm . E ndi 
b o 4 a k c h a n i yan a ikki buklab t o ‘rt qism ga 
2
b o 4 a d i. B o 4 a k c h a n in g qanday qism i h o sil b o 4 d i va u n in g uzunligi 
qancha?
260

---

Javob: 12:4=3 sm . — qism . B u ish chizgN ch y o rd am id a ham
4
oMchab k o ‘riladi.
Masala.
K itob 80 bet, o ‘quvchi u n in g — qism ini o ‘qidi. N ech a
4
b e t k ito b o 'q ilg a n ? 80 b etn in g — qism i q an ch a? 
80:4 = 2 0 bet.
4
1. B oshqa m asalalarni y ech ay o tg an d a ch izm ad an foyd alan ish
yetarli: son k esm a orqali tasv irlan ad i, u b erilgan son d ag i ten g
b o ‘lak larg a boM inadi, ulushi b elg ilan ad i, s o ‘ngra y echishni o g ‘zaki
yoki y o zm a bajaradi. M asalan, 
m da, 
^
m da, 
m d a n ech a sm
bor? — saotda, — soatda, — so atd a n ech a m in u t bor?
2 
5 
6
V aq t oM chovlarini o ‘rg an ay o tg an d a n im a u chun “ b ir y arim ’’, 
“ ch o rak kam 10” deb aytilishlarini tu sh u n tirish lari kerak. A ksincha, 
so n n in g u lushiga q arab so n n in g o ‘zini to p ish g a katta e ’tib o r beriladi.
M asalan , “T U -1 0 4 ” sam o ly o t - j m in u td a 5 km uchadi. 1 m inutda
n ech a km uchadi? 
qism i 5 km boMgan son necha?
5-3=15 km
2. K ey in ch alik , sonni 
u n in g ulushi b o ’yicha to p ish g a d o ir 
m asalalar bilan so n n in g ulushini to p ish g a d o ir m asalalar aralashtirib 
kiritiladi. 3-sinfda ulushni va u lushga q arab sonni to p ish g a d o ir 
faqat so d d a m asalalar, 4 -sinfda esa m u rakkab m asalalar yechdiriladi.