Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasi

4 . B e r ilg a n m a s a la g a te s k a r i m a s a la tu z ib y e c h is h
H ar b ir m asala 2 q ism dan iborat boMadi: 1) shart. 2) savol.
M a ’lum boMgan n arsalar «shart» deyiladi. H isoblab to piladigan 
qism i «sav o l» d ey ilad i. Y ana «y ech im » v a « javob» degan q ism lar 
h am bor, uni quyidagi m asalani y ech ish orq ali o ‘rganam iz.
H ovlida 13 dona gul och ilg an edi. N azira 5 d o n a uzib g u ld asta 
tuzdi va b u v isig a s o v g ‘a qildi. H ovlida yana n echta gul q oldi?
B u m asaladagi 13 v a 5 sonlari m a ’lum b o Igani u chun 
m asalan in g sharti boMadi. H o v lid a nech a d o n a gul qolg an lig i 
n o m a ’lum boMgani uchun uni m asalan in g savoli deyiladi.
M asala sav o lig a ja v o b topish uchun b ajarilad ig an hisoblash 
y ech im boMadi, y a ’ni 13 - 5 = 8 yechim . S hundan keyin m asala 
sav o lig a «hovlida 8 dona gul q o ld i» deb ja v o b beriladi.
M asalada ham m asi boMib 3 ta son q atnashayapti. 13 va 5 
m a ’lum sonlar, 8 h isoblab to p ilg an son.
O ld in n o m a ’lum edi. A g a r shu m asaladagi m a ’lum sonlardan 
biri n o m a ’lum son bilan o ‘rin alm ash ib q o lsa, av valgi m asalaga 
teskari m asala hosil boMadi. M asalan, N azira h o v lid a ochilgan 
g u llard an 5 d onasini uzib b u v isig a so v g ‘a qilg an d an keyin y an a 8 
d o n a gul qoldi. H ovlidagi och ilg an g u llar n echta boMgan?
O ch ilg an g u llar - ? 
U zildi - 5 ta. Q o ld i 8 ta gul.
5 va 8 sonlari m a ’lum boMgani uchun m asalan in g sharti 
hiso b lan ad i. H ovlida ochilgan g u llar n o m a ’lum boMgani uchun savol 
uni h isoblab topish uchun b ajariladigan am al y ech im va to p ilg an
natija ja v o b boMadi. H ovlida o ch ilg an g u llam i aniqlaym iz: 5+8 = 13 
bu yechim . 13 soni jav o b .
E ’tib o r bering: av valgi m asalad a 13 m a ’lum , 8 n o m a ’lum edi. 
Bu m asalad a 8 m a ’lum - berilgan 13 soni h isoblab topildi. S huning 
uchun bu m asala av v alg isig a teskari m asala deyiladi.
Shunga o ‘xshash yan a bitta teskari m asala tuzish m um kin. 
H o v lid a 13 d o n a gul och ilg an edi. N azira b ir n ech ta g u ln i uzib 
b u v isig a so v g ‘a qilg an id an keyin h o v lid a y an a 8 ta gul qoldi. N azira 
n echta gulni b u v isig a so v g ‘a qilgan?
294

---

O ch ilg an - 13 dona gul, uzildi - ? Q oldi - 8 ta gul.
U zilgan gullar n o m a’lum, uni topish uchun 13 - 8 = 5 yechim
bajariladi va 5 jav o b topiladi. K o‘rinib turibdiki, bu m asala o ‘zidan 
oldingi m asalalarga teskari. X ulosa shuki, 3 ta son bilan o ‘zaro teskari 
boMgan 3 ta m asala tuzish m um kin ekan. 5; 8; 13 son bilan 5; ...; 13.
5; 8; v a . ..; 8; 13 m a ’lum otli m asalalar tu zib y ech ish m um kin. 
Y a ’ni b itta m asalaga tesk ari 2 ta m asala tu zish m um kin ekan. D em ­
ak, b erilgan m asalag a teskari m asala tu zish u chun m a salan in g sharti 
b ilan sav o lin in g o ‘rinlarini alm ash tirish lozim ek an .S an o b arx o n
h o v lig a 10 to ‘p sad aray h o n va 15 to ‘p g u lto jix o ’ro z k o ‘chatini ekdi. 
U ham m asi boMib n echa to ‘p gul к о ‘ch at ek k an ? B u m asalani 
y ech in g v a u n g a tesk ari yan a ikkita m asala tuzib yeching.