Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasi

M a s o fa v a te z lik b o 'y ic h a v a q tn i to p ish
Masala.
N o d ira 1 soatda 3 km yoM yuradi. U sh u n d ay te zlik b i­
lan y u rsa, 6 km m aso fan i qan ch a vaq td a oMadi?
M asalani y e c h ish uchun «6 n in g ich id a 3 d an nech tasi bor?» d e ­
gan sav o lg a ja v o b berish kerak. Bu sav o ln in g ja v o b i 6:3 = 2. D em ak, 
m asalan in g jav o b i 6 km : 3 k m /so at = 2 so at boMadi.
B erilg an m asofani b erilg an te zlik b ilan oMishga q an ch a vaq t sar- 
flan g an in i b ilish uchun shu m asofani tezlik k a b o 'lish kerak. U m u ­
m an, S m asofa, v tezlik berilsa, t v aq t ushbu 
t= S :v
fo rm u lag a k o ‘ra 
hisoblanadi.
1. T o sn k en t va Jizzax shaharlari orasidagi m aso fa 330 km. 
A v to b u s so atig a 55 km tezlik b ilan yursa, bu m aso fan i nech a soatda 
oMadi?
2. K am o lan in g uyidan m ak tab g ach a 1 km . K am o la 1 soatda 4 
km y u rad i? U u y id an m aktabga q an ch a vaq td a boradi?
3. T oshkent va N ukus orasidagi m asofa 1200 km bolsa, sam olyot 
600 km /soat tezlik bilan uchib, qancha vaqtda N ukusga yetib boradi?
M a s o fa va v a q tg a k o 'r a t e z lik n i to p is
Masala.
N arg izan in g uyidan m ak tab g ach a 1 km 200 m . U bu 
m aso fan i 20 m in u td a oMsa, N arg iza 1 m inutda qan ch a yoM y u rad i?
297

---

Yechish.
1 km 200 m = 1 000 m + 200 m = 1200 m . 1 m in u td a 
b o sib o ‘tilgan y o ‘l 20 m inutda o ‘tilgan y o ‘ldan 20 m arta kam
boMadi.
D em ak, 1200 m etm i 20 m in u tg a bolam iz:
12 0 0
m : 2 0 m in = 60 m /m in.
Javob,
N arg iza 1 m inutda 60 m e tr yoM b osadi yoki N arg izan in g
y u rish tezligi 60 m /m in.
B erilg an m asofani b erilgan vaq td a qanday tezlik b ilan oMilgan- 
ini b ilish uchun shu m asofani vaqtga boMish kerak. U m u m an , S 
m aso fa, t vaq t va v tezlik bo'lsa, te zlik v = S • t fo rm u lag a k o ‘ra 
h isoblanadi.
1. 
Ikki sh ah ar orasidagi m aso fa 300 km . P o y ezd bu m aso fan i 5 
so atd a o ‘td i, P oy ezd n in g tezligini toping.
S ird ary o b o ‘yid a jo y la sh g a n ikki q ish lo q o rasid ag i m aso fa 72 
km . K ater bu m asofani daryo oqim i b o ‘y la b 4 so atd a o ‘tdi. K a te m in g
tu rg ‘un suvdagi tezligi 15 km /soat. D ary o o q im in in g tezligini toping.
A m u d ary o b o lyid a jo y la sh g a n ikki q ishloq orasidagi m aso fa 42 
km . K ater b u m asofani d ary o o q im ig a qarshi y u rib , 3 so atd a bosib 
o ‘tdi. K atern in g tu rg ‘un suvdagi tezligi 18 km /soat. D ary o o q im in in g
tezlig in i toping.
Jad v al tu zin g va uni toMdiring
a) k a te m in g tu rg ‘'u n suvdagi tezligi =
- (k a te m in g daryo oqim i b o ‘y ich a tezlig i +
+ k a te m in g d ary o oq im ig a qarshi t e z lig i) : 2;
b ) daryo o q im in in g tezligi ~ (k a te m in g daryo oqim i b o ‘yicha 
tezlig i - k a tem in g daryo o q im ig a qarshi te z lig i) : 2
1. K atem in g daryo oqim i b o 'y ich a tezlig i 21 k m /soat, o q im g a 
qarshi tezligi 15 km /soat. K a te m in g tu rg ‘un suvdagi tezligini va 
d ary o o q im in in g tezligini toping.
2. K ater daryo oqim i b o ‘yla b 60 km m asofani oMish u chun 4 
so a t sarfladi. O q im g a qarshi o'sha m aso fan i b o sish uchun 5 so at sar- 
fladi. D ary o o q im in in g tezligini toping.
3. D aryo b o ‘yid a jo y la sh g a n ikki q ish lo q orasidagi m aso fa 48 
km . K a te r bu m asofani o q im b o ‘y ich a 2 so atd a va o q im g a qarshi 3 
soatda bosib o ‘tdi. Bu m asofani sol n ech a so atd a oMadi?
4. Z a m r h iso b lash lam i baj arib, ja d v a ln i toldiring:
298

---

K a t e m i n g t u r g ‘u n
s u v d a g i te z lig i 
( k m /s o a t)
D a ry o o q im i­
n in g te z lig i 
( k m /s o a t)
K a t e m i n g o q im
b o ly la b te z lig i, 
( k m /s o a t)
K a te m in g
o q im g a q a r s h i 
te z lig i 
( k m /s o a t)
15
3
18
21
2 0
16
2 5
15
3 4
2 6
5. 
K em an in g turg'un suvdagi tezligi 16 k m /soat, d ary o o q im i­
n in g tezlig i 2 km /soat. K em aning oqim b o 'y lab v a o q im g a qarshi 
tezligini toping.