Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasi

1. M u r a k a b m a s a la la r b ila n b ir in c h i ta n is h u v .
M urakkab m asalalam in g b a ’zi xillarini yech ish . 0 ‘q u v ch ilar 
so d d a m asalalar shartini an aliz q ilish va shu aso sd a am al tan lash
m alakasiiii eg allab o lg an larid an keyingi m u rak k ab m asalalam i 
y ech ish g a o ‘tish m um kin.
A n aliz v a sintez, b ir to m o n d an , b ilish jaray o n lari b o ‘lib, barcha 
a q liy faoliyat turlari p irovard n atijad a ularga keltiriladi. M an a shu 
jih a td a n ular p six o lo g iy an in g o ’rganish o byektlaridir. Bu tad q iq o t- 
larn in g asosiy natijalari d id ak tik ad a ishlab ch iq ilg an o ‘qitish 
ta m o y illari va usullari asosida yotadi.
Ik k in ch i tom ondan, an aliz v a sin tez fan d a yangi bilim lam i hosil 
q ilish n in g m an tiq iy y o ‘llaridir. 
0
‘rta m ak tab o ‘qu v -ch ilarin in g bu
285

---

yoM lami eg allash lari o ‘quv m aterialini faol o ‘zlash tirish , m antiqiy, 
ijo d iy fikrlashni riv o jlan tirish n in g zaru riy sharti ek an lig i ravshandir. 
0
‘q u v ch ilam i an aliz va sintezga o ‘rg atish vazifasi k o ‘p d arajad a 
boshlangN ch sinflarda m atem atikani o ‘q itish d a hal etilish i lozim .
M atem atikada an aliz d e y ilg an d a aso san isb o tlan ay o tg an d a ’vo- 
d an ro stlig i ilgari isbotlangan yoki isbotsiz qabul q ilin g an d a ’volarga 
o lib k elad ig an fik rlash tushuniladi. A n aliz isb o tn in g tu zilish ig a em as, 
b alki faqat uning g ‘o y a sig a o lib keladi.
S intez, b u to pilgan isbotlash g ‘oy asi aso sid a rost d a ’v o lar sh ­
artid a b erilgan m a ’lum o tlard an q an d ay q ilib isb o tlan ay o tg an d a ’vo 
hosil b o ‘lishini k o ‘rsatu v ch i fikrlashdir.
B o sh la n g ‘ich sinflarda a n aliz va sintezdan bilim boMagi sifatida 
fo y d alan ish sohasi arifm etik x o ssalar, te n g lam alar v a isbotlashi talab 
etilad ig an ju m la la r to ‘p lam id an iboratdir.
M asala sh artin i an aliz qilish m alakasini tark ib to p tirish n in g bir 
q a to r im koniyatlari m avjud. S hu lard an m iso llar k eltiram iz, m u staq il 
bajaring:
1
. 
0
‘qu v ch ilar b ir tup pom id o rd an
2
kg, ikkinchisidan birin ch i- 
sig a q arag an d a 
1
kg ortiq p o m id o r terishdi. 
0
‘q u v c h ila r ikkinchi 
tu p d an qan ch a p o m id o r terishgan?
2
. 
0
‘qu v ch ilar b ir tupdan 
2
kg, ik kinchisidan esa birin ch isig a 
q arag an d a 
1
kg kam p o m id o r terishdi. 
0
‘q u v c h ila r ikkinchi tupdan 
q an ch a p o m id o r terishgan?
3. 0 ‘q u v ch ilar b ir tupdan 2 kg, ikkinchi tu p d an q ara g a n d a 1 kg 
p o m id o r terishdi. 
0
‘qu v ch ilar ikkala tu p d an qan ch a p o m id o r te rish ­
gan?
4. 0 ‘q u v ch ilar b ir tu p d an 2 kg, ik kinchisidan 
1 kg... p o m id o r 
terishdi. 
0
‘q u v ch ilar b irinchi tu p d an ik k in ch isig a q arag an d a nech a 
kg p o m id o r o rtiq terishgan?
0
‘qitu v ch i o ‘qu v ch ilarg a b ir q a to r shunday m asalalam i b erib, 
ulardan q o ‘shish (ayirish) am ali b ilan y ech ilad ig an m a salalam i 
k o ‘rsatishni talab qiladi. M asala sh artin in g to ‘la an alizin i b o lalard a 
sh ak llan tirish kerak, b unda sh u n d ay vaziyat topish k erakki, m asala 
sav o lig a e ’tib o r berish shart b o ‘lsin. M iso llar keltiram iz:
1. O lim n in g qan ch a puli b o ‘lgan? U n in g o ‘zid a 50 s o ‘m boMgan 
va yan a o n asi 
20
s o ‘m bergan.
2. a) B ahrom da 3 ta olm a, V alida 5 ta olm a bor. U lam ing buvisida 
qancha olm a bor? v) H ovlida 4 ta o ‘g ‘il bola o ‘ynayotgan edi., ularga
286

---

yana 3 ta qiz kelib q o ‘shildi. H ovlida nechta qiz bola o ‘ynay boshladi? 
B irinchi m asalada bolalar uchun nim a berilganini va nim ani topish 
kerakligini aniqlash qiyin, chunki m asalaning berilganlari bilan savoli 
o ‘rin alm ashib qolgan. K eyingi ikkita m asala hazil m asaladir. Bunda 
bolalaning butun e ’tibori m asala savoliga qaratilishi kerak.
M u rak k ab m asalalam i qarash g a o ‘tish d a b irinchi q ad am d an
b o sh lab o q b o lalar o ‘z o ld ilarig a q o ‘yilg an m asalan in g y angiligi 
nim ad an iborat ek anini “ pay q ash ” im konini b erish kerak.
M u rak k ab m asalalar b ilan tan ish tirish n i ay n an q ay si xil 
m asalad an b o sh lash g a nisbatan ikki xil nuqtai n azar m avjud. B irinchi 
nuqtayi n azarg a k o ‘ra, ishni sonni b ir nech a birlik k am ay tirish g a d o ir 
va y ig ‘indi to p ish g a d o ir so d d a m asalalam i o ‘z ichiga olgan 
m u rak k ab m asalalard an b oshlash m a ’qul. M asalan: “Q o ‘g rirchoq 
te a trig a b ir m ak tab d an 6 ta o ‘g bil bola, ulardan 2 ta k am qiz bo la 
keldi. Q o ‘g ‘irchoq teatrig a q an ch a bo la kelgan? Ikkinchi nuqtai 
n azarg a k o ‘ra, ishni yigN ndi va q o ld iq n i to p ish g a o id so d d a m a sa la ­
lam i o ‘z ichiga olgan m u rak k ab m asalalard an b o sh lash kerak. 
B irinchi s in f (sh u n in g d ek , ikkinchi, uchunchi sinf) d arslig id a sonni 
b ir nech a birlik o rttirish (k am ay tirish g a) d o ir sod d a m a salalam i 
o lg an m u rak k ab m asalalar k o ‘plab b erilgan. M asalan: “ N aim a 23 ta 
y o n g ‘oq, Q um ri u ndan 6 ta ortiq, O zo d a esa Q um rid an 9 ta kam
y o n g ‘oq topdi. O zoda n echta y o n g ‘oq to p g an ?” M asala shartini 
q isq ach a b u n d ay y o zish m um kin:
N . - 23 ta y o n g ‘oq.
Q . - ?, N . d an 6 ta ortiq.
O. - ?, Q. D an 9 ta kam.
Yechilishi:
( 23+ 6) - 9 = 29 - 9 = 20 (y o n g ‘oq).
Javob:
20 ta y o n g ‘oq.
Q aralay o tg an m av zu d a q o ‘shish v a ay irish am allari xossalarini 
q o ‘llan ish g a d o ir m asalalar k atta o ‘rin oladi.